स्वामी विवेकानन्द
| स्वामी विवेकानन्द | |
|---|---|
 स्वामी विवेकानन्द शिकागोमा, 1893 चित्रमा विवेकानन्दले बंगाली र अंग्रेज़ीमा लेखेका छन्: “एक असीमित, पवित्र एवं शुद्ध -सोच एवं गुणहरूदेखि माथि, त्यस परमात्मालाई म नतमस्तक छु” - स्वामी विवेकानन्द |
|
| जन्म तिथि | 12 जनवरी 1863 |
| जन्म स्थान | कोलकाता, पश्चिम बंगाल, भारत |
| जन्म | नरेंद्रनाथ दत्त |
| मृत्यु तिथि | 4 जुलाई 1902 (39वर्ष ) |
| मृत्यु स्थान | बैलूर मठ नजीक कोलकाता |
| गुरु/शिक्षक | रामकृष्ण परमहंस |
| कथन | Arise, awake; and stop not till the goal is reached.[१] |
स्वामी विवेकानन्द (जन्म: १२ जनवरी,१८६३ - मृत्यु: ४ जुलाई,१९०२) वेदान्तको विख्यात र प्रभावशाली आध्यात्मिक गुरू थिए। उनको वास्तविक नाम नरेन्द्र नाथ दत्त थियो। उनले अमेरिका स्थित शिकागोमा सन् १८९३मा आयोजित विश्व धर्म महासभामा भारतको तर्फबाट सनातन धर्मको प्रतिनिधित्व गरेका थिए। भारतको वेदान्त अमेरिका र यूरोपको हरेक देशमा स्वामी विवेकानन्दको वक्तृताको कारण नै पुगे। उनले रामकृष्ण मिशनको स्थापना गरेका थिए जो आज पनि आफ्नो काम गरिरहेको छ। उनी रामकृष्ण परमहंसको सुयोग्य शिष्य थिए।
विषयसूची
जीवनवृत्त[सम्पादन गर्ने]
स्वामी विवेकानन्द का जन्म १२ जनवरी सन् १८६3मा कलकत्तामा भएको थियो। यिनको बल्यकालको नाम नरेन्द्रनाथ थियो। यिनको बुबा श्री विश्वनाथ दत्त कलकत्ता उच्च अदालतको एक प्रसिद्ध वकील थिए। उनको बुबा पाश्चात्य सभ्यतामा विश्वास राख्दथे। उनी आफ्नो छोरा नरेन्द्रलाई पनि अँग्रेजी पढ़ाएर पाश्चात्य सभ्यताको ढर्रामा चलाउन चाहदथे। उनको आमा श्रीमती भुवनेश्वरी देवीजी धार्मिक विचारको महिला थिईन। उनको धेरै जसो समय भगवान् शिवको पूजा-अर्चनामा व्यतीत हुदथ्यो। नरेन्द्रको बुद्धि बल्यकाल देखी नै धेरै तीव्र थियो र परमात्मालाई पाउने लालसा पनि प्रबल थियो। यस उदेश्यले उनी पहिले 'ब्रह्म समाज'मा गए तर त्यहा उनको चित्तलाई सन्तोष भएन। उनी वेदान्त र योगलाई पश्चिम संस्कृतिमा प्रचलित गर्नको लागी महत्वपूर्ण योगदान दिन चाहदथे।
दैवयोग बाट विश्वनाथ दत्तको मृत्यु भयो। घरको भार नरेन्द्र माथी आई पर्यो। घरको स्थिति धेरै खराब थियो। अत्यन्त दर्रिद्रतामा पनि नरेन्द्र ठुलो अतिथि-सेवी थिए। स्वयं भोकै रहेर अतिथिलाई भोजन गराउदथे, स्वयं बाहर वर्षामा रात भर भिज्दै-ठिठुरते रहन्थे र अतिथिलाई आफ्नो ओछ्यानमा सुताई दिन्थे।
स्वामी विवेकानन्द आफ्नो जीवन आफ्नो गुरूदेव श्रीरामकृष्णको समर्पित गरिसकेका थिए। गुरूदेवको शरीर-त्यागको दिनमा आफ्नो घर र कुटुम्बको नाजुक हालतको चिंता नगरिक नै, स्वयंको भोजनको चिंता नगरिक नै उनी गुरू-सेवामा सतत संलग्न रहे। गुरूदेवको शरीर अत्यन्त रुग्ण भएको थियो।
विवेकानन्द ठुला स्वपन्द्रष्टा थिए। उनले एउटा नया समाजको कल्पना गरेका थिए, यस्तो समाज जुनमा धर्म वा जातिको आधारमा मनुष्य-मनुष्यमा कोई भेद नरहोस। उनले वेदान्तको सिद्धान्तहरूलाई यसै रूपमा राखे। अध्यात्मवाद बनाम भौतिकवादको विवादमा नपरिकन पनि यो भन्न सकिन्छ कि समताको सिद्धान्तको जो आधार विवेकानन्दले गरे, त्यसबाट सबल बौदि्धक आधार शायद नै खोज्न सकियोस। विवेकानन्दलाई युवकहरू देखी ठुलो आशा थियो। आजको युवकहरूलाई नै यस ओजस्वी संन्यासीको यो जीवन-वृत्त लेखक उनको समकालीन समाज एवं ऐतिहासिक पृष्ठभूमिको सन्दर्भमा उपस्थित गर्ने प्रयत्न गरेका छन यो पनि प्रयास रहेको छ कि यसमा विवेकानन्दको सामाजिक दर्शन एव उनको मानवीय रूपको पूरा प्रकाश परोस।
बाल्य अबस्था[सम्पादन गर्ने]
बल्यकाल देखी नै नरेन्द्र अत्यंत कुशाग्र बुद्धिको र नटखट थिए। आफ्नो साथी बच्चाहरूको साथ तो उनी चकचक नै गर्दथे, मौका मिल्दा उनी आफ्नो अध्यापकहरूको साथ पनि चकचक चूकदैन थिए। नरेन्द्रको घरमा नियमपूर्वक रोज पूजा-पाठ हुदथ्यो धार्मिक प्रवृत्तिको भएको कारण आमा भुवनेश्वरी देवीको पुराण, रामायण, महाभारत आदिको कथा सुन्ने बहुत शौख थियो। कथावाचक बराबर उनको घर आउदै गर्दथे। नियमित रूपबाट भजन-कीर्तन पनि हुदै रहन्थ्यो। परिवारको धार्मिक एवं आध्यात्मिक वातावरणको प्रभावबाट बालक नरेन्द्रको मनमा बल्यकाल देखी नै ही धर्म एवं अध्यात्मको संस्कार गहरे पड़ गए। आमा-बुबाको संस्कारों र धार्मिक वातावरणको कारण बालकको मनमा बल्यकाल देखी नै ईश्वरलाई जान्ने र त्यसलाई प्राप्त गर्ने लालसा देखिन लागेको थियो। ईश्वरको बारेमा जान्ने उत्सुक्तामा कहिले-कहि उनी यस्तो प्रश्न सोध्थे कि उनको आमा-बाबु र कथावाचक पंडितजी सम्म चक्करमा पर्दथे।
निष्ठा[सम्पादन गर्ने]
एक पटक कसैले गुरूदेवको सेवामा घृणा र निष्क्रियता दिखायी तथा घृणाबाट नाक-भौं सिकोड़ीं। यो देखकर स्वामी विवेकानन्दलाई क्रोध आयो। त्यस गुरू भाईलाई पाठ पढ़ाउदै र गुरूदेवको प्रत्येक वस्तुको प्रति प्रेम दर्शाउदै उनको बिस्तरको नजीक रक्त, कफ आदि बाट भरिएको थूकदानी उठाकर फ्याक्दथे। गुरूको प्रति ऐसी अनन्य भक्ति र निष्ठाको प्रतापबाट नै उनी आफ्नो गुरूको शरीर र उनको दिव्यतम आदर्शको उत्तम सेवा गर्न सके। गुरूदेवलाई उनले सम्झन सके, स्वयंको अस्तित्वलाई गुरूदेवको स्वरूपमा विलीन गर्न सके। समग्र विश्वमा भारतको अमूल्य आध्यात्मिक भण्डारको महक फैला सके। उनको यस महान व्यक्तित्वको आधारशिलामा थियो यस्तो गुरूभक्ति, गुरूसेवा र गुरूको प्रति अनन्य निष्ठा!
सम्मलेन भाषण[सम्पादन गर्ने]
अमेरिकी भाइ र बहुनीहरू,
आफ्नो जुन सौहार्द र स्नेहको साथ हामीएहरूलाई स्वागत गरिएको छ, त्यसको प्रति आभार प्रकट गर्नको निमित्त उभिएको समय मेरा हृदय अवर्णनीय हर्षबाट पूर्ण भै रहेको छ। संसारमा संन्यासीहरूको सबभन्दा प्राचीन परम्परा तर्फबाट म तपाईलाई धन्यवाद दिदछु; धर्मोको आमाको तर्फबाट धन्यवाद दिदछु ; र सबै सम्प्रदाय एवं मतहरूलाई कोटि कोटि हिन्दु तर्फबाट पनि धन्यवाद दिदछु।
म यस मंचबाट बोल्ने ति कतिपय वक्ताहरू प्रति पनि धन्यवाद ज्ञापित गर्दछु, जसले प्राचीको प्रतिनिधियों का उल्लेख करते समय तपाईलाई यो बताएको छ कि सुदूर देशहरूको यि मानिसहरू सहिष्णुताको भाव विविध देशहरूमा प्रचारित गर्ने गौरवको दावा गर्न सक्दछन। म एउटा यस्तो धर्मको अनुयायी हुनमा गर्वको अनुभव गर्दछु, जसले संसारलाई सहिष्णुता तथा सार्वभौम स्वीकृति, दुबैको नै शिक्षा दिएको छ। हमीहरू सबै धर्महरूको प्रति केवल सहिष्णुतामा नै विश्वास गर्दैनौ, बरु समस्त धर्महरूलाई सच्चा मानेर स्वीकार गर्दछौ। मलाई यस्तो देशको व्यक्ति भएकोमा अभिमान छ, जसले यस पृथ्वीको समस्त धर्महरू र देशहरूको उत्पीड़ित र शरणार्थीहरूलाई आश्रय दिएको छ। मलाई तपाईलाई यो बताउदा गर्व हुन्छ कि हामीहरूले आफ्नो वक्षमा यहूदीहरूको विशुद्धतम अवशिष्टलाई स्थान दिएको थियो, जसले दक्षिण भारत आएर त्यसै वर्ष शरण लिएका थिए, जुन वर्ष उनीहरूको पवित्र मन्दिर रोमन जातिको अत्याचारबाट धूलोमा मिलाईएको थियो। यस्तो धर्मको अनुयायी हुनमा गर्वको अनुभव गर्दछु, जसले महान् जरथुष्ट्र जातिको अवशिष्ट अंशलाई शरण दिए र जसको पालन त्यो अहिलेसम्म गरिरहेको छ। भाईहरू, म तपाईहरूलाई एक स्तोत्रको केहि पंक्तिहरू सुनाउछु, जसको आवृति मैले बाल्यकान देखी गरिरहेको छु र जसको आवृति प्रतिदिन लाखौ मनुष्य गर्दछन:
रुचिनां वैचित्र्यादृजुकुटिलनानापथजुषाम् । नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव ।।
- ' जस्तो विभिन्न नदीहरू भिन्न भिन्न स्रोतहरूबाट निस्केर समुद्रमा मिल्दछ, त्यसै प्रकार हे प्रभो! भिन्न भिन्न रुचिको अनुसार विभिन्न बङ्गो-टिङ्गगो अथवा सीधे बाटोबाट जाने मानिसहरू अन्तमा तिमीमा नै आएर मिल्दछन।'
यो सभा, जो अहिले सम्म आयोजित सर्वश्रेष्ठ पवित्र सम्मेलनबाट एक हो, स्वतः नै गीताको यस अद्भुत उपदेश का प्रतिपादन एवं जगतको प्रति उनको घोषणा छ:
ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् । मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ।।
- ' जो कोई मेरी ओर आउदछ - चाहे कुनै प्रकारबाट होस - म त्यसलाई प्राप्त हुदछु। मनिसहरू भिन्न मार्ग द्वारा प्रयत्न गर्दै अन्तमा मेरो नै तर्फ आउछन।'
साम्प्रदायिकता, हठधर्मिता र उनको बीभत्स वंशधर धर्मान्धता यस सुन्दर पृथ्वीमा धेरै समयसम्म राज्य गरिसकेको छ । उसले पृथ्वीलाई हिंसाबाट भर्दै रहेको छ, उसको बारम्बार मानवताको रक्तबाट नहलाती रहेको छ, सभ्यताहरूलाई विध्वस्त गर्दै र पूरै देशहरूलाई निराशाको गर्तमा हालि रहेको छ। यदि यो बीभत्स दानवी नहुदो हो, त मानव समाज आजको अवस्थाबाट धेरै नै उन्नत हुदथ्यो । तर अब उनीहरूको समय आएको छ, र म् आन्तरिक रूपबाट आशा गर्दछु कि आज बिहान यस सभाको सम्मानमा जो घण्टाध्वनि भएको छ, त्यो समस्त धर्मान्धता का, तलवार या लेखनी द्वारा हुने सबै उत्पीड़नों का, तथा एकै लक्ष्य तर्फ अग्रसर हुने मानवहरूको पारस्पारिक कटुताको मृत्युनिनाद सिद्ध छ।
यात्राहरू[सम्पादन गर्ने]
२५ वर्षको अवस्थामा नरेन्द्रले गेरु वस्त्र धारण गरे। तत्पश्चात् उनले पैदल नै पूरै भारतवर्षको यात्रा गरे। सन् १८९३मा शिकागो (अमेरिका)मा विश्व धर्म परिषद् भै रहेको थियो। स्वामी विवेकानन्द त्यसमा भारतको प्रतिनिधिको रूपमा पुगे। योरोप-अमेरिकाको मानिसहरू उस समय पराधीन भारतवासीहरूलाई धेरै नै हीन दृष्टिबाट देखद थे। त्यहा मानिसहरूले धेरै प्रयत्न गरे कि स्वामी विवेकानन्दलाई सर्वधर्म परिषदमा बोल्ने समय मिल्न नपाउस। एक अमेरिकन प्रोफेसरको प्रयासबाट उनलाई थोरै समय मिल्यो तर उनको विचार सुनेर सबै विद्वान चकित भए। फेरी अमेरिकामा उनलाई अत्यधिक स्वागत भयो। त्यहा उनको भक्तहरूको एउटा ठुलो समुदाय भयो। तीन वर्षसम्म उनी अमेरिकामा रहे र त्यहाको मानिसहरूलाई भारतीय तत्वज्ञानको अद्भुत ज्योति प्रदान गरि रहे। उनको वक्तृत्व-शैली तथा ज्ञानलाई देखेर त्यहाको मीडियाले उनलाई 'साइक्लॉनिक हिन्दू'को नाम दिए। [२] "आध्यात्म-विद्या र भारतीय दर्शनको बिना विश्व अनाथ हुन जान्छ" यो स्वामी विवेकानन्दजीको दृढ़ विश्वास थियो। अमेरिकामा उनले रामकृष्ण मिशनको धेरै शाखाहरू स्थापित गरे। धेरै अमेरिकन विद्वानहरूले उनको शिष्यत्व ग्रहण गरे। ४ जुलाई सन् १९०२को उनले देह-त्याग गरे। उनी सधै आफुलाई गरीबहरूको सेवक भन्दथे। भारतको गौरवलाई देश-देशान्तरहरूमा उज्ज्वल गर्ने उनले सधै प्रयत्न गरे। जहिले पनि उनी कहीं जान्थे त मानिसहरू उनीदेखी धेरै खुश हुदथे।
विवेकानन्दको योगदान तथा महत्व[सम्पादन गर्ने]
उन्तालीस वर्षको संक्षिप्त जीवनकालमा स्वामी विवेकानन्द जो काम गरे, त्यो आउने धेरै शताब्दीयौं सम्म पीढ़िलाई मार्गदर्शन गर्दै रहन्छ।
तीस वर्षको आयुमा स्वामी विवेकानन्दले शिकागो, अमेरिकामा विश्व धर्म सम्मेलनमा हिंदू धर्म का प्रतिनिधित्व गरे र त्यसलाई सार्वभौमिक पहचान दिलाए। गुरूदेव रवींन्द्रनाथ टैगोरले एक पटक भनेका थिए, ‘‘यदि आप भारतलाई जान्न चाहानुन्छ भने विवेकानन्दलाई पढनु होस। त्यसमा तपाईलाई सबै कुरा सकारात्मक नै पाउनु हुन्छ, नकारात्मक केहि पनि छैन।’’
रोमां रोलांले उनको बारेमा भनेका थिए, ‘‘उनलाई द्वितीय हुने कल्पना गर्न पनि असंभव छ। उनी जहाँ पनि गए, सर्वप्रथम हुए। हर कोई उनमा आफ्नो नेताको दिग्दर्शन गर्दछ। उनी ईश्वरको प्रतिनिधि थिए र सबैमा प्रभुत्व प्राप्त गर्नु नै उनको विशिष्टता थियो हिमालय प्रदेशमा एक बार एक अनजान यात्री देखेर देखकर ठिठककर रुक गया र आश्चर्यपूर्वक चिल्ला उठा, ‘शिव !’ यो यस्तो भयो मानौ त्यस व्यक्तिको आराध्य देवले आफ्नो नाम उसको माथामा लेखिदिएको छ।’’
उनी केवल संत मात्रै थिएनन, एक महान् देशभक्त, वक्ता, विचारक, लेखक र मानव-प्रेमी पनि थिए। अमेरिकाबाट फर्किएर उनले देशवासीलाई आह्वान गर्दै भनेका थिए, ‘‘नया भारत निस्कियो मोदीको दुकान बाट, भड़भूंजेको भाड़ बाट, कारखानाबाट, हाट बाट, बाजार बाट; निस्कियो झाड़िबाट, जंगल, पहाड़, पर्वत बाट।’’ र जनताले स्वामीजीको पुकारको उत्तर दिए। त्यो गर्वको साथ निस्कियो। गांधीजीको स्वतन्त्रताको लड़ाईमा जुन जन-समर्थन प्राप्त भयो, त्यो विवेकानन्दको आह्वानको नै फल थियो। यस प्रकार उनी भारतीय स्वतंत्रता-संग्रामको पनि एक प्रमुख प्रेरणा-स्रोत बने। उनको विश्वास थियो कि पवित्र भारतवर्ष धर्म एवं दर्शनको पुण्यभूमि हो। यहीं ठुला-ठुला महात्मा र ऋषिहरूको जन्म भयो, यही संन्यास एवं त्यागको भूमि हो तथा यहीं—केवल यहीं—आदिकाल देखी लिएर आजसम्म मनुष्यको लागी जीवनको सर्वोच्च आदर्श एवं मुक्तिको द्वार खुलेको छ। उनको कथन—‘‘उठ, जाग, स्वयं जागेर अरुलाई जगाओ। आफ्नो नर-जन्मलाई सफल पार र अहिलेसम्म नरोकिय जहिलेसम्म कि लक्ष्य प्राप्त न होस।’’
मृत्यु[सम्पादन गर्ने]
उनको ओजस्वी र सारगर्भित व्याख्यानहरूको प्रसिद्धि विश्वभरमा छ। जीवनको अन्तिम दिन उनले शुक्ल यजुर्वेदको व्याख्या गरे र भने "अर्को एउटा विवेकानन्द चाहियो, यो सम्झनको लागी कि यस विवेकानन्दले अहिले सम्म के गरेको छ।" प्रत्यक्षदर्शीहरूको अनुसार जीवनको अन्तिम दिन पनि उनले आफ्नो 'ध्यान' गर्ने दिनचर्याको बदलेनन र बिहान: दुई तीन घण्टा ध्यान गरे। उनलाई दम र शर्कराको अतिरिक्त अन्य शारीरिक व्याधिहरूले घेरेर राखेको थियो। उनले भनेका पनि थिए, 'यो बीमारी मलाई चालीस वर्षको आयु पनि पार गर्न दिदैन।' ४ जुलाई, १९०२मा बेलूरमा रामकृष्ण मठमा उनले ध्यानमग्न अवस्थामा महासमाधि धारण कर प्राण त्याग दिए। उनको शिष्य र अनुयायीहरूले उनको स्मृतिमा त्यहा एक मंदिर बनवाया र समूचा विश्वमा विवेकानन्द तथा उनको गुरू रामकृष्णको सन्देशहरूको प्रचारको लागी १३० भन्दा धेरै केन्द्रहरूको स्थापना गरे।
महत्त्वपूर्ण तिथिहरू[सम्पादन गर्ने]
१२ जनवरी,१८६३ : कलकत्तामा जन्म
सन् १८७९ : प्रेसीडेंसी कॉलेजमा प्रवेश
सन् १८८० : जनरल असेंबली इंस्टीट्यूशनमा प्रवेश
नवंबर १८८१ : श्रीरामकृष्ण संग प्रथम भेंट
सन् १८८२-८६ : श्रीरामकृष्ण संग संबद्ध
सन् १८८४ : स्नातक परीक्षा उत्तीर्ण; बुबाको स्वर्गवास
सन् १८८५ : श्रीरामकृष्णको अंतिम बीमारी
१६ अगस्त, १८८६ : श्रीरामकृष्ण का निधन
सन् १८८६ : वराह नगर मठको स्थापना
जनवरी १८८७ : वराह नगर मठमा संन्यासको औपचारिक प्रतिज्ञा
सन् १८९०-९३ : परिव्राजकको रूपमा भारत-भ्रमण
२४ दिसंबर, १८९२ : कन्याकुमारीमा
१३ फरवरी, १८९३ : प्रथम सार्वजनिक व्याख्यान सिकंदराबादमा
३१ मई, १८९३ : बंबई से अमेरिका रवाना
२५ जुलाई, १८९३ : वैंकूवर, कनाडा पुगे
३० जुलाई, १८९३ : शिकागो आगमन
अगस्त १८९३ : हार्वर्ड विश्वविद्यालयको प्रो. जॉन राइट संग भेंट
११ सितंबर, १८९३ : विश्व धर्म सम्मेलन, शिकागोमा प्रथम व्याख्यान
२७ सितंबर, १८९३ : विश्व धर्म सम्मेलन, शिकागोमा अंतिम व्याख्यान
१६ मई, १८९४ : हार्वर्ड विश्वविद्यालयमा संभाषण
नवंबर १८९४ : न्यूयॉर्कमा वेदांत समितिको स्थापना
जनवरी १८९५ : न्यूयॉर्कमा धार्मिक कक्षाओं का संचालन आरंभ
अगस्त १८९५ : पेरिसमा
अक्तूबर १८९५ : लंदनमा व्याख्यान
6 दिसंबर, 1895 : वापस न्यूयॉर्क
२२-२५ मार्च, १८९६ : वापस लंदन
मई-जुलाई १८९५ : हार्वर्ड विश्वविद्यालयमा व्याख्यान
१५ अप्रैल, १८९५ : वापस लंदन
मई-जुलाई १८९६ : लंदनमा धार्मिक कक्षाहरू
२८ मई, १८९६ : ऑक्सफोर्डमा मैक्समूलर संग भेंट
३० दिसंबर, १८९६ : नेपल्स देखी भारत तर्फ रवाना
१५ जनवरी, १८९७ : कोलंबो, श्रीलंका आगमन
६-१५ फरवरी, १८९७ : मद्रासमा
१९ फरवरी, १८९७ : कलकत्ता आगमन
१ मई, १८९७ : रामकृष्ण मिशनको स्थापना
मई-दिसंबर १८९७ : उत्तर भारतको यात्रा
जनवरी १८९८: कलकत्ता वापसी
१९ मार्च, १८९९ : मायावतीमा अद्वैत आश्रमको स्थापना
२० जून, १८९९ : पश्चिमी देशहरूको दोश्रो यात्रा
३१ जुलाई, १८९९ : न्यूयॉर्क आगमन
२२ फरवरी, १९०० : सैन फ्रांसिस्कोमा वेदांत समितिको स्थापना
जून १९०० : न्यूयॉर्कमा अंतिम कक्षा
२६ जुलाई, १९०० : यूरोप रवाना
२४ अक्तूबर, १९०० : विएना, हंगरी, कुस्तुनतुनिया, ग्रीस, मिस्र आदि देशहरूको यात्रा
२६ नवंबर, १९०० : भारत रवाना
९ दिसंबर, १९०० : बेलूर मठ आगमन
जनवरी १९०१ : मायावतीको यात्रा
मार्च-मई १९०१ : पूर्वी बंगाल र असमको तीर्थयात्रा
जनवरी-फरवरी 1902 : बोधगया र वारणसीको यात्रा
मार्च १९०२ : बेलूर मठमा वापसी
४ जुलाई, १९०२ : महासमाधि।
सन्दर्भ[सम्पादन गर्ने]
- ↑ Aspects of the Vedanta, p.150
- ↑ The Cyclonic Swami - Vivekananda in the West
यो पनि हेर्नुहोस[सम्पादन गर्ने]
बाह्य सूत्र[सम्पादन गर्ने]
- स्वामी विवेकानन्दको सुविचार (हिन्दी विकिकोट मा)
- स्वामी विवेकानन्दको व्याख्यान (हिन्दी विकिस्रोत)
- The Life and Teachings of Swami Vivekananda
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||
