कम्प्युटर

अन्य प्रयोगको लागि, कम्प्युटर (स्पष्टता) हेर्नुहोस्।

संलग्न नियन्त्रक संग बैजनी भिडियो खेल कन्सोल

विभिन्न युगका कम्प्युटर र कम्प्युटिङ उपकरणहरू - बायाँ देखि दायाँ, माथि देखि तल:

Early vacuum tube computer (ENIAC)
Mainframe computer (IBM System 360)
Smartphone (LYF Water 2)
Desktop computer (IBM ThinkCentre S50 with monitor)
Video game console (Nintendo GameCube)
Supercomputer (IBM Summit)

कम्प्युटर वा (नेपालीः सुसाङ्ख्य) स्वचालित रूपमा अंकगणित वा तार्किक अपरेशनहरू (गणना) को अनुक्रमहरू पूरा गर्न सक्ने मेसिन हो।

कम्प्युटर शब्द लेटिन शब्द Computare बाट आएको हो । जसको अर्थ गणना गर्नु हो । कम्प्युटरलाई नेपालीमा "सुसाङ्ख्य" भनिन्छ। यन्त्रको बनावट लगातार र स्वचालित भई गणितिय अथवा तार्किक क्रमाङ्कहरूको कार्य पुरा गर्ने हुन्छ । निश्चित निर्देशनअनुसार कार्य सम्पादन गरी नतिजा प्रस्तुत गर्ने मानव निर्मित यन्त्रलाई कम्प्युटर भनिन्छ । जुन एउटा विधुतीय साधन हो । आज भन्दा करिब ६०/७० वर्ष पहिले हिसाब गर्ने यन्त्रलाई कम्प्युटर भन्न थालिएको थियो । सुरु सुरुमा कम्प्युटर भन्नाले एउटा साधारण हिसाब गर्ने विधुतीय यन्त्र भन्ने बुझिन्थ्यो । तर आज कम्प्युटर जुनसुकै पनि कार्य गर्न सक्ने शक्तिशाली साधन बन्न पुगेको छ । विकासको लागि हरेक क्षेत्रमा कम्प्युटरको प्रयोग हुन थालेको छ । कुनै पनि क्रमाङ्कको कार्यलाई चाहे जति परिवर्तन गरेर कम्प्युटरलाई एक भन्दा धेरै समस्याहरू समाधान गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ। कम्प्युटरलाई (Common Operating Machine Purposely used for Technological and Educational Research)व्याख्या गरेको पाइन्छ यो कम्प्युटरको पूरा रूप होइन कम्प्यूटर (Computer)आफैमा पूरा शब्द हो।

कम्प्यूटर एक मेसिन हो जुन स्वचालित रूपमा अङ्क गणित वा तार्किक अपरेशनहरू (गणना) को अनुक्रमहरू पूरा गर्न कम्प्युटर प्रोग्राम गर्न सकिन्छ। आधुनिकडिजिटल इलेक्ट्रोनिक कम्प्युटरहरूले प्रोग्रामहरू भनेर चिनिने कार्यहरूको सामान्य सेटहरू गर्न सक्छन्। यी कार्यक्रमहरूले कम्प्युटरहरूलाई कार्यहरूको विस्तृत दायरा गर्न सक्षम बनाउँछ। "कम्प्युटर प्रणाली" शब्दले नाममात्र पूर्ण कम्प्युटरलाई जनाउन सक्छ जसमा कम्प्युटर हार्डवेयर, अपरेटिङ सिस्टम, सफ्टवेयर, र पूर्ण सञ्चालनका लागि आवश्यक र प्रयोग हुने पेरिफेरल साधनहरू समावेश हुन्छन्; वा कम्प्यूटरको समूह जुन लिङ्क गरिएको छ र सँगै काम गर्दछ, जस्तै कम्प्युटर नेटवर्क वा कम्प्युटर क्लस्टर।

औद्योगिक र उपभोक्ता उत्पादनहरूको फराकिलो दायराले कम्प्युटरहरूलाई नियन्त्रण प्रणालीको रूपमा प्रयोग गर्दछ, जसमा साधारण विशेष-उद्देश्य यन्त्रहरू जस्तै माइक्रोवेभ ओभन र रिमोट कन्ट्रोलहरू, र औद्योगिक रोबोटहरू जस्तै कारखाना उपकरणहरू समावेश छन्। कम्प्युटरहरू सामान्य-उद्देश्यका उपकरणहरू जस्तै व्यक्तिगत कम्प्युटरहरू रमोबाइल उपकरणहरू जस्तै स्मार्टफोनहरूको केन्द्रमा हुन्छन्। कम्प्युटरहरूले इन्टरनेटलाई शक्ति दिन्छ, जसले अरबौं कम्प्युटरहरू र प्रयोगकर्ताहरूलाई लिंक गर्दछ।

प्रारम्भिक कम्प्युटरहरू गणनाको लागि मात्र प्रयोग गरिन्थ्यो। साधारण म्यानुअल उपकरणहरू जस्तै अबाकस ले मानिसहरूलाई प्राचीन समयदेखि गणना गर्न मद्दत गरेको छ। औद्योगिक क्रान्तिको प्रारम्भमा, केही मेकानिकल यन्त्रहरू लामो, थकाइलाग्दो कार्यहरू स्वचालित गर्नका लागि बनाइएका थिए, जस्तै लमहरूको लागि मार्गनिर्देशन ढाँचाहरू। अधिक परिष्कृत विद्युतीय मेसिनहरूले 20 औं शताब्दीको प्रारम्भमा विशेष एनालग गणनाहरू गरे। पहिलो डिजिटल इलेक्ट्रोनिक गणना गर्ने मेसिनहरू दोस्रो विश्व युद्धको समयमा विकसित भएका थिए, दुबै इलेक्ट्रोमेकानिकल र थर्मियोनिक भल्भहरू प्रयोग गरेर। 1940 को दशकको अन्तमा पहिलो अर्धचालक पदार्थ ट्रान्जिस्टरहरू लाई पछ्याउँदै 1950 को दशकको अन्तमा सिलिकनमा-आधारित MOSFET (MOS ट्रान्जिस्टर) र मोनोलिथिक इन्टिग्रेटेड सर्किट चिप टेक्नोलोजीहरू को विकास भएको थियो, जसले माइक्रोप्रोसेसरको विकास र 1970 मा माइक्रो कम्प्युटर क्रान्तिमा मद्दत गर्यो। कम्प्यूटरको गति, शक्ति र बहुमुखी प्रतिभा तब देखि नाटकीय रूपमा बढ्दै गएको छ, जसले गर्दा ट्रान्जिस्टर गणनाहरू तीव्र गतिमा बढ्दै गएको छ (मूरको नियमले गणना प्रत्येक दुई वर्षमा दोब्बर हुने उल्लेख गरेको छ), जसले २० औं शताब्दीको अन्त्यदेखि २१ औं शताब्दीको प्रारम्भमा डिजिटल क्रान्तिमा मद्दत गर्‍यो।

परम्परागत रूपमा, एक आधुनिक कम्प्युटरमा कम्तिमा एक प्रशोधन तत्व, सामान्यतया एक केन्द्रीय प्रशोधन इकाई (CPU) माइक्रोप्रोसेसरको रूपमा र केही प्रकारको मेमोरी (कम्प्युटर) , सामान्यतया सेमीकन्डक्टर मेमोरी चिपहरूको साथमा हुन्छ। प्रशोधन तत्वले अंकगणितीय र तार्किक कार्यहरू गर्दछ, र एक अनुक्रम र नियन्त्रण इकाईले भण्डार गरिएको जानकारीको प्रतिक्रियामा सञ्चालनको क्रम परिवर्तन गर्न सक्छ। परिधीय उपकरणहरूमा इनपुट उपकरणहरू (कीबोर्ड, माइस, जोइस्टिक, आदि), आउटपुट उपकरणहरू (मोनिटर स्क्रिनहरू, प्रिन्टरहरू, आदि), र इनपुट/आउटपुट उपकरणहरू जसले दुबै प्रकार्यहरू (जस्तै, २००० को युगको टचस्क्रिन) समावेश गर्दछ। परिधीय उपकरणहरूले बाह्य स्रोतबाट जानकारी पुन: प्राप्त गर्न अनुमति दिन्छ र तिनीहरूले अपरेशनको परिणाम बचत गर्न र पुन: प्राप्त गर्न सक्षम गर्दछ।

विशेष गरी कम्प्युटर दुई वटा तत्वहरू मिलेर बनेको हुन्छ । ती हुन् कम्प्युटर हार्डवेयर र कम्प्युटर सफ्टवेयर । यी दुई बिच निकै घनिष्ठ सम्बन्ध रहेको हुन्छ । हार्डवेयर बिना सफ्टवेयरले केही काम गर्न सक्दैन र सफ्टवेयर बिना पनि हार्डवेयरले केही कार्य सञ्चालन गर्न सक्दैन । यी दुवै हार्डवेयर र सफ्टवेयरको पुर्ण मिलन भएपछि मात्र कम्प्युटरले कार्य सञ्चालन गर्न सक्छ । त्यसैले यी दुई तत्वहरूलाई एकै सिक्काको दुई पाटोको रूपमा वर्णन गर्न सकिन्छ ।

सामान्यत: कम्प्युटरमा हुने एक प्रकारको मेमरीमा तथ्याङ्क भन्डारण गरिन्छ, कुनै एक वस्तुले गणितिय तथा तार्किक कार्य गर्दछ भने अर्को क्रमाङ्क तथा नियन्त्रण वस्तुले कार्यहरूको श्रेणी जानकारीको भन्डारणको आधारमा परिवर्तन गर्दछ । यसमा हुने पेरिफेरल साधनहरूले जानकारीलाई बाह्य स्रोतबाट भित्र्याउनुका साथै परिणामलाई बाहिर श्रोता समक्ष पुर्याउने गर्दछ ।

कम्प्युटरको प्रोसेसिङ विभागले जानकारीहरूको पङ्क्ति सम्पादन गरेर तथ्याङ्क पढने, निर्वाहित गर्ने तथा भन्डारण गर्ने गर्दछ । निर्णायक जानकारीले क्रमाङ्किक जानकारीलाई यन्त्रको अथवा वातावरणको हालको अवस्थाको कार्यका आधारमा परिवर्तन गर्छ।

पहिलो विद्युतिय कम्प्युटरहरू २०औं शताब्दिको मध्य(सन् १९४०-१९४५)मा विकसित भएका हुन्। मौलिक रूपमा, तिनिहरू ठुला कोठाको जत्रो नाप भएका र विद्युतिय खपत हजारौं आधुनिक कम्प्युटरहरूले जति गर्ने खालका थिए।^[१]

आधुनिक कम्प्युटरहरू ईन्टिग्रेटेड सर्किट्स प्रविधिका आधारमा बन्ने भएकाले यिनिहरू पहिलेका यन्त्रभन्दा लाखौं-करोडौँ गुणा बढी क्षमतावान् र नाम मात्र केही आशंका हुन्छन्।^[२] सामान्य कम्प्युटरहरू प्रशस्तै सानो हुने हुँदा यिनिहरू मोबाइल साधनमा सजिलै अटाउँछन्, मोबाइल कम्प्युटरलाई विद्युतिय पावर साना बैटरी(battery)बाट सजिलै उपलब्ध गराउन सकिन्छ। पर्सनल् कम्प्युटरहरू आफ्नो अनेकौँ रूपमा इन्फॉर्मेशन युगका मर्ति हुनुका साथै धेरै मानिसले सोच्ने गरेका ' कम्प्युटर्स्' हुन्। अन्तत: इम्बेडेड कम्प्युटरहरू धेरै खाले उपकरणहरू mp3 प्लेयर्स देखि आधुनिक युध्द विमान र खेलौना देखि उध्योग यन्त्रमानव सम्म प्रचुर मात्रामा प्रयोग गरिन्छ।

व्युत्पत्ति[सम्पादन गर्नुहोस्]

२० औं शताब्दीको मध्यसम्म यो शब्दले आफ्नो आधुनिक परिभाषा हासिल गरेको थिएन; अक्सफोर्ड अंग्रेजी शब्दकोशका अनुसार, कम्प्युटर शब्दको पहिलो ज्ञात प्रयोग फरक अर्थमा भएको थियो, अंग्रेजी लेखक रिचर्ड ब्राथवेटको 1613 मा द योंग म्यान्स ग्लेनिङ्ग्स नामक पुस्तकमा: "मैले टाइम्सको सबैभन्दा सत्य कम्प्युटर पढेको छु, र सबै भन्दा राम्रो अंकगणितज्ञ जो euer [sic] सास फेर्नुभयो, र उहाँले तपाईंको दिनहरू छोटो संख्यामा घटाउनुहुन्छ।" शब्दको यो प्रयोगले मानव कम्प्युटरलाई जनाउँछ, एक व्यक्ति जसले गणना गर्दछ। 20 औं शताब्दीको मध्य सम्म यो शब्द समान अर्थ संग जारी थियो। यस अवधिको उत्तरार्धमा प्रायः महिलाहरूलाई कम्प्युटरको रूपमा काममा लगाइयो किनभने उनीहरूलाई उनीहरूका पुरुष समकक्षहरू भन्दा कम तलब दिन सकिन्छ।^[३] 1943 सम्म, अधिकांश मानव कम्प्युटर महिलाहरू थिए।^[४]

अनलाइन एटिमोलोजी डिक्शनरीले 1640 मा कम्प्युटरको पहिलो प्रमाणित प्रयोग दिन्छ, जसको अर्थ 'गणना गर्ने व्यक्ति'; यो एक "कम्प्युट (v.) बाट एजेन्ट संज्ञा" हो। अनलाइन एटिमोलोजी डिक्शनरीले बताउँछ कि शब्दको प्रयोग भनेको "'गणना गर्ने मेसिन' (कुनै पनि प्रकारको) 1897 बाट हो।" अनलाइन व्युत्पत्ति शब्दकोशले संकेत गर्दछ कि शब्दको "आधुनिक प्रयोग" को अर्थ "प्रोग्रामेबल डिजिटल इलेक्ट्रोनिक कम्प्यूटर" मिति "1945 यस नाम अन्तर्गत; [एक] सैद्धांतिक [अर्थ] 1937 देखि, ट्युरिङ मेसिनको रूपमा"।^[५] आधुनिक कम्प्युटरहरू धेरै उच्च-स्तर प्रकार्यहरू गर्न सक्षम छन्, यद्यपि नाम त्यही रहेको छ ।

इतिहास[सम्पादन गर्नुहोस्]

ढाँचा:मुख्य लेखहरू: कम्प्युटिङको इतिहास र कम्प्युटिङ हार्डवेयरको इतिहास ढाँचा:कालानुक्रमिक गाइडको लागि, कम्प्युटिङको टाइमलाइन हेर्नुहोस्।

पूर्व-20 औं शताब्दी[सम्पादन गर्नुहोस्]

उपकरण यन्त्रहरू हजारौं वर्षदेखि गणनालाई सहयोग गर्न प्रायः औंलाहरूसँग एक-को लागि-एक माध्यम बाट प्रयोग गरिदै आएको छ, । प्रारम्भिक गणना यन्त्र सम्भवतः ट्याली स्टिकको रूप थियो। पछि उर्वर अर्धचन्द्राकार भूखण्ड भरि रेकर्ड राख्ने सहायकहरूमा क्याल्कुली (माटोको गोलो, कोन, इत्यादि) समावेश थियो जसले वस्तुहरूको गन्ती, सम्भावित पशुधन वा खाली काँचो माटोको कन्टेनरहरूमा बन्द गरेर राखिएको अनाजहरू प्रतिनिधित्व गर्दथ्यो। ^[क]^[६] गन्ती रडहरूको प्रयोग पनि एउटा उदाहरण हो।

चिनियाँ सुआनपान (算盘)। यो अबाकस मा प्रतिनिधित्व संख्या 6,302,715,408 हो।

अबाकस प्रारम्भमा अंकगणितीय कार्यहरूको लागि प्रयोग गरिएको थियो। रोमन अबाकस 2400 ईसा पूर्वमा बेबिलोनियामा प्रयोग गरिएका उपकरणहरूबाट विकसित भएको थियो। तब देखि, गणना बोर्ड वा तालिका को धेरै अन्य रूपहरु आविष्कार गरिएको छ। एक मध्ययुगीन युरोपेली गिनती घर मा, एक चेकर कपडा एक टेबल मा राखिन्थ्यो, र पैसा को राशि को गणना को लागि मार्कर हरु एक सहायता को रूप मा, केहि नियमहरु अनुसार यो वरिपरि सार्ने गरिन्थ्यो।^[७]

डेरेक जे. डे सोला प्राइसका अनुसार एन्टिकिथेरा मेकानिज्मलाई प्रारम्भिक ज्ञात मेकानिकल एनालग कम्प्युटर मानिन्छ।^[८] यो खगोलीय स्थिति पता लगाउन डिजाइन गरिएको थियो। यो 1901 मा एन्टिकिथेराको ग्रीक टापुमा एन्टिकिथेरा भग्नावशेषमा पत्ता लगाइएको थियो, काइथेरा र क्रेटको बीचमा, र लगभग ई. 100 ईसा पूर्व पुरानो भएको मानिन्छ। Antikythera तंत्र को तुलनात्मक जटिलता को उपकरण चौधौं शताब्दी सम्म पुन: देखा परेन।^[९]

1831-1835 मा, गणितज्ञ र इन्जिनियर जियोभन्नी प्लानाले एक पर्पेचुअल पात्रो मेशिन बनाए, जसले पुली र सिलिन्डर को प्रणाली मार्फत 0 CE (अर्थात, 1 ईसापूर्व) देखि 4000 CE सम्म प्रत्येक वर्षको लागि लीप वर्ष र परिवर्तन हुँदै जाने दिनको लम्बाइको ट्रयाक राख्दै स्थायी पात्रोको भविष्यवाणी गर्न सक्थ्यो। 1872 मा स्कटल्याण्डका वैज्ञानिक सर विलियम थमसनले आविष्कार गरेको ज्वारभाटा भविष्यवाणी गर्ने मेसिनको उथले पानीमा नेभिगेसनको लागि ठूलो उपयोगिता थियो। यसले स्वचालित रूपमा एक निश्चित स्थानमा निर्धारित अवधिको लागि भविष्यवाणी गरिएको ज्वार स्तरहरू गणना गर्न पुलीहरू र तारहरूको प्रणाली प्रयोग गरेको थियो।

ज्याक्वार्ड लुम्, विज्ञान तथा उद्योगको संग्रहालय म्यान्चेस्टर, ईङ्ल्यान्ड,मा राखिएको, एक पहिलो प्रोग्रामेबल साधन हो।

कम्प्युटर भन्ने शब्दको पहिलो उच्चारण सन् १६१३मा भएको तथ्याङ्क छ, जुन शब्दले हिसाब र गणना गर्ने ब्यक्तिलाई २०औँ शताब्दिको मध्य सम्म पनि जनाईन्थ्यो। १९औँ शताब्दिको अन्त्यदेखि चाहिँ, सो शब्द आफ्नो वास्तविक अर्थमा प्रयोग गर्न थालियो, जसले गणना गर्ने यन्त्र भनेर जनाउदथ्यो।^[१०] सन् १६१४ मा जोन नेपियर्सले नेपियर बोनको अविष्कार गरे । त्यसैगरी १६२० मा विलियम आउटर्डले स्लाईड रूलको अविष्कार गरे । जुन जोड घटाउ गर्न सक्थ्यो । १६४२ मा ब्लेज पास्कलले पास्कलाईन को अविष्कार गरे । सन १८२२ मा चार्ल्स ब्याबेजले डिफरेन्स इन्जीनको निमार्ण गरे । त्यस्तै १८३३ मा एनालाईटिकल इन्जीन पनि बनाए । उनको यो इन्जीनमा स्टोर को सिद्दान्त प्रयोग भएकाले चार्ल्स ब्याबेजलाई कम्प्युटरको पिता पनि भनिन्छ । पहिलो इलेक्ट्रोनिक कम्प्युटर जेड् वान (Z1)हो । जसको निमार्णकर्ता कोनर्ड जुस हुन ।

कम्प्युटरका अविष्कारक[सम्पादन गर्नुहोस्]

चालर्स बेबेजलाई कम्प्युटरका पिता भनिन्छ । नयाँ इलेक्ट्रोनिक डिजिटल कम्प्युटरका आविष्कारक अलान मेथिजन ट्युरीङ(Alan methison turing)हुन । उनी इङल्यान्डका बैज्ञानिक थिए । उनले नै अटोमेटिक कम्प्युटिङ इन्जीन को अविष्कार गर्न सहयोग पुर्याए ।

सिमित-कृतिय पुरातात्विक कम्प्युटर[सम्पादन गर्नुहोस्]

सन्दर्भ सामग्री[सम्पादन गर्नुहोस्]

↑ सन् १९४६, ENIAC लाई १७४ kW पॉवर लाग्थ्यो। यसको तुलनामा हेर्दा, एउटा आधुनिक ल्यापटप कम्प्युटरले लगभग ३० W; पॉवर खपत् गर्छ, झन्डै ६ हजार गुणा कम। "Approximate Desktop & Notebook Power Usage", University of Pennsylvania, अन्तिम पहुँच २००९-०६-२०।
↑ पुरातात्विक कम्प्युटरहरू जस्तै: कॉलिस कॉम्प्युटर र ENIACले ५ देखि १०० बिचका कार्यको एक सेकेन्डमा रिति पुरा गर्थे। एक आधुनिक "सामाग्रि" माईक्रोप्रोसेसर (सन् २००७ सम्ममा)ले करोडौँ कार्यको एक सेकेन्डमा रिति पुरा गर्छ, र धेरै जसा कार्यहरू पुरतात्विक कार्यभन्दा अप्ठ्यारा र फाईदाजनक छन्। "Intel Core2 Duo Mobile Processor: Features", Intel Corporation, अन्तिम पहुँच २००९-०६-२०।
↑ Evans 2018, पृष्ठ 23.
↑ Smith 2013, पृष्ठ 6.
↑ "computer (n.)", Online Etymology Dictionary (en-USमा), मूलबाट १६ नोभेम्बर २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०२१-०८-१९।
↑ Robson, Eleanor (२००८), Mathematics in Ancient Iraq, Princeton University Press, पृ: ५, आइएसबिएन 978-0-691-09182-2। : calculi were in use in Iraq for primitive accounting systems as early as 3200–3000 BCE, with commodity-specific counting representation systems. Balanced accounting was in use by 3000–2350 BCE, and a sexagesimal number system was in use 2350–2000 BCE.
↑ Flegg, Graham. (१९८९), Numbers through the ages (en-USमा), Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Macmillan Education, आइएसबिएन 0-333-49130-0, ओसिएलसी 24660570।
↑ The Antikythera Mechanism Research Project वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २८ अप्रिल २००८ मिति, The Antikythera Mechanism Research Project. Retrieved 1 July 2007.
↑ Marchant, Jo (१ नोभेम्बर २००६), "In search of lost time", Nature 444 (7119): 534–538, डिओआई:10.1038/444534a, पिएमआइडी 17136067, बिबकोड:2006Natur.444..534M।
↑ कम्प्युटर, ना., Oxford English Dictionary (२ संस्करण), Oxford University Press, १९८९, अन्तिम पहुँच २००९-०४-१० वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०६-२५ मिति

बाह्य कडीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

उद्दरण त्रुटी: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found

[1] सन् १९४६, ENIAC लाई १७४ kW पॉवर लाग्थ्यो। यसको तुलनामा हेर्दा, एउटा आधुनिक ल्यापटप कम्प्युटरले लगभग ३० W; पॉवर खपत् गर्छ, झन्डै ६ हजार गुणा कम। "Approximate Desktop & Notebook Power Usage", University of Pennsylvania, अन्तिम पहुँच २००९-०६-२०।

[2] पुरातात्विक कम्प्युटरहरू जस्तै: कॉलिस कॉम्प्युटर र ENIACले ५ देखि १०० बिचका कार्यको एक सेकेन्डमा रिति पुरा गर्थे। एक आधुनिक "सामाग्रि" माईक्रोप्रोसेसर (सन् २००७ सम्ममा)ले करोडौँ कार्यको एक सेकेन्डमा रिति पुरा गर्छ, र धेरै जसा कार्यहरू पुरतात्विक कार्यभन्दा अप्ठ्यारा र फाईदाजनक छन्। "Intel Core2 Duo Mobile Processor: Features", Intel Corporation, अन्तिम पहुँच २००९-०६-२०।

[FOOTNOTEEvans201823-3] Evans 2018, पृष्ठ 23.

[FOOTNOTESmith20136-4] Smith 2013, पृष्ठ 6.

[5] "computer (n.)", Online Etymology Dictionary (en-USमा), मूलबाट १६ नोभेम्बर २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०२१-०८-१९।

[7] Robson, Eleanor (२००८), Mathematics in Ancient Iraq, Princeton University Press, पृ: ५, आइएसबिएन 978-0-691-09182-2। : calculi were in use in Iraq for primitive accounting systems as early as 3200–3000 BCE, with commodity-specific counting representation systems. Balanced accounting was in use by 3000–2350 BCE, and a sexagesimal number system was in use 2350–2000 BCE.

[8] Flegg, Graham. (१९८९), Numbers through the ages (en-USमा), Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Macmillan Education, आइएसबिएन 0-333-49130-0, ओसिएलसी 24660570।

[9] The Antikythera Mechanism Research Project वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २८ अप्रिल २००८ मिति, The Antikythera Mechanism Research Project. Retrieved 1 July 2007.

[10] Marchant, Jo (१ नोभेम्बर २००६), "In search of lost time", Nature 444 (7119): 534–538, डिओआई:10.1038/444534a, पिएमआइडी 17136067, बिबकोड:2006Natur.444..534M।

[OEDComputer-11] कम्प्युटर, ना., Oxford English Dictionary (२ संस्करण), Oxford University Press, १९८९, अन्तिम पहुँच २००९-०४-१० वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०६-२५ मिति

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[क]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]