स्वामी रामानन्दाचार्य

स्वामी रामानन्दाचार्यलाई मध्यकालीन भक्ति आन्दोलनको महान सन्त मानिन्छन्। उनले रामभक्तिको धारालाई समाजका तल्लो तहसम्म पुर्‍याएका थिए। ती पहिला यस्ता आचार्य भए जसले उत्तर भारतमा भक्तिको प्रचार गरे। उनले तत्कालीन समाजमा ब्याप्त कुरीतिहरु जस्तै छुवाछुत र जात-पातको विरोध गरे ।

प्रारम्म्भिक जीवन

स्वामी रामानन्दाचार्यको जन्म प्रयाग (इलाहाबाद)मा एक ब्राह्मण परिवारमा भएको थियो। उनको माताको नाम सुशीला देवी र पिताको नाम पुण्य सदन शर्मा थियो। प्रारम्म्भिक कालमा नै उनले धेरै प्रकारका अलौकिक चमत्कार देखिाने शुरू गरे। धार्मिक विचारहरु भएका तिनको माता-पिताले बालक रामानन्दलाई शिक्षा पानका लागि काशीका स्वामी राधवानन्दको नजिक श्रीमठ पठाई दिए। श्रीमठमा रहँदै उनले वेद,पुराणहरु र अर्का धर्मग्रन्थहरूको अध्ययन गरे र प्रकाण्ड विद्वान बने। पञ्चगंगा घाट स्थित श्रीमठमा रहँदै उनले कठोर साधना गरे । उनको जन्म दिनलाई लिएर धेरै प्रकारको भ्रान्तीहरु प्रचलित छन तर अधिकांश विद्वान मान्दछन् कि स्वामीजीको जन्म ११९९ ईस्वीमा भएको थियो। यानि आजभन्दा कुनै सात सय दस साल पहिला।

गुरुशिष्य परम्परा

श्रीराममन्त्रराजको परम्परामा स्वामी रामानन्द २२ औँ आउँछन्, गुरुपरम्परामा वर्णन गरे अनुसार स्वामी अनन्तानन्दले भनेका छन्:

परधाम्नि स्थितो रामःपुण्डरीकायतेक्षणः । सेवया परया जुष्टो जानक्यै तारकं ददौ ॥ १॥ श्रियः श्रीरपि लोकानां दुखोद्धरणहेतवे । हनूमते ददौ मन्त्रं सदा रामाङ्घ्रिसेविने ॥ २॥ ततस्तु ब्रह्मणा प्राप्तो मुह्यमानेन मायया । कल्पान्तरे तु रामो वै ब्रह्मणे दत्तवानिमम् ॥ ३॥ मन्त्रराजजपं कृत्वा धाता निर्मातृतां गतः । त्रयीसारमिमं धातुर्वसिष्ठो लब्धवान् परम् ॥ ४॥ पराशरो वसिष्ठाच्च सर्वसंस्कारसंयुतम् । मन्त्रराजं परं लब्ध्वा कृतकृत्यो बभूव ह ॥ ५॥ पराशरस्य सत्पुत्रो व्यासः सत्यवतीसुतः । पितुः षडक्षरं लब्ध्वा चक्रे वेदोपबृंहणम् ॥ ६॥ व्यासोऽपि बहुशिष्येषु मन्वानः शुभयोग्यताम् । परमहंसवर्य्याय शुकदेवाय दत्तवान् ॥ ७॥ शुकदेवकृपापात्रो बह्मचर्यव्रतेस्थितः । नरोत्तमस्तु तच्छिष्यो निर्वाणपदवीं गतः ॥ ८॥ स चापि परमाचार्यो गङ्गाधराय सूरये । मन्त्राणां परमं तत्त्वं राममन्त्रं प्रदत्तवान् ॥ ९॥ गङ्गाधरात् सदाचार्यस्ततो रामेश्वरो यतिः । द्वारानन्दस्ततो लब्ध्वा परब्रह्मरतोऽभवत् ॥ १०॥ देवानन्दस्तु तच्छिष्यः श्यामानन्दस्ततोऽग्रहीत् । तत्सेवया श्रुतानन्दश्चिदानन्दस्ततोऽभवत् ॥ ११॥ पूर्णानन्दस्ततो लब्ध्वा श्रियानन्दाय दत्तवान् । हर्यानन्दो महायोगी श्रियानन्दाङ्घ्रिसेवकः ॥ १२॥ हर्यानन्दस्य शिष्यो हि राघवानन्ददेशिकः । यस्य वै शिष्यतां प्राप्तो रामानन्दः स्वयं हरि ॥ १३॥

स्वामी रामानन्दाचार्यले राम भक्तिको द्वार सबैको लागि सुलभ गरिदिए। उनले अन्नतानन्द, भावानन्द, पीपा, सेन, धन्ना, नाभा दास, नरहर्यानन्द, सुखानन्द, कबीर, रैदास, सुरसरी, पदमावती जस्ता बाह्र मानिसहरूलाई आफ्नो प्रमुख शिष्य बनाए,जसलाई द्वादश महाभागवतका नामले जानिन्छ। यिनमा कबीर दास र रैदास पछि गएर पर्याप्त ख्याति अर्जित गरे। कबीर र रविदासले निर्गुण रामको उपासना गरे यस प्रकार भन्नु हो भनें स्वामी रामानन्द यस्ता महान सन्त थिए जसको छाया तले सगुण र निर्गुण दुइटै प्रकारका सन्त-उपासक विश्राम पान्थे। जब समाजमा चारैतर्फ आपसी कटूता र वैमनस्यको भाव भरिएको थियो, त्यस्तो समयमा स्वामी रामानन्दले नारा दिए-जात-पात पूछे ना कुनै-ङरिलाई भजै सो हरीको होई। उनले सर्ौं प्रपत्तेधिकारिणहरु मताःको शंखनाद गरे र भक्तिको मार्ग सबका लागि खोल दिए। उनले महिलाहरूलाई पनि भक्तिका वितानमा समान स्थान दिए। उन द्वारा स्थापित रामानन्द सम्प्रदाय या रामावत सम्प्रदाय आज वैष्णवहरूको सबैभन्दा ठूलो धार्मिक जमात हो। वैष्णवहरुका ५२ द्वारहरूमा ३६ द्वारहरु केवल रामाननन्दिहरुका छन्। यस सम्प्रदायका सन्त बैरागी पनि कहे जान्छन्। यिनको आफ्नो अखडाहरु पनि छन्। यसो त रामानन्द सम्प्रदायको शाखाहरु र उपशाखाहरु देश भरी फैलिएका छन्। तर अयोध्या, चित्रकूट, नाशिक , हरिद्वारमा यस सम्प्रदायका सयकडौ मठ-मन्दिर छन्। काशी के पञ्चगंगा घाट मा अवस्थित श्रीमठ, विश्व भरी फैलिएको रामानन्दिहरूको मूल गुरुस्थान हो। अर्का शब्दहरूमा भन्ने हो भनें काशीको श्रीमठ नै सगुण र निर्गुण रामभक्ति परम्परा र रामानन्द सम्प्रदायको मूल आचार्यपीठ हो। वर्तमानमा जगदगुरू रामानन्दाचार्य स्वामी श्रीरामनरेशाचार्यजी महाराज, श्रीमठको गादीमा विराजमान छन्। उनी न्याय शास्त्रका प्रकाण्ड विद्वान हुन र सन्त समाजमा समादृत छन्।

भक्ति-यात्रा

स्वामी रामानन्दले भक्ति मार्गको प्रचार गर्नका लागि देश भरको यात्राहरु गरे। पुरी र दक्षिण भारतका धेरै धर्मस्थानहरूमाए र रामभक्तिको प्रचार गरे। राम भक्तिको पावन धारालाई हिमालयको पावन ऊंचाईहरूबाट झारेर स्वामी रामानन्दले गरीबहरु र बन्चितहरूको झोपडीसम्म पुर्‍याएर। उनी भक्ति मार्गका यस्ता सोपान थिए जसले वैष्णव भक्ति साधनालाई नया आयाम दिए। उनको पवित्र चरण पादुकाहरु आज पनि श्रीमठ ,काशीमा सुरक्षित छन्, जो करोडहरु रामानन्दिहरूको आस्थाको केन्द्र हो। स्वामीजीले भक्तिको प्रचारमा संस्कृतको सट्टा लोकभाषालाई प्राथमिकता दिए। उनले धेरै पुस्तकहरु रचना गरे जसमा आनन्द भाष्यमा टीका पनि शामिल छ। वैष्णवमताब्ज भाष्कर पनि तिनको प्रमुख रचना हो।

चिन्तनधारा

भारतीय धर्म, दर्शन, साहित्य र संस्कृतिका विकासमा भागवत धर्म तथा वैष्णव भक्तिबाट सम्बद्ध वैचारिक क्रान्तीको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको। वैष्णव भक्तिका महान सन्तहरूको त्यसै श्रेष्ठ परम्परामा आजभन्दा लगभग सात सय नौ वर्ष पूर्व स्वामी रामानन्दको प्रादुर्भाव हुने/भयो। उनले श्री सीताजी द्वारा पृथ्वीमा प्रवर्तित विशिष्टाद्वैत (राममय जगतको भावधारा) सिद्धान्त तथा रामभक्तिको धारालाई मध्यकालमा अनुपम तीव्रता प्रदान गरे तिनलाई उत्तर भारतमा आधुनिक भक्ति मार्गको प्रचार गर्न वाला र वैष्णव साधनाको मूल प्रवर्त्तकका रूपमा स्वीकार गरिन्छ। एक प्रसिद्ध लोकोक्तिका अनुसार-

भक्ति द्रविड ऊपजी, लायो रामानंद।

रामानन्दको समन्वयवाद

तत्कालीन समाजमा विभिन्न मत-पन्थ सम्प्रदायहरूमा घोर वैमनस्यता र कटुतालाई हटाएर हिन्दू समाजलाई एक सूत्रबद्धताको सहनीय कार्य गरे। स्वामीजीले मर्यादा पुरूषोत्तम श्रीरामलाई आदर्श मानेर सरल रामभक्ति मार्गलाई निदर्शन गरे। उनको शिष्य मण्डलीमा जहां एकतर्फ कबीरदास, रैदास, सेननाई र पीपानरेश जस्तै जाति-पाति, छुआछूत, वैदिक गर्मकांड, मूर्तिपूजाका विरोधी निर्गुणवादी सन्त थिए त अर्का पक्षमा अवतारवादका पूर्ण समर्थक अर्चावतार मानेर मूर्तिपूजा गर्ने वाला स्वामी अन्नतानन्द, भावानन्द, सुरसुरानन्द, नरहर्यानन्द जस्तै सगुणोपासक आचार्य भक्त पनि थिए। त्यसै परम्परामा कृष्णदत्त पयोहारी जस्ता तेजस्वी साधक र गोस्वामी तुलसीदास जस्ता विश्व विश्रुत महाकवि पनि उत्पन्न भए। आचार्य रामानन्दका बारेमा प्रसिद्ध छ कि तारक राममन्त्रको उपदेश उनले रुखमा चढेर दिएका थिए ताकि सबै जातिका मानिसहरुका कानमा परोस र धेरै भन्दा धेरै मानिसहरूको कल्याण हुन सकोस। उनले नारा दिएका थिए-

जाति-पाति पूछे न कुनै।

हरिलाई भजै सो हरिको होई।

आचार्यपादले स्वतन्त्र रूपबाट श्रीसम्प्रदायको प्रभाँडा गरे। यस सम्प्रदायलाई रामानन्दी अथवा वैरागी सम्प्रदाय पनि भन्दछन्। उनले बिखर्दै र तल गिरदै गएको समाजलाई मजबूत बनाने भावनाबाट भक्ति मार्गमा जाति-पांतिका भेदलाई व्यर्थ बताए र भने कि भगवानको शरणागतिको मार्ग सबैको लागि समान रूपबाट खुला छ-

सर्व प्रपत्तिधरकारिणो मता:

भनेर उनले कुनै पनि जाति-वरणका व्यक्तिलाई राममन्त्र दिनलाई संकोच गरेका छैनन। चर्मकार जातिमा जन्मेका रैदास र जुलाहाको घरमा हुर्किएका कबीरदास यसका अनुपम उदाहरण हुन।

धार्मिक अवदान

मध्ययुगीन धर्म साधनाको केन्द्रमा स्वामी जीको स्थिति चतुष्पथको दीप-स्तम्भ जस्तो छ। उनले अभूतपूर्व सामाजिक क्रान्तीको श्रीगणेश गरेर ठुलो जीवटताबाट समाज र संस्कृतिको रक्षा गरे । त्यसैको माध्यमबाट उत्तरभारतमा तीर्थ क्षेत्रहरूको रक्षा र त्यहा सांस्कृतिक केन्द्रहरूको स्थापना सम्भव हुन सक्यो। त्यस त्यस युगको परिस्थितिहरु अनुसार, वैरागिनी साधु समाजलाई अस्त्र-शस्रबाट सज्जित अनेकौ रूपमा संगठित गरेर तीर्थ-व्रतको रक्षाका लागि, धर्मको सक्रिय मूर्तिमान स्वरूप खडा गरे। तीर्थस्थानहरु देखी लिएर गाँऊ-गाँऊमा वैरागी साधुहरूले अखाडाहरु स्थापित गरे। मूल्य ह्रासको यस विषम अवस्थामा पनि सम्पूर्ण संसारमा रामानन्द सम्प्रदायका सर्वाधित मठ, सन्त, रामगुणगान, अखण्ड रामनाथ संकीर्तन आज पनि व्यवस्थित छन् र सर्वत्र आध्यामिक आलोक प्रसारित गरिरहेका छन। वैष्णवहरूको बाउन्न द्वारहरूमा सर्वाधिक सैंतीस द्वारहरु यसै सम्प्रदायसँग जोडिएको छ। यसको अतिरिक्त पनि फैली यसको शाखा, प्रशाखा र अवान्तर शाखाहरु जस्तै- रामस्नेही, कबीरदासी, घीसापन्थी, दादूपन्थी आदि नामहरूबाट यस सम्प्रदायको मूलभावनाको संवाहिका बनेको हों। यो स्वामी रामानन्दको नैं व्यक्तित्वको प्रभाव थियो कि हिन्दू-मुस्लिम वैमनस्य, शैव-वैष्णव विवाद, वर्ण-विद्वेष, मत-मतान्तरको झगडा र परस्पर सामाजिक कटुता धेरै हदसम्म कम हुन गयो। उन कै यौगिक शक्तिका चमत्कारबाट प्रभावित भएर तत्कालीन मुगल शासक मोहम्मद तुगलक सन्त कबीरदासका माध्यमबाट स्वामी रामानन्दाचार्यको शरणमा आए र हिन्दूहरूमा लागेको समस्त प्रतिबन्ध र जजिया करलाई हटाने निर्देश जारी गरे। बलपूर्वक इस्लाम धर्ममा दीक्षित हिन्दूहरूलाई फेरी पनि हिन्दू धर्ममा फिर्ता लानका लागि परावर्तन संस्कारको महान कार्य सर्वप्रथम स्वामी रामानन्दाचार्चले नैं प्रारम्भ गरे। इतिहास साक्षी छ कि अयोध्याको राजा हरिसिंहका नेतृत्वमा चौंतीस हजार राजपूतहरूलाई एकै मञ्चबाट स्वामीजीले स्वधर्म अपनाउनको लागि प्रेरित गरेका थिए। यस्ता महान सन्त, परम विचारक, समन्वयी महात्माको प्रादुर्भाव तीर्थराज प्रयागमा एक कान्यकुब्ज ब्राह्मण परिवारमा भएको थियो। जन्मतिथिलाई लिएर मतभेद भएता पनि रामानन्द सम्प्रदाय मान्य्दछ कि आद्य जगद्गुरूको प्राकट्य माघ कृष्ण सप्तमी संवत् १३५६ मा भएको थियो। उनकोको पिताको नाम पण्डित पुण्य सदन शर्मा र माताको नाम सुशीला देवी थियो। धार्मिक संस्कारहरूबाट संपन्न पिताले रामानन्दलाई काशीका श्रीमठमा गुरू राघवानन्दका सानिध्यमा शिक्षा ग्रहणका लागि पठाए। कुशाग्रबुद्धिका रामानन्दले अल्पकालमा नैं सबै शास्त्रहरु, पुराणहरूको अध्ययन गरेर प्रवीणता प्राप्त गरे। गुरू राघवानन्द र माता-पिताको दबावका बावजूद उनले गृहस्थाश्रम स्वीकार गरेनन र आजीवन विरक्त रहने संकल्प गरे। यस्तैमा स्वामी रामानन्दलाई रामतारक मन्त्रको दीक्षा प्रदान गरे । रामानन्दले श्रीमठको गुह्य साधनास्थलीमा प्रविष्ट भएर राममन्त्रको अनुष्ठान तथा अन्यान्य तांत्रिक साधनाहरूको प्रयोग गर्दै घोर तपश्चर्या गरे। योगमार्चको तमाम गुत्थिहरूलाई सुलझाँदै उनले अष्टांग योगको साधना पूर्ण गरे। दीर्घायुष्य प्राप्त गर्नका कारण जगद्गुरू राघवानन्दले आफ्नो तेजस्वी र प्रिय शिष्ट रामानन्दलाई श्रीमठ पीठको पावन पीठमा अभिषिक्त गरिदिए। आफ्नो पहिला सम्बोधनमा नैं जगदगुरू रामानन्दाचार्यले हिन्दू समाजमा व्याप्त कुरीतिहरु एवं अन्धविश्वासहरूलाई समाप्त पार्न तथा परस्पर आत्मीयता एवं स्नेहपूर्ण व्यवहारको परिणाम धर्म रक्षार्थ विराट संगठित शक्ति खडा गर्ने संकल्प व्यक्त गरे। काशीको परम पवित्र पञ्चगंगा घाटमा अवस्थित श्रीमठ, आचार्यपादका द्वारा प्रवाहित श्रीराम प्रपत्तिको पावनधाराको मुख्यकेन्द्रको रूपमा प्रतिष्ठित भएर त्यसै ओजस्वी परम्परालाईअनवरत प्रवर्तन गरिरहेको छ। आज पनि श्रीमठ आचार्यचरणको परिकल्पनाका अनुरूप उनी द्वारा प्रज्ज्वलित दीपबाट जनमानसलाई आलोकित गर्दैछ। यही त्यो दिव्यस्थल हो, जहां विराजमान भएर स्वामीजीले आफ्नो परमप्रतापी शिष्हरुका माध्यमबाट आफ्नो अनुग्रहशक्तिको उपयोग गरेका थिए।

रामानन्दाचार्च पीठको पवित्र केन्द्र पुरै देशमा फैलिएको रामानन्द सम्प्रदायको मुख्यालय हो। श्रीमठमा अवस्थित रामानन्दाचार्चको चरणपादुका विश्वभरीमा छरिएका रामानन्दी सन्तहरु, तपस्विहरु एवं अनुयायिहरूको श्रद्धाको अन्यतम बिन्दु हो। यो परम सौभाग्य र सन्तोषको विषय हो कि श्रीमठका वर्तमान पीठासीन आचार्य स्वामी रामनरेशाचार्यजी पनि स्वामी रामानन्दाचार्चको प्रतिमूर्ति जस्तो लाग्दछ। उनको कल्पनाहरु, उनको ज्ञान, उनको वग्मिता र सबैभन्दा राम्रो उनको उदारता र संयोजन चेतना यस्तो छ कि यो विश्वास गरिन्छ कि स्वामी रामानन्दको व्यक्तित्व कस्तो थियो होला। वर्तमान जगद्गुरू रामानन्दाचार्च पद प्रतिष्ठित स्वामी रामनरेशाचार्य जी महाराजका सत्प्रयासहरूको नतीजा हो कि श्रीमठबाट कुनै बेला भै सकेको कबीरदासीय, रविदासीय, रामस्नेही, प्रभृति परम्पराहरु वैष्णवका सूत्रमा बाधिएर श्रीमठसँग एकरूपता स्थापित गरिरहेको छ। धेरै परम्परावादी मठ मन्दिरहरूको इकाईहरु श्रीमठमा विलीन हुँदैछन्ं। तीर्थराज प्रयागका दारागञ्ज स्थित आद्य जगद्गुरू रामनन्दाचार्यको प्राकट्यधाम पनि यसको प्रेरणाबाट फेरि भव्य स्वरूपमा प्रकट भएको छ। स्वामी रामानन्दलाई रामोपासनाको इतिहासमा एक युगप्रवर्तक आचार्य मानिन्छ। उनले श्रीसम्प्रदायका विशिष्टाद्वैत दर्शन र प्रपतिसिद्धान्तलाई आधार बनाएर रामावत सम्प्रदायको सङ्गठन गरे। श्रीवैष्णवहरुका नारायण मन्त्रका स्थानमा रामतारक अथवा षडक्षर राममन्त्रलाई सम्प्रदायिक दीक्षाको बीजमन्त्र माने। बाह्य सदाचारको अपेक्षा साधनामा आन्तरिक भावको शुद्धतामा जोर दिए, छुआछूत, ऊंच-नीचको भाव मिटाएर वैष्णव मात्रमा समताको समर्थन गरे। नवधाबाट परा र प्रेमासक्तिलाई श्रेयकर बताए। साथ-साथै सिद्धान्तहरूको प्रचारमा परम्परापोषित संस्कृत भाषाको अपेक्षा हिंदी अथवा जनभाषालाई प्रधानता दिए। स्वामी रामानन्दले प्रस्थानत्रयीमा विशिष्टाद्वैत सिद्धान्तनुगुण स्वतन्त्र आनन्द भाष्यको रचना गरे तत्त्व एवं आचारबोधको दृष्टिबाट वैष्णवमताब्ज भास्कर, श्रीरामपटल, श्रीरामार्चनापद्धति, श्रीरामरक्षास्त्रोतम जस्ता अनेकौ कालजयी मौलिक ग्रन्थहरूको रचना गरे स्वामी रामानन्दका द्वारा दिईएको देश-धर्मको प्रति यी अमूल्य सेवाहरूले सबै सम्प्रदायहरुका वैष्णवहरुका हृदयमा तिनको महत्त्व स्थापित गरिदियो। भारतको सम्प्रदायिक इतिहासमा परस्पर विरोधी सिद्धान्तहरु तथा साधना-पद्धतिहरूको अनुयायिहरुका बीच यति लोकप्रियता उनको पूर्व कुनै सम्प्रदाय प्रवर्तकलाई प्राप्त हुन सकेन। महाराष्ट्रको नाथपन्थीहरूले ज्ञानदेवका पिता विट्ठल पन्तका गुरूको रूपमा तिनलाई पूजा, अद्वैत मतावलम्बीहरूले ज्योतिर्मठको ब्रह्मचारीका रूपमा तिनलाई अपनाए। बाबरीपन्थका सन्तहरूले आफ्नो सम्प्रदायको प्रवर्तक मानेर उनको बन्दना गरे र कबीरका गुरू त ती थिए नै, यसकारण कबीरपन्थीहरूमा उनको आदर स्वाभाविक छ। स्वामी-रामानन्दको व्यक्तित्वको यस व्यपाकताको रहस्य, उनको उदार एवं सारग्राही प्रवृति र समन्वयकारी विचारधारामा निहित छ। निश्चय नै उनको विराट व्यक्तित्व एवं व्यापक महत्ताको अनुरूप कतिपय आर्षपन्थ एवं सन्त-साहित्यमा उल्लिखित उनको रामावतार हुने वर्णन अक्षरश: प्रमाणित हुन्छ। रामनन्द: स्वयं राम: प्रादुर्भूतो महीतले।

रचना संसार

स्वामी रामानन्दाचार्यद्वारा विरचित पुस्तकहरूको सूची यस प्रकार छ

(1) वैष्णवमताब्ज भास्कर: (संस्कृत),

(2) श्रीरामार्चनपद्धतिः (संस्कृत),

(3) ब्रह्म सूत्र आनन्दभाष्य (संस्कृत),

(4) उपनिषद् आनन्दभाष्य (संस्कृत),

(5) श्रीमद् भगवदगीता आनन्दभाष्य (संस्कृत),

सन्दर्भ सामग्री

यी पनि हेर्नुहोस

बाह्य कडीहरू

हे वा स भक्तिकालका कविहरू
ज्ञानाश्रयी शाखा	गुरु नानक • सन्त रविदास • दादूदयाल • सुंदरदास • मलूकदास • सन्त कबीर
प्रेमाश्रयी शाखा	मलिक मोहम्मद जायसी • मंझन • कुतुबन • उसमान
कृष्णाश्रयी शाखा	सूरदास • मीरा बाई • जयदेव • नरोत्तमदास • रहीम • नंददास • हितहरिवंश • स्वामी हरिदास • रसखान • नरसिंह मेहता • तुकाराम • संत ज्ञानेश्वर • चैतन्य महाप्रभु • परमानंद दास • कृष्णदास • गोविंद दास • छीतस्वामी • नंददास • नरोत्तमदास • विद्यापति
रामाश्रयी शाखा	सूरजदास • तुलसीदास • अग्रदास • नाभादास • प्राणचंद चौहान रामानन्द
आदिकाल रीति काल भक्तिकाल हिन्दी साहित्यको इतिहास साहित्यिक आंदोलन