चौधरी चरण सिंह

चरण सिंह
आधिकारिक तसवीर, १९७९
पाँचौं भारतका प्रधानमन्त्री
कार्यकाल २८ जुलाई १९७९ – २० अगस्ट १९७९ (केयरटेकर: २१ अगस्ट १९७९  – १४ जनवरी १९८०)
राष्ट्रपति	नीलम सञ्जीव रेड्डी
सहायक	यशवन्तराव चव्हाण
पूर्वाधिकारी	मोरारजी देसाई
उतराधिकारी	इन्दिरा गान्धी
तेस्रो भारतका उपप्रधानमन्त्री
कार्यकाल २४ जनवरी १९७९ – १६ जुलाई १९७९ सहकर्मी जगजीवन राम
प्रधानमन्त्री	मोरारजी देसाई
पूर्वाधिकारी	मोरारजी देसाई
उतराधिकारी	यशवन्तराव चव्हाण
अर्थमन्त्री
कार्यकाल २४ जनवरी १९७९ – १६ जुलाई १९७९
प्रधानमन्त्री	मोरारजी देसाई
पूर्वाधिकारी	एच. एम. पटेल
उतराधिकारी	हेमवती नन्दन बहुगुणा
गृहमन्त्री
कार्यकाल २४ मार्च १९७७ – १ जुलाई १९७८
प्रधानमन्त्री	मोरारजी देसाई
पूर्वाधिकारी	कासु ब्रह्मानन्द रेड्डी
उतराधिकारी	मोरारजी देसाई
उत्तर प्रदेशका पाँचौँ मुख्यमन्त्री
कार्यकाल १८ फेब्रुअरी १९७० – १ अक्टोबर १९७०
पूर्वाधिकारी	चन्द्र भानु गुप्ता
उतराधिकारी	राष्ट्रपति शासन
कार्यकाल ३ अप्रिल १९६७ – २५ फेब्रुअरी १९६८
पूर्वाधिकारी	चन्द्र भानु गुप्ता
उतराधिकारी	राष्ट्रपति शासन
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	चौधरी चरण सिंह (१९०२-१२-२३)२३ डिसेम्बर १९०२ नूरपुर, आग्रा र अवधको संयुक्त प्रान्त, ब्रिटिश भारत (वर्तमान दिन उत्तर प्रदेश, भारत)
मृत्यु	२९ मे १९८७(1987-05-29) (उमेर ८४) नयाँ दिल्ली, भारत
स्मारक	किसान घाट
राजनीतिक दल	लोकदल (आफ्नै पार्टी; १९८०–१९८७)
अन्य राजनीतिक संलग्नता	भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस (सन् १९६७ अघि) भारतीय क्रान्ति दल (आफ्नै पार्टी; १९६७–१९७७) जनता पार्टी (१९७७–१९७९) जनता पार्टी (धर्मनिरपेक्ष) (१९७९–१९८०)
जीवन साथी	गायत्री देवी ​ ( वि १९२५)
सन्तान(हरू)	६; अजित सिंह सहित
मातृ शिक्षाप्रतिष्ठान	आगरा विश्वविद्यालय
पुरस्कार	भारत रत्न (२०२४)

चौधरी चरण सिंह (जन्म २३ डिसेम्बर स.न्. १९१२) भारतका पूर्व प्रधानमन्त्री थिए । उनी एक भारतीय राजनीतिज्ञ र स्वतन्त्रता सेनानी थिए। उनले भारतको पाँचौं प्रधानमन्त्री र उत्तर प्रदेशको पाँचौं मुख्यमन्त्रीको रूपमा सेवा गरे। चरण सिंहले महात्मा गान्धी लाई ब्रिटिश सरकारबाट स्वतन्त्रताको लागि अहिंसात्मक सङ्घर्षमा पछ्याए, र धेरै पटक जेल परे। सन् १९३० मा नुन कानूनको उल्लङ्घन गरेको आरोपमा उनलाई बेलायतले १२ वर्षको लागि जेल पठाएको थियो। व्यक्तिगत सत्याग्रह आन्दोलनका लागि नोभेम्बर १९४० मा उनी फेरि एक वर्ष जेल परे। सन् १९४२ को अगस्टमा उनी फेरि ब्रिटिशद्वारा DIR अन्तर्गत जेल परे र नोभेम्बर १९४३ मा रिहा भए।

उहाँलाई भारत रत्न, गणतन्त्र भारतको सर्वोच्च नागरिक पुरस्कार, कृषि क्षेत्रमा उनको योगदानको लागि सम्मानित गरिएको थियो। कट्टरपन्थी भूमि सुधारका उपायहरू ल्याउने र कृषि क्षेत्रमा एकरूपता ल्याउने श्रेय उहाँलाई दिइन्छ। उनको सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि किसानहरूलाई साहूकारको चंगुलबाट बाहिर ल्याउनु थियो, जसले समुदायमा आत्महत्या दर घटाएको थियो। यी सुधारहरू ऋण मुक्ति विधेयक, जग्गा होल्डिङ ऐन, र जमिन्दारी उन्मूलन ऐन मार्फत लागू गरियो।

लखनऊ अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल उहाँको विरासतलाई श्रद्धांजलिको रूपमा उहाँको नामबाट नामाकरण गरिएको हो।

प्रारम्भिक जीवन

चरण सिंहको जन्म २३ डिसेम्बर १९०२ मा मीर सिंह र नेत्र कौरको मेरठ जिल्ला, संयुक्त प्रान्त आग्रा र अवध को नूरपुर गाउँमा भएको थियो। उनका बुबा जाट को तेवाटिया कुलका साना किसान थिए। उनका कुलहरू हरियाणा को गुडगाउँ जिल्ला का हुन्, जहाँ तिनीहरू मुगल काल को समयमा राजस्व सङ्कलक थिए। तर १८५७ को भारतीय विद्रोहको समयमा ब्रिटिसहरूको विरोधमा उनीहरूको एक प्रमुख वंशका कारण तिनीहरूको पतन पछि तिनीहरू हालको उत्तर प्रदेशको बुलन्दशहर जिल्लामा सरेका थिए। चरण सिंह महात्मा गान्धी द्वारा प्रेरित भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनको एक भागको रूपमा राजनीतिमा प्रवेश गरे। उनी गाजियाबाद जिल्ला आर्य समाज र मेरठ जिल्ला भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसमा 1931 देखि सक्रिय थिए जसको लागि उनलाई बेलायतीहरूले दुई पटक जेल हालेका थिए। सन् १९३७ मा निर्वाचित संयुक्त प्रान्तको विधान सभाको सदस्यको हैसियतमा उनले गाउँको अर्थतन्त्रलाई हानि पु¥याउने कानुनमा गहिरो चासो लिएर जमिनमा जोत्नेहरूका शोषणका विरुद्ध बिस्तारै आफ्नो वैचारिक र व्यावहारिक अडान निर्माण गरे । ।

सन् १९५२ र १९६८ को बीचमा, उहाँ "कांग्रेसको राज्य राजनीतिमा तीन प्रमुख नेताहरू" मध्ये एक हुनुहुन्थ्यो। सन् १९५० को दशकदेखि तत्कालीन मुख्यमन्त्री गोविन्द बल्लभ पन्तको नेतृत्वमा भारतको कुनै पनि राज्यमा सबैभन्दा क्रान्तिकारी भूमिसुधार कानूनको मस्यौदा तयार गर्न र पारित गर्ने सुनिश्चितताका लागि उनी विशेष गरी उत्तर प्रदेशमा चर्चित भए, पहिले संसदीय सचिव र त्यसपछि राजस्व मन्त्रीको रूपमा भूमि सुधारको लागि । नागपुर कांग्रेसको अधिवेशनमा निर्विवाद नेता र प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूका समाजवादी र सामूहिक भूमि नीतिहरूको सार्वजनिक रूपमा विरोध गर्दा उनी १९५९ बाट राष्ट्रिय मंचमा देखिन थाले। यद्यपि गुटग्रस्त उत्तर प्रदेश कांग्रेसमा उनको स्थिति कमजोर भयो, यो एक बिन्दु थियो जब उत्तर भारतका जातिहरूमा मध्यम किसान समुदायहरूले उहाँलाई आफ्नो प्रवक्ताको रूपमा र पछि उनीहरूको निर्विवाद नेताको रूपमा हेर्न थाले। सिंहले कडा सरकारी खर्चको पक्षमा उभिए, भ्रष्ट अधिकारीहरूका लागि नतिजाहरू लागू गरे र "बढ्दो ज्याला र महँगो भत्ताका लागि सरकारी कर्मचारीहरूको मागलाई सम्बोधन गर्न दृढ हात" को वकालत गरे।यो पनि ध्यान दिन लायक छ कि आंशिक उत्तर प्रदेश कांग्रेस भित्र, आफ्नो स्पष्ट नीति र मूल्यहरु लाई व्यक्त गर्ने उनको क्षमताले उनलाई आफ्ना सहकर्मीहरुबाट अलग बनायो। चरण सिंह १ अप्रिल १९६७ मा कांग्रेस छोडेर विपक्षी दलमा सामेल भए, र यूपीको पहिलो गैर कांग्रेस मुख्यमन्त्री बने। यो त्यो अवधि थियो जब १९६७ देखि १९७१ सम्म भारतमा गैरकांग्रेस सरकारहरू बलियो शक्ति थिए।

सन् १९७७ को लोकसभा चुनावमा जनता पार्टीको ब्यानरमा चुनाव हुनुभन्दा केही महिनाअघि विखण्डित विपक्षीहरू एकताबद्ध भए, जसका लागि चौधरी चरण सिंह १९७४ देखि लगभग एक्लै संघर्ष गर्दै आएका थिए। राज नारायणको प्रयासले नै सन् १९७९ मा उनी प्रधानमन्त्री बनेका थिए तर राज नारायण जनता पार्टी-सेक्युलरका अध्यक्ष थिए र चरण सिंहलाई प्रधानमन्त्री बनाउने आश्वासन दिएका थिए, जसरी उहाँलाई सन् १९६७ मा उत्तर प्रदेश मुख्यमन्त्री बन्न सहयोग गर्नुभयो । तर, इन्दिरा गान्धीको भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसले सरकारलाई दिएको समर्थन फिर्ता लिएको २४ दिनपछि उनले राजीनामा दिएका थिए । चरण सिंहले इन्दिरा गान्धीको आपतकालीन अदालतका मुद्दाहरू फिर्ता लिन ब्ल्याकमेल गर्न तयार नभएकोले राजीनामा दिएको बताए। ६ महिनापछि नयाँ निर्वाचन भयो । चरण सिंहले 1987 मा आफ्नो मृत्यु सम्म विपक्षमा लोक दलको नेतृत्व गरिरहनुभएको थियो।

स्वतन्त्र भारत

चरण सिंहले जवाहरलाल नेहरूको सोभियत शैलीको आर्थिक सुधारको विरोध गरे। भारतमा सहकारी फार्म सफल नहुने चरण सिंहको धारणा थियो । कृषकका छोरा भएकाले किसानलाई कृषक रहनका लागि स्वामित्वको अधिकार महत्वपूर्ण हुने चरण सिंहले धारणा राखे । उनी किसानको स्वामित्वको प्रणालीलाई जोगाउन र स्थिर गर्न चाहन्थे। नेहरूको आर्थिक नीतिको खुला आलोचनाका कारण चरण सिंहको राजनीतिक करियर प्रभावित भयो।

चरण सिंहले १९६७ मा कांग्रेस पार्टी छोडेर आफ्नै राजनीतिक दल भारतीय क्रान्ति दल बनाए। राज नारायण र राम मनोहर लोहिया को सहयोग र समर्थनमा, उहाँ उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री १९६७ मा र पछि १९७० मा हुनुभयो। १९७५ मा, उहाँ फेरि जेल पर्नुभयो, तर यस पटक तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धी , उनका पूर्व प्रतिद्वन्द्वी नेहरूकी छोरी द्वारा। उनले आपतकालिन अवस्था घोषणा गरेकी थिइन् र आफ्ना सबै राजनीतिक विरोधीहरूलाई जेल हालिन्। १९७७ को आम चुनावमा, भारतीय जनताले उनलाई मतदान गरे, र विपक्षी पार्टी, जसमा चौधरी चरण सिंह एक वरिष्ठ नेता थिए सत्तामा आए। उनले उपप्रधानमन्त्री, गृहमन्त्री र मोरारजी देसाईको नेतृत्वमा रहेको जनता सरकार मा वित्तमन्त्रीको रूपमा काम गरे।

व्यक्तिगत जीवन

चरण सिंहका ६ सन्तान र पत्नी गायत्री देवी (१९०५-२००२) थिए। गायत्री देवी सन् १९६९ मा इग्लास (विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र) अलिगढबाट १९७४ मा गोकुलबाट विधायक निर्वाचित भइन्, त्यसपछि १९८० मा कैराना (लोकसभा निर्वाचन क्षेत्र)बाट लोकसभामा निर्वाचित भइन् र १९८४ मा मथुरा (लोकसभा निर्वाचन क्षेत्र)बाट लोकसभा चुनाव हारेकी थिइन्। । उनका छोरा अजित सिंह (भारतीय राजनीतिज्ञ) एक राजनीतिक दल राष्ट्रिय लोक दलका अध्यक्ष र पूर्व केन्द्रीय मन्त्री र धेरै पटक सांसद थिए। अजित सिंहका छोरा जयंत चौधरी मथुराबाट १५ औं लोकसभा मा निर्वाचित भएका थिए, जुन २०१४ को चुनावमा उनले हेमा मालिनीसँग हारे।

सिंहलाई २९ नोभेम्बर १९८५ मा हृदयाघात भएको थियो । मार्चमा अमेरिकाको एक अस्पतालमा उपचार गरे पनि उनी पूर्ण रूपमा निको हुन सकेनन्। राति ११:३५ बजे २८ मे १९८७ मा उनको श्वासप्रश्वास "अस्थिर" भेटिएपछि डाक्टरहरूलाई नयाँ दिल्लीको उनको निवासमा बोलाइयो। उनलाई पुनर्जीवित गर्ने प्रयास असफल भयो र भोलिपल्ट बिहान 2:35 बजे "हृदय भास्कुलर पतन" पछि मृत घोषित गरियो।

पुस्तकहरू

• उत्तर प्रदेशमा कृषि क्रान्ति (१९५७)
• संयुक्त खेती एक्स-रे (१९५९)
• भारतको आर्थिक नीति - गान्धीवादी खाका (१९७८)
• भारतको आर्थिक दुःस्वप्न: यसको कारण र उपचार (१९८१)
• जमीनदारीको उन्मूलन (१९४७)
• व्हेयर को-ऑपरेटिव फार्मिंग (१९५६)
• निश्चित न्यूनतम मुनिको होल्डिङ विभाजनको रोकथाम
• भारतको गरीबी र यसको समाधान (१९६४)
• 'यूपी र कुलक्समा भूमि सुधार (१९८६)'