राई जाति
इतिहास[सम्पादन गर्ने]
नेपाली शब्दसागरमा खम्बु (राई) जाति नेपालको धेरै पुरानो एक किराँती समुदाय भित्र पर्ने जाति हो यिनिहरूको पुर्खा लाई परुहाङ र सुम्निमा भनिन्छ। यो राई शब्द सेन राजा लोहाङ सेनको पालामा किरात खम्बुहाङ (राजा)हरुलाई दिएको पद हो ।
बसोबास[सम्पादन गर्ने]
खासगरी खम्बु/राइहरूको मूलथलो पूर्वी नेपालको माझ किराँत वल्लो किरात र पल्लो किरात भएको बताइन्छ। अर्थात उदयपुर, ओखलढुङ्गा, सोलुखुम्बु, भोजपुर, खोटाङ जिल्ला, संखुवासभा र धनकुटा यिनीहरूको मूलथलो हो भन्न सकिन्छ। यसका साथै खम्बु/राईहरू सुनसरी, मोरङ्ग, झापा, ईलाम, सप्तरी, मकवानपुर(राईगाउँ) लगायतका जिल्लाहरूमा छरिएर ठूलो संख्यामा बस्दै आएका छन्। त्यसैगरी भारतको दार्जिलिङ ,सिक्किम छेत्रहरूमा पनि राई जातिको बसोबास पाइन्छ। वि.सं. २०४८ सालको जनगणनाअनुसार २ लाख ५८ हजार ९ सय २२ पुरुष र २ लाख ६६ हजार ६ सय २९ गरी ५ लाख २५ हजार ५ सय ५१ उल्लेख रहेको छ। त्यसैगरी वि.सं. २०५८ सालको जनगणनाअनुसार ६ लाख ५२ हजार १ सय ५४ रहेको उल्लेख छ।
रहन सहन[सम्पादन गर्ने]
पहाडी क्षेत्रमा खम्बु/राईहरू घर ढुङ्गा र माटोले बनाउने गर्दछन् र तराई क्षेत्रमा आफुलाई इच्छा लागे अनुसार घर बनाउने गर्दछन्। यिनीहरू घरमा पूर्व तर्फ एउटा र दक्षिण तर्फ एउटा ढोका राखिएको हुन्छ। घरहरू अधिकांस दुई तले हुन्छन्। घरको छानो खर चित्राले छाइएको हुन्छ। गेरु र कमेरो माटोले घर लिपेका हुन्छन्।
खम्बु/राईहरू प्राईः गरी सुँगुर तथा बंगुर पाल्ने गर्दछन्। यिनीहरू सुँगरका मासु अत्याधिक मात्रामा रुचाउछन। यिनीहरू आफ्नो खेतबारीमा मकै, कोदो, गहुँ लगायतका बालीहरू लगाउँछन्। साम्पाङ,बान्तवा र केही थरका खम्बु/राईहरूमा खसी बोका बाख्राको मासु खान हुन्न भन्ने मान्यता रहेको पाइन्छ। येनिहरूका पुर्खाहरूले जंगलमा पाइने अल्लो-पाटबाट झिकेको खस्रो धागोको भांग्रा बुनेर लगाउने गर्दथे। यो जातिमा महिलाहरूले घाँटीमा मुगाको माला, चाँदीका मोहरका माला र प्रशस्त सुन लगाउने गर्दथे। अहिले यो जती हरेक क्ष्रेत्रमा अगडि देखिन्छन्। राई जातिका मनिसहरू इमानदार र शाहसि पनि मानिन्छ । खम्बु/राई जाती भित्र करिब ३६ भषा छन् तर अहिले बोलचालमा २९ भाषा मात्रै देखिन्छ अन्य भाषा लोप हुदै गएको देखिन्छ ।
खम्बु/राई समुदाय मनोरञ्जन गर्ने खालका हुन्छन्। यिनीहरू गीत, नाच र वाद्यवादन असाध्यै रुचाउँछन्। विशेष खम्बुराई हरूको महान चाड साकेला हो उधौली उभौलिमा यिनीहरू १०/१५ दिन संम सामुहिक साकेला शिली नाच्छ्न साथै ओमाडाक, बिसू तथा धुले पूजाका समयमा खम्बु/ राईहरूले सात दिनसम्म समूह समूहमा बिभाजित भई धनुकाँडबाट तीर हान्ने गर्दछन्। यसमा बाजीसमेत राखिएको हुन्छ। तीर हान्ने बेलामा राम्रा र सफा कपडाहरूमा सजिएर तारो हान्ने काममा सहभागी हुन्छन्। कुनै कुनै वयस्क तरुनीहरूले त आफ्नो घाँटीमा लगाइराखेको हार झिकेर आफूले मन पराएको समूह वा व्यक्तिलाई तारोका रूपमा थापिदिने पनि गर्छन्। जित्नेहरू गौरवान्वित हुन्छन् र उक्त हार लाने गर्दछन्। त्यतिबेला सम्बन्धित युवतिले त्यो उकास्न एक मुरी दुई पाथी चामल, गाग्री भरि जाँड, रक्सी, एउटा सँगुर, ७ रूपैयाँदाम चढाएर मामामार्फ फिर्ता लिने प्रचलन छ। हरेक खम्बु/राईहरूले कम्मरमा खुकुरी भिरेकै हुन्छन्।सहरमा बस्ने राईहरूमा भने यो प्रथा भेटिदैन।
खम्बु/राई जातिका केटाकेटीहरूले एक अर्कामा मायाप्रीति गाँसी प्रेमबिवाह पनि गर्ने गर्दछन्। मायाप्रेम कै सिलसिलामा केही गरी केटी गर्भवती भएमा भने पनि त्यसै केटाले नै बिवाह गर्नुपर्छ । खम्बु/राईहरू भूतप्रेतमा विश्वास गर्छन्। खम्बु/राई जातिमा 'सिये' भन्ने भूतमाथि विश्वास गर्ने गर्दछन्। यो भूत चूल्हो, अगेँनो र खम्बु/राईका शव गाडिने ठाउँमा बस्छ भन्ने गर्दछन्। सियेको प्रभाव पर्नासाथ मानिसको कपाल दुख्न थाल्दछ र वान्ता पनि हुन्छ भन्दछन्। त्यसैले कपाल दुख्न थाल्यो भने खम्बु/राईहरू कपाल मुठ्ठीभरि समाएर झड्का दिएर तान्ने गर्दछन्। यस्तो कार्यलाई खम्बु/राई भाषामा 'टाङ ची' भनिन्छ। वान्ता भयो भने यसले हैजाको रूप पनि लिनसक्ने विश्वास गर्दछन्। खम्बु/राईहरूमा खटिरा नआओस् र अंगभंग भएको केटाकेटी नजन्मून् भनेर 'नागी' भन्ने पूजा समेत गर्दछन्।
राई जातिका केही प्रसिद्ध व्यक्तित्वहरू[सम्पादन गर्ने]
- अगनसिंह राई १३ भिक्टोरिया क्रस विजेता
- लैनसिंह बाङ्देल नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका पूर्व उपकूलपति
- इन्द्रबहादुर राई - लेखक र साहित्यिक आलोचक
- गणेश रसिक लेखक तथा कलाकार।
- बलबहादुर राई -नेपाली काँग्रेस पार्टीको वरिष्ठ नेता, वरिष्ठ कैबिनेट मन्त्री, प्रधानमन्त्रीको रूपमा काम गरे -
- नारदमुनि थुलुङ - मन्त्री
- प्रदीप राई - लेखक र कवि नेपालको राष्ट्रिय गान लेखक।
- शम्भू राई कलाकार (गायक संगीतकार)
- धीरज राई कलाकार (गायक)
- सबिन राई - कलाकार (गायक)
- राजेश पायल राई कलाकार (गायक) -
- विल्सन बिक्रम राई कलाकार
- दयाहाङ राई अहिलेको (नायक)
- सत्यकला राई कलाकार (गायिका)
- समृद्धी राई मिस नेपाल/गीत रचनाकार/गायिका
- मेलिना राई कलाकार (गायिका )
- बिना राई कलाकार (गायिका)
- चक्र भुषन राई कलाकार (गायकार)
- पार्बती राई कलाकार (गायिका)
- विष्णु मुकारुङ कलाकार (गायक)
- आभा मुकारुङ कलाकार (गयिका)
- उदय सोताङ कलाकार (गायक)
- मनिला सोताङ कलाकार (गायिक)
- दुर्ज कुमार राई -
- गणेश राज राई - DIGP
- सुमन नाछिरिङ राई, सम्पादक मुन्धुमस्टार डटकम र चलचित्र निर्द्शक
- शेरधन राई -सुचना तथा संचारमन्त्री हाल १ न. प्रदेश मुख्यमन्त्री
- मीरा राई - ट्रयाल रेसिङ चेम्पीयन
- प्रमिला राई नेपाल आइडल ५ गायिका
- सरला राई गायिका
- मेनुका राई गायिका
यी पनि हेर्नुहोस्[सम्पादन गर्ने]
- किराँत
- यलम्बर किराँत राजवंशको प्रथम राजा -
- नाछिरिङ
- साकेला
- किराँत राई यायोँख्खा
सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्ने]
बाह्य सूत्र[सम्पादन गर्ने]
- वाम्बुले राइ समाज
- राई समाज
- Related Indigenous nepali people (नेपालको जनजाति सम्बन्धित)
- Kirat Rai Yayokkha Nepal
- United Kirat Rai Organization of America
- Kirat Rai Society of America
- Portal of the Kirati community
- Nepal Federation of Indigenous Nationalities (NEFIN)
- Academic Research Project on Rai Culture by the University of Vienna, Austria