वृन्दावन

वृन्दावन
वृन्दावन
शहर
	माथिबाट तल: कृष्ण वलराम मन्दिर, कुशुम सरोवर, र प्रेम मन्दिर वृन्दावनमा
	उपनामहरू: झ्यालहरूको शहर
	वृन्दावन उत्तर प्रदेश, भारतमा अवस्थिति वृन्दावन वृन्दावन (भारत)
	निर्देशाङ्क: २७°३५′N ७७°४२′E / २७.५८°N ७७.७°Eनिर्देशाङ्कहरू: २७°३५′N ७७°४२′E / २७.५८°N ७७.७°E
देश	भारत
राज्य	उत्तर प्रदेश
जिल्ला	मथुरा
उन्नतांश	१७० मिटर (५६० फिट)
जनसङ्ख्या (2011)
• जम्मा	६३,००५
वासिन्दा	वृन्दावनवासी
भाषाहरू
• आधिकारिक	हिन्दी
• मूल	ब्रज भाषा भाषिका
समय क्षेत्र	युटिसी+05:30 (IST)
पिन	२८११२१
टेलिफोन कोड	०५६५
सवारी दर्ता	UP-85

वृन्दावन (उच्चारण^ⓘ) भारतको उत्तर प्रदेश राज्यको मथुरा जिल्लामा अवस्थित एक ऐतिहासिक शहर हो। यो नगर ब्रज भूमि क्षेत्रको मुख्य स्थान तथा हिन्दु मान्यता अनुसार द्वापर युगमा भगवान श्रीकृष्णले वाल्यकाल बिताउनु भएको भूमि हो। ^[२] यो शहर मथुरा, भगवान श्रीकृष्णको जन्मस्थलीबाट ११ किमी टाढा छ।^[३]^[४] यस शहरमा राधा र भगवान श्रीकृष्णको पूजामा समर्पित विभिन्न मन्दिरहरू रहेका छन् तथा यस स्थानलाई वैष्णववादमा पवित्र स्थानको रूपमा लिइन्छ।^[५]

इतिहास

पर्यटन स्थलहरू

बाँके बिहारी मन्दिर

निधिवन

टेडी खम्बा मन्दिर

यमुना तट

पागल बाबा मन्दिर

प्रेम मन्दिर

स्कन मन्दिर

यस पृष्ठमा हिन्दी भाषाको सामाग्री प्रयोग गरिएको हुन सक्छ जसलाई नेपालीमा उल्था गर्नु पर्ने छ।

वृन्दावन मथुरा क्षेत्र मा एक स्थान हो जो भगवान कृष्ण को लीला देखि जोडएको छ।

यो स्थान श्री कृष्ण भगवान को बाल समय को लीलाहरूको स्थान मानिन्छ। यो मथुरा देखी १५ किमी कि दूरी मा छ। यहाँ श्री कृष्ण र राधा रानी को मन्दिर को विशाल सङ्ख्या हो। यहाँ स्थित बाँके विहारी जी को मन्दिर सबै भन्दा प्राचीन छ। यसको वाहेक यहां श्री कृष्ण बलराम इस्कान मन्दिर तथा श्री कृष्ण प्रणामी मन्दिर र निधि वन पनि दर्शनीय स्थान छ। यो कृष्ण को लीलास्थली हो। हरिवंश पुराण, श्रीमद्भागवत, विष्णु पुराण आदि मा वृन्दावन को महिमा को वर्णन गरिएको छ। कालिदास ले यसको उल्लेख रघुवंश मा इंदुमती-स्वयंवर को प्रसङ्ग मा शूरसेनाधिपति सुषेण को परिचय दिदै गरेका छन यसले कालिदास को समय मा वृन्दावन को मनोहारी उद्यानहरू को स्थिति को ज्ञान हुन्छ। श्रीमद्भागवत को अनुसार गोकुल देखि कंस को अत्याचार देखि बच्न को लागि नंदजी कुटुंबियों र सजातीयोंसँग वृन्दावन निवास को लागि आएका थिए | विष्णु पुराण मा त्यहि प्रसङ्ग को उल्लेख छ | विष्णुपुराण मा अन्यत्र वृन्दावन मा कृष्ण को लीलाहरू को वर्णन पनि छ आदि।

प्राचीन वृन्दावन

भन्छन् कि वर्तमान वृन्दावन असली या प्राचीन वृन्दावन होईन। श्रीमद्भागवत को वर्णन तथा अन्य उल्लेखबाट थाहा हुन्छ कि प्राचीन वृन्दावन गोवर्धन को निकट थियो। गोवर्धन-धारण को प्रसिद्ध कथा को स्थली वृन्दावन पारसौली ( परम रासस्थली ) को निकट थियो। अष्टछाप कवि महाकवि सूरदास त्यहि ग्राम मा दीर्घकाल सम्म रहे थिए। सूरदास जी ले वृन्दावन रज को महिमा को वशीभूत भएर गाएका छन- हम ना भई वृन्दावन रेणु |

ब्रज को हृदय

वृन्दावन को नाम आते नै मन पुलकित हो उठइन्छ। योगेश्वर श्री कृष्ण को मनभावन मूर्ति आँखों को अगाडि आउँछ। उनको दिव्य आलौकिक लीलाहरूलाई कल्पना देखि नै मन भक्ति र श्रद्धा देखि नतमस्तक हुन्छ। वृन्दावन को ब्रज को हृदय भन्छन् जहाँ श्री राधाकृष्ण ले आफ्नो दिव्य लीलाहरू को हो। यस पावन भूमि को पृथ्वी को अति उत्तम तथा परम गुप्त भाग भनिएको छ। पद्म पुराण मा यसलाई भगवान को साक्षात शरीर, पूर्ण ब्रह्म देखि सम्पर्क को स्थान तथा सुख को आश्रय भनिएको छ। त्यहि कारण ले यो अनादि समय देखी भक्तों को श्रद्धा को केन्द्र बना भएको छ। चैतन्य महाप्रभु, स्वामी हरिदास, श्री हितहरिवंश, महाप्रभु वल्लभाचार्य आदि अनेक गोस्वामी भक्तहरूले यसको वैभव को सजाने र संसार को अनश्वर सम्पति को रूप मा प्रस्तुत गर्न मा जीवन लगाएको छ। यहाँ आनन्दप्रद युगलकिशोर श्रीकृष्ण अवतार एवं श्रीराधा को अद्भुत नित्य विहार लीला होती रहन्छ।

महाप्रभु चैतन्य को प्रवास

प्राचीन वृन्दावन मुसलमानहरू को शासन समय मा उनको निरन्तर आक्रमणहरू को कारण नष्ट भएको थियो र कृष्णलीला को स्थली को कुनै अभिज्ञान शेष हैन रहयो थियो। १५औँ शती मा चैतन्य महाप्रभु ले आफ्नो ब्रजयात्रा को समय वृन्दावन तथा कृष्ण कथा ले सम्बन्धित अन्य स्थानहरू लाई आफ्नो अन्तर ज्ञान द्वारा पहिचानयो थियो। रासस्थली, वंशीवट देखि युक्त वृन्दावन सघन वनहरूमा लुप्त भएको थियो। केही वर्ष को पश्चात शाण्डिल्य एवं भागुरी ऋषि आदि को सहायताबाट श्री वज्रनाभ महाराज ले कहीं श्रीमन्दिर, कहीं सरोवर, कहीं कुण्ड आदि को स्थापनागर्योला-स्थलियहरूको प्रकाश गर्यो। किन्तु लगभग साढे चार हजार वर्ष पछि यो सारा लीला-स्थलियाँ पुन: लुप्त हो गई, महाप्रभु चैतन्य ले तथा श्री रूप-सनातन आदि आफ्नो परिकारों को द्वारा लुप्त श्रीवृन्दावन र ब्रजमंडल को लीला-स्थलियहरूलाई पुन: प्रकाशित गर्यो। श्री चैतन्य महाप्रभु को पश्चात उन्हीं को विशेष आज्ञा देखि श्री लोकनाथ र श्री भूगर्भ गोस्वामी, श्री सनातन गोस्वामी, श्री रूप गोस्वामी, श्री गोपालभट्ट गोस्वामी, श्री रघुनाथ भट्ट गोस्वामी, श्री रघुनाथदास गोस्वामी, श्री जीव गोस्वामी आदि गौडीय वैष्णवाचार्यों ले विभिन्न शास्त्रहरू को सहायता से, आफ्नो अथक परिश्रम द्वारा ब्रज को लीला-स्थलियहरूलाई प्रकाशित गरेको छ। उनको यस महान कार्य को लागि सारा विश्व, विशेषत: वैष्णव जगत उनको चिरऋणी रहेगा। वर्तमान वृन्दावन मा प्राचीनतम मन्दिर राजा मानसिंह को बनवाया भएको छ। यो मुगल सम्राट अकबर को शासनकाल मा बना थियो। मूलत: यो मन्दिर सात तल्लाहरू को थियो। माथि को दुइ खंड रंगजेब ले तुडवा दिए थिए। भनिन्छ कि यस मन्दिर को सर्वोच्च शिखर मा बल्न वाला दीप मथुरा ले दिखाई पडते थिए। यहाँ को विशालतम मन्दिर रंगजी को नाम ले प्रसिद्ध हो। यो दाक्षिणत्य शैली मा बना भएको छ। यसको गोपुर ठुलो विशाल एवं भव्य हो। यो मन्दिर दक्षिण भारत को श्रीरंगम को मन्दिर को अनुकृति जान पडता छ। वृन्दावन को दर्शनीय स्थल हों- निधिवन (हरिदास को निवास कुंज), कालियादह, सेवाकुंज आदि।

प्राकृतिक छटा

वृन्दावन को प्राकृतिक छटा देखने योग्य छ। यमुना जी ले यसलाई तीन ओर देखि घेरे राखएको छ। यहाँ को सघन कुंजो मा भाँति-भाँति को पुष्पबाट शोभित लता तथा ऊँचे-ऊँचे घने वृक्ष मन मा उल्लास भरते हो। बसंत ॠतु को आगमन मा यहाँ को छटा र सावन-भादों को हरियाली आँखहरूलाई शीतलता प्रदान गर्छ, त्यो श्रीराधा-माधव को प्रतिबिम्बों को दर्शनहरूको नै प्रतिफल छ।

वृन्दावन को कण-कण रसमय छ। यहाँ प्रेम-भक्ति को नै साम्राज्य छ। यसलाई गोलोक धाम भन्दा अधिक बढएर मानिएको छ। यही कारण हो कि हजारों धर्म-परायणजन यहाँ आफ्नो-आफ्नो कामों देखि अवकाश प्राप्त गरेर आफ्नो शेष जीवन को बिताने को लागि यहाँ आफ्नो निवास स्थान बनाएर रहछन। उनी नित्य प्रति रासलीलाओं, साधु-संगतों, हरिनाम संकीर्तन, भागवत आदि ग्रन्थों को हुने पाठहरूमा सम्मिलित भएर धर्म-लाभ प्राप्त गर्छन। वृन्दावन मथुरा भगवान कृष्ण को लीला देखि जुडा भएको छ। ब्रज को केन्द्र मा स्थित वृन्दावन मा सैंकडो मन्दिर हो। जस मध्ये अनेक ऐतिहासिक धरोहर पनि छ। यहाँ सैंकडों आश्रम र धेरै गौशालाऐं छ। गौडीय वैष्णव, वैष्णव र हिन्दुहरू को धार्मिक क्रिया-कलापहरूको लागि वृन्दावन विश्वभर मा प्रसिद्ध छ। देश ले पर्यटक र तीर्थ यात्री यहाँ आउछन्। सूरदास, स्वामी हरिदास, चैतन्य महाप्रभु को नाम वृन्दावन देखि संधै को लागि जुडे भएका छ।

वृन्दावन मा यमुना को घाट

वृन्दावन मा श्रीयमुना को तट मा अनेक घाट छन्। तिनिहरूमध्ये प्रसिद्ध-प्रसिद्ध घाटहरूको उल्लेख गरे जा रहेको छ -

श्रीवराहघाट- वृन्दावन को दक्षिण-पश्चिम दिशा मा प्राचीन यमुनाजी को तट मा श्रीवराहघाट अवस्थित छ। तट को माथि पनि श्रीवराहदेव विराजमान छन्। नजिकै नै श्रीगौतम मुनि को आश्रम छ।
कालीयदमनघाट- यसको नामान्तर कालीयदह छ। यो वराहघाट देखि लगभग आधा मील उत्तर मा प्राचीन यमुना को तट मा अवस्थित छ। यहाँ को प्रसङ्ग को सम्बन्ध मा पहिले उल्लेख गरे गयसकोको छ। कालीय को दमन गरेर तट भूमि मा पहुँच ले मा श्रीकृष्ण अवतार को ब्रजराज नन्द र ब्रजेश्वरी श्री यशोदा ले आफ्नो आसुँओं देखि तर-बतरगर्यो तथा उनको सारा अङ्गो मा यस प्रकार देखने लगे कि 'मेरे लाला को कहीं कुनै चोट त हैन पहुँची छ।' महाराज नन्द ले कृष्ण को मङ्गल कामना देखि ब्राह्मणहरूलाई अनेकानेक गाईहरू को यहीं मा दान गरेको थियो।
सूर्यघाट- यसको नामान्तर आदित्यघाट पनि छ। गोपालघाट को उत्तर मा यो घाट अवस्थित छ। घाट को माथि वाला टीले को आदित्य टीला भन्छन्। त्यहि टीले को माथि श्रीसनातन गोस्वामी को प्राणदेवता श्री मदन मोहन जी को मन्दिर हो। उनको सम्बन्ध मा हामी पहिले नै वर्णन गरेर चुके छन्। यहीं मा प्रस्कन्दन तीर्थ पनि छ।
युगलघाट- सूर्य घाट को उत्तर मा युगलघाट अवस्थित छ। यस घाट को माथि श्री युगलबिहारी को प्राचीन मन्दिर शिखरविहीन अवस्था मा पर्यो भएको छ। केशी घाट को निकट एउटा अझै अर्को पनि जुगल किशोर को मन्दिर हो। त्यो पनि त्यहि प्रकार शिखरविहीन अवस्था मा पर्यो भएको छ।
श्रीबिहारघाट- युगलघाट को उत्तर मा श्रीबिहारघाट अवस्थित छ। यस घाट मा श्रीराधाकृष्ण युगल स्नान, जल विहार आदि क्रीडाएँ गर्थे।
श्रीआंधेरघाट- युगलघाट को उत्तर मा यो घाट अवस्थित छन्। यस घाट को उपवन मा कृष्ण र गोपियाँ आँखमुदौवल को लीला गर्थे। अर्थात् गोपियों को आफ्नो करपल्लवों देखि आफ्नो आँखाहरू लाई ढक लेने मा श्रीकृष्ण अवतार आस-पास कहीं छिप जाते र गोपियाँ उनलाई ढूँढती थिए। कहिल्यै श्रीकिशोरी जी त्यहि प्रकार छिप जातीं बढी सबै उनको ढूँढते थिए।
इमलीतला घाट- आंधेरघाट को उत्तर मा इमलीघाट अवस्थित छ। यहीं मा श्रीकृष्ण अवतार को समसामयिक इमली वृक्ष को तल महाप्रभु श्रीचैतन्य देव आफ्नो वृन्दावन वास समय मा प्रेमाविष्ट भएर हरिनाम गर्थे। यसैले यसलाई गौरांगघाट पनि भन्छन्।
शृङ्गारघाट- इमलीतला घाट भन्दा केही पूर्व दिशा मा यमुना तट मा शृङ्गारघाट अवस्थित छ। यहीं बस्एर श्रीकृष्ण अवतार ले मानिनी श्रीराधिका को शृङ्गार गरेको थियो। वृन्दावन भ्रमण को समय श्रीनित्यानन्द प्रभुने यस घाट मा स्नान गरेको थियो तथा केही दिनहरू सम्म त्यहि घाट को माथि शृङ्गारवट मा निवास गरेको थियो।
श्रीगोविन्दघाट- शृङ्गारघाट को नजिकै नै उत्तर मा यो घाट अवस्थित छ। श्रीरासमण्डल देखि अन्तर्धान भए पछि श्रीकृष्ण अवतार पुन: यहीं मा गोपियों को अगाडि आविर्भूत हुये थिए।
चीर घाट- कौतु को श्रीकृष्ण अवतार स्नान करती भए गोपिकुमारियों को वस्त्रहरू लाई लेकर यहीं कदम्ब वृक्ष को माथि चढ गये थिए। चीर को तात्पर्य वस्त्र ले छ। नजिकै नै कृष्ण ले केशी दैत्य को वध गर्न को पश्चात यहीं मा बस्एर विश्राम गरेको थियो। यसैले यस घाटका दोश्रो नाम चैन या चयनघाट पनि छ। यसको निकट नै झाडूमण्डल दर्शनीय छ।
श्रीभ्रमरघाट- चीरघाट को उत्तर मा यो घाट स्थित छ। जब किशोर-किशोरी यहाँ क्रीडा विलास गर्थे, उन समय दुवै को अङ्ग सौरभ देखि भँवरे उन्मत्त भएर गुंजार गर्न लाग्थे। भ्रमरों को कारण यस घाट को नाम भ्रमरघाट हो।
श्रीकेशीघाट- श्रीवृन्दावन को उत्तर-पश्चिम दिशा मा तथा भ्रमरघाट को उत्तर मा यो प्रसिद्ध घाट विराजमान छ। यसको हामी पहिले नै वर्णन गरेर चुके छन्।
धीरसमीरघाट- श्रीचीर घाट वृन्दावन को उत्तर-दिशा मा केशीघाट भन्दा पहिले दिशा मा नजिकै नै धीरसमीरघाट छ। श्रीराधाकृष्ण युगल को विहार देखेर उनको सेवा को लागि समीर पनि सुशीतल भएर विस्तारै-विस्तारै प्रवाहित होने लाग्यो थियो।
श्रीराधाबागघाट- वृन्दावन को पूर्व मा यो घाट अवस्थित छ। यसको पनि वर्णन पहिले गरे गयसकोको छ।
श्रीपानीघाट-यहि घाट देखि गोपियों ले यमुना को पैदल पारकर महर्षि दुर्वासा को सुस्वादु अन्न भोजन गराए थियो।
आदिबद्रीघाट- पानीघाट भन्दा केही दक्षिण मा यो घाट अवस्थित छ। यहाँ श्रीकृष्ण अवतार ले गोपियहरूलाई आदिबद्री नारायण को दर्शन गराए थियो।
श्रीराजघाट- आदि-बद्रीघाट को दक्षिण मा तथा वृन्दावन को दक्षिण-पूर्व दिशा मा प्राचीन यमुना को तट मा राजघाट छ। यहाँ कृष्ण नाभिक बनेर सखियोंसँग श्री राधिका को यमुना पार करात थिए। यमुना को बीच मा कौतँको कृष्ण नाना प्रकार को बहाने बनाएर जब विलम्ब गर्न लगते, उन समय गोपियाँ महाराजा कंस को भय दिखलाकर उनलाई शीघ्र यमुना पार गर्न को लागि कहती थिए। यसैले यसको नाम राजघाट प्रसिद्ध हो।

इन घाटों को अतिरिक्त वृन्दावन-कथा नामक पुस्तक मा र पनि १४ घाटहरूको उल्लेख छ-

(१)महानतजी घाट (२) नामाओवाला घाट (३) प्रस्कन्दन घाट (४) कडिया घाट (५) धूसर घाट (६) नया घाट (७) श्रीजी घाट (८) विहारी जी घाट (९) धरोयार घाट (१०) नागरी घाट (११) भीम घाट (१२) हिम्मत बहादुर घाट (१३) चीर या चैन घाट (१४) हनुमान घाट।

वृन्दावन को पुराना मोहल्लों को नाम

(१) ज्ञानगुदडी (२) गोपीश्वर, (३) बंशीवट (४) गोपीनाथबगैँचा, (५) गोपीनाथ बजार, (६) ब्रह्मकुण्ड, (७) राधानिवास, (८) केशीघाट (९) राधारमणघेरा (१०) निधुवन (११) पाथरपुरा (१२) नागरगोपीनाथ (१३) गोपीनाथघेरा (१४) नागरगोपाल (१५) चीरघाट (१६) मण्डी दरवाजा (१७) नागरगोविन्द जी (१८) टकशाल गली (१९) रामजीद्वार (२०) कण्ठीवाला बजार (२१) सेवाकुंज (२२) कुंजगली (२३) व्यासघेरा (२४) शृङ्गारवट (२५) रासमण्डल (२६) किशोरपुरा (२७) धोबीवाली गली (२८) रंगी रातो गली (२९) सुखनखाता गली (३०) पुरानो शहर (३१) लारिवाली गली (३२) गावधूप गली (३३) गोवर्धन दरवाजा (३४) अहीरपाडा (३५) दुमाईत पाडा (३६) वरओयार मोहल्ला (३७) मदनमोहन जी को घेरा (३८) बिहारी पुरा (३९) पुरोहितवाली गली (४०) मनीपाडा (४१) गौतमपाडा (४२) अठखम्बा (४३) गोविन्दबाग (४४) लोईबाजार (४५) रेतियाबाजार (४६) बनखण्डी महादेव (४७) छीपी गली (४८) रायगली (४९) बुन्देलबाग (५०) मथुरा दरवाजा (५१) सवाई जयसिंह घेरा (५२) धीरसमीर (५३) टट्टीया स्थान (५४) गहवरवन (५५) गोविन्द कुण्ड र (५६) राधाबाग।

सन्दर्भ सामग्रीहरू

↑ Census of India
↑ "UP gets first officially designated ‘teerth sthals’ in Vrindavan and Barsana", Times of India, २७ अक्टोबर २०१७।
↑ "NHAI", अन्तिम पहुँच फेब्रुअरी १४, २०१८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण डिसेम्बर ४, २०१६ मिति
↑ Keene, Henry George (१८९९), "Bindrabun", A Handbook for Visitors to Agra and Its Neighbourhood, Thacker, Spink & Co., पृ: 98–106।
↑ Gopal, Madan (१९९०), K.S. Gautam, सम्पादक, India through the ages, Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, पृ: १७६।

बाह्य कडीहरू

वृन्दावनको बारेमा जानकारी वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१६-०३-०४ मिति

[1] Census of India

[2] "UP gets first officially designated ‘teerth sthals’ in Vrindavan and Barsana", Times of India, २७ अक्टोबर २०१७।

[route-3] "NHAI", अन्तिम पहुँच फेब्रुअरी १४, २०१८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण डिसेम्बर ४, २०१६ मिति

[4] Keene, Henry George (१८९९), "Bindrabun", A Handbook for Visitors to Agra and Its Neighbourhood, Thacker, Spink & Co., पृ: 98–106।

[Madan-5] Gopal, Madan (१९९०), K.S. Gautam, सम्पादक, India through the ages, Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, पृ: १७६।

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]