सोनभद्र जिल्ला

सोनभद्र
उत्तर प्रदेशको जिल्ला
उत्तर प्रदेशमा सोनभद्र जिल्लाको स्थान
देश	भारत
राज्य	उत्तर प्रदेश
प्रभाग	मीर्जापुर
स्थापना	मार्च ४, १९८९
नामकरण	सोन नदी
सदर मुकाम	रोबर्ट्सगन्ज
क्षेत्रफल
• जम्मा	६७८८ किमी२ (२६२१ वर्ग माइल)
जनसङ्ख्या  (सन् २०११)
• जम्मा	१८६२५५९
• घनत्व	२७०/किमी२ (७१०/वर्ग माइल)
जनसांख्यिकी
• साक्षरता	६४%
• लिङ्ग अनुपात	९१८/१०००
• अनुसूचित जातिहरू	22.64%
• अनुसूचित जनजातिहरू	20.67%
समय क्षेत्र	युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय)
वेबसाइट	sonbhadra.nic.in

सोनभद्र (सोनेभद्र भनेर पनि चिनिन्छ) वा सोनाञ्चल उत्तर प्रदेशको लखिमपुर खेरी पछिको दोस्रो ठुलो जिल्ला हो। जिल्ला सदरमुकाम रोबर्ट्सगन्ज सहरमा छ। सोनभद्रलाई धेरै विद्युत केन्द्रहरू आयोजना गर्ने भएकोले "भारतको ऊर्जा राजधानी" पनि भनिन्छ।

सोनभद्र विन्ध्याचल र कैमुर पाहाडको बिचमा अवस्थित छ, र यसको स्थलविज्ञान र प्राकृतिक वातावरणले भारतका प्रथम प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरू सोनभद्रलाई "भारतको स्विट्जरल्यान्ड" भनेर उल्लेख गर्न प्रेरित गरिएको थियो।

सन् २०१८ मा उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथ सोनभद्रलाई पूर्वांचल क्षेत्रको पर्यटकीय केन्द्रको रूपमा मान्यता दिए र उत्तर प्रदेश पर्यटन विभागले थप प्रवर्द्धन गर्यो।

इतिहास

सोन उपत्यका र बेलान नदीहरूमा प्रशस्त गुफाहरू छन् जुन आदिम बासिन्दाहरूको प्रारम्भिक बासस्थान थिए। यो क्षेत्र प्रागैतिहासिक मानव गतिविधिहरूको केन्द्र थियो जुन यस क्षेत्रमा प्रचुर मात्रामा पाइने चट्टान चित्रहरू (प्रागैतिहासिक गुफा कला) बाट स्पष्ट हुन्छ। यी चित्रहरू मध्यपाषाण युगदेखि पाषाण युगसम्मका हुन्।

सोनभद्र, जसको प्राचीन नाम ग्रामपुत्र वा गुप्त काशी थियो, प्राचीन राजा पुत्रकले आफ्नी रानी पातालीको लागि बनाएका थिए। भनिन्छ कि जिल्लामा चेरो, सियरी र खरवार समुदायसँगै 'भार' समुदायको बस्ती थियो। पाँचौँ शताब्दीसम्म विजयगढ किल्लामा 'चण्डेल राजपूत' राजाहरूको शासन थियो। यो जिल्ला ११औँ देखि १३औँ शताब्दीमा दोस्रो काशीको रूपमा प्रसिद्ध थियो।

७औँ शताब्दीको उत्तरार्धमा हर्षवर्धनको मृत्यु पछि, यो १०२५ सम्म गुर्जर प्रतिहार वंशको नियन्त्रणमा रह्यो। यो क्षेत्र मुगल सम्राटहरूका विभिन्न राज्यपालहरूको प्रशासनमा थियो। अगोरी किल्ला जस्ता केही किल्लाहरू मदन शाहको नियन्त्रणमा थिए।

भूगोल

यो जिल्ला राज्यको अति दक्षिण-पूर्वमा अवस्थित छ र उत्तरपश्चिममा मिर्जापुर जिल्ला, उत्तरमा चन्दौली जिल्ला, उत्तर-पूर्वमा बिहार राज्यको कैमुर र रोहतास जिल्ला, पूर्वमा झारखण्ड राज्यको गढवा जिल्ला, दक्षिणमा छत्तीसगढ राज्यको बलरामपुर जिल्ला र पश्चिममा मध्य प्रदेश राज्यको सिंगरौली जिल्लाले घेरिएको छ।

जिल्लाको उत्तरी भाग विन्ध्य पर्वतशृङ्खलाको पठारमा अवस्थित छ र गङ्गाका सहायक नदीहरू बेलन र कर्मनाशा नदीहरूले बग्दछ। कैमुर पर्वतशृङ्खलाको भिरालो ढलानको दक्षिणमा सोन नदीको उपत्यका छ, जुन जिल्ला हुँदै पश्चिमबाट पूर्वतिर बग्छ। जिल्लाको दक्षिणी भाग पहाडी छ, जुन उर्वर खोला उपत्यकाहरूले घेरिएको छ।

जलवायु

सोनभद्रमा तुलनात्मक रूपमा उपोष्णकटिबन्धीय हावापानी छ जहाँ गर्मी र जाडोको तापक्रम बीच उच्च भिन्नता छ। औसत तापक्रम ३० देखि ४६ °से (८६ देखि ११५ °फे) छ गर्मीमा र २ देखि १५ °से (३६ देखि ५९ °फे) जाडोमा। जुलाई देखि अक्टोबर सम्म वर्षाको मौसममा मौसम रमाइलो हुन्छ।

जनसाङ्ख्यिकी

भारतको जनगणना, सन् २०११ अनुसार सोनभद्र जिल्लाको जनसङ्ख्या १,८६२,५५९ छ, जसमध्ये पुरुष र महिला क्रमशः ९७१,३४४ र ८९१,२१५ थिए। लगभग कोसोभो राष्ट्र वा अमेरिकी राज्य पश्चिम भर्जिनिया बराबर। यसले यसलाई भारतमा (कुल ६४० मध्ये) २५४औँ स्थानमा राख्छ। यस जिल्लाको जनघनत्व २७० निवासी प्रति वर्ग किलोमिटर (७०० /वर्ग माइल)। २००१-२०११ को दशकमा यसको जनसङ्ख्या वृद्धि दर २७.२७% थियो। १६.८८% जनसङ्ख्या सहरी क्षेत्रमा बस्छन्। अनुसूचित जाति र अनुसूचित जनजातिहरू क्रमशः जनसङ्ख्याको २२.६४% र २०.६७% छन्।

साक्षरता दर ६४%। पुरुष र महिला साक्षरता क्रमशः ७४.९२% र ५२.१४% थियो। सोनभद्र जिल्लामा कुल साक्षरता ९८५,७०८ थियो जसमध्ये पुरुष र महिला क्रमशः ६०१,९८८ र ३८३,७२० थिए।

भारतको २०११ को जनगणनाको समयमा, जिल्लाको ८३.९१% जनसङ्ख्याले हिन्दी बोल्थे र १४.५७% ले भोजपुरीलाई आफ्नो पहिलो भाषाको रूपमा बोल्थे। जिल्लामा लगभग ५,००० मानिसहरूले गोन्डी र १,८०० उराँव भाषा बोल्छन्, दुवै आदिवासी भाषाहरू। जिल्लाको दक्षिणी भागमा बघेली प्रमुख भाषा हो भने उत्तरी भागमा अवधी र भोजपुरीको मिश्रण बोलिन्छ।