भारतीय साहित्य
| भारतीय साहित्य |
|---|
| प्राचीन |
| प्रारम्भिक मध्यकालीन |
| मध्यकालीन देखि प्रारम्भिक आधुनिक |
भारतको साहित्यिक परम्परा अत्यन्त प्राचीन हो। भारतीय संस्कृति एवं राष्ट्रका समान नैं भारतीय साहित्यको समेकित संकल्पना पनि भारतको भावात्मक एकताका लागि अत्यन्त आवश्यक हुन्छ।
भूमिका
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतवर्ष अनेक भाषाहरूको विशाल देश छ - उत्तर-पश्चिममा पञ्जाबी, नेपाली र उर्दू; पूर्वमा उडिया, बङ्गालमा असमिया; मध्य-पश्चिममा मराठी र गुजराती र दक्षिणमा तमिल, तेलुगु, कन्नड र मलयालम। यिनको अतिरिक्त कतिपय र पनि भाषाहरू छन् जसको साहित्यिक एवं भाषावैज्ञानिक महत्त्व कम छैन- जस्तै कश्मीरी, डोगरी, सिंधी, कोंकणी, तूरू आदि। यीबाट प्रत्येक का, विशेषत: पहिलो पल्टह भाषाहरूमा देखि प्रत्येक का, आफ्नो साहित्य छ जो प्राचीनता, वैविध्य, गुण र परिमाण- सबैको दृष्टिदेखि अत्यन्त समृद्ध हो। यदि आधुनिक भारतीय भाषाहरूका नैं संपूर्ण वाङ्मयको संचयन गरे जाये त त्यो यूरोपका संकलित वाङ्मयदेखि कुनै पनि दृष्टिदेखि कम छैन। वैदिक संस्कृत, संस्कृत, पालि, प्राकृतहरू र अपभ्रंशोंको समावेश गर्न लिनमा त त्यसका अनंत विस्तार कल्पनाको सीमालाई पार गर्न जान्छ- ज्ञानको अपार भण्डार, हिन्द महासागरदेखि पनि गहिरो, भारतका भौगोलिक विस्तारदेखि पनि व्यापक, हिमालयका शिखरहरूदेखि पनि अग्लो र ब्रह्मको कल्पनादेखि पनि अधिक सूक्ष्म।
भारतीय साहित्यको मूलभूत एकता र त्यसको आधार-तत्व
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतको प्रत्येक भाषाका साहित्यको आफ्नो स्वतन्त्र र प्रखर वैशिष्ट्य छ जो आफ्नो प्रदेशका व्यक्तित्वदेखि मुद्रांकित हो। पञ्जाबी र सिंधी, यता नेपाली र उर्दूको प्रदेश-सीमाहरू कितनी मिली भएका हुन् ! परन्तु तिनको आफ्नो-आफ्नो साहित्यको वैशिष्ट्य कति प्रखर छ ! यसै प्रकार गुजराती र मराठीको जन-जीवन परस्पर ओतप्रोत छ, परन्तु के तिनको बीचमा कुनै प्रकारको भ्रान्ति सम्भव छ ! दक्षिणको भाषाहरूको उद्गम एक छ : सबै द्रविड परिवारको विभूतीहरू छन्, परन्तु के कन्नड र मलयालम वा तमिल र तेलुगुका स्वारूप्यका विषयमा शंका हुन सक्छ ! यही कुरा बँगला, असमिया, र उडियाका विषयमा सत्य हो। बँगालका गहिरा प्रभावलाई पचाएर असमिया र उडिया आफ्नो स्वतन्त्र अस्तित्वलाई बनाये भए छन्।
इन सबै साहित्हरूमा आफ्नो-आफ्नो विशिष्ट विभूतीहरू छन्। तमिलको संगम-साहित्य, तेलगुका द्वि-अर्थी काव्य र उदाहरण तथा अवधान-साहित्य, मलयालमका सन्देश-काव्य एवं कीर-गीत (कलिप्पाटु) तथा मणिप्रवालम् शैली, मराठीका पवाडे, गुजरातीका अख्यान र फागु, बँगलाको मङ्गल काव्य, असमियाका बडगीत र बुरंजी साहित्य, पञ्जाबीका रम्याख्यान तथा वीरगति, उर्दूको गजल र हिंदीको रीतिकाव्य तथा छायावाद आदि आफ्नो-आफ्नो भाषा–साहित्यका वैशिष्ट्यका उज्ज्वल प्रमाण छन्।
र पनि कदाचित् यो पार्थक्य आत्माको छैन। जस प्रकार अनेक धर्महरू, विचार-धाराहरू र जीवन प्रणालिहरूका रहँदै पनि भारतीय संस्कृतिको एकता असंदिग्ध छ, यसै प्रकार यसै कारणदेखि अनेक भाषाहरू र अभिवयंजना-पद्धतिहरूका रहँदै पनि भारतीय साहित्यको मूलभूत एकताको अनुसन्धान पनि सहज-सम्भव हो। भारतीय साहित्यको प्राचुर्य र वैविध्य त अपूर्व छ ही, त्यसको यो मौलिकता एकता र पनि रमणीय हो।
जन्मकाल
[सम्पादन गर्नुहोस्]दक्षिणमा तमिल र उता उर्दूलाई छो्डेर भारतको लगभग सबै भारतीय भाषाहरूको जन्म-काल प्रायः समान नैं हो। तेलगू-साहित्यका प्राचीनतम ज्ञात कवि छन् नन्नय, जसको समय छ ईसाको ग्यारहौं सती। कन्नडको प्रथम उपलब्ध ग्रन्थ छ ‘कविराजमार्ग’, जसका लेखक छन् राष्क्रूट-वंशका नरेश नृपतुंग (८१४-८७७ ई.); र मलयालमको सर्वप्रथम कृति छन् ‘रामचरितम’ जसका विषयमा रचनाकाल र भाषा-स्वरूप आदिको अनेक समस्याहरू र जो अनुमानतः तेह्रौँ शतीको रचछैन। गुजराती तथा मराठीको आविर्भाव-काल लगभग एक नैं हो। गुजरातीको आदि-ग्रन्थ सन् ११८५ ई.मा रचित शालिभद्र भारतेश्वरको ‘बाहु-बलिरास’ छ र मराठीका आदिम साहित्यको आविर्भाव बारहौं शतीमा भएको थियो। यही कुरा पूर्वको भाषाहरूमा सत्य हो। बँगलाको चर्या-गीतहरूको रचना शायद दसौं र बारहौं शताब्दीका बीच कुनै समय भएको हुनेछ; असमिया-साहित्यका सबैभन्दा प्राचीन उदाहरण प्रायः तेह्रौँ शताब्दीका अंतका छन् जसमा सर्वश्रेष्ठ छन् हेम सरस्वतीको रचनाहरू ‘प्रह्लादचरित्र’ तथा ‘हरिगौरीसंवाद’। उडिया भाषामा पनि तेह्रौँ शताब्दीमा निश्चित रूपले व्यंग्यात्मक काव्य र लोकगीतहरूका दर्शन हुने लाग्दछन्।
उता चौधौँ शतीमा त उडियाका व्यास सारलादासको आविर्भाव हो नैं जान्छ। यसै प्रकार पञ्जाबी र हिंदीमा ग्यारहौं शतीदेखि व्यस्थित साहित्य उपलब्ध हुने लाग्दछ। केवल दुई भाषाहरू यस्तो छन् जसको जन्मकाल भिन्न छ—तमिल, जो संस्कृतका समान प्राचीन छ (यद्यपि तमिल-भाषी त्यसका उद्गम र पनि पहिला मान्दछन्) र उर्दू, जसको वास्तविक आरम्भ पन्ध्रौँ शतीदेखि पूर्व छैन माने जा सकता। हालाँकि केही विद्वान उर्दूको पनि उद्भव १३-१४ उनी शतीका बाबा फरीद, अब्दुल्ला हमीद नागोरी तथा अमीर खुसरोको रचनाहरूदेखि मानने लागोस् छन्।
विकासका चरण
[सम्पादन गर्नुहोस्]जन्मकालका अतिरिक्त आधुनिक भारतीय साहित्हरूका विकासका चरण पनि प्रायः समान नैं छन्। प्रायः सबैको आदिकाल पन्ध्रौँ शतीसम्म चल्दछ। पूर्वमध्यकालको समाप्ति मुगल-वैभवका अंत अर्थात शतीका मध्यमा तथा सत्रहौं शतीका मध्यमा तथा उत्तर मध्याकालको अङ्ग्रेजी सत्ताको स्थापनाका साथ हुन्छ र तभीदेखि आधुनिक युगको आरम्भ हुन जान्छ। यस प्रकार भारतीय भाषाहरूका अधिकांश साहित्हरूको विकास-क्रम लगभग एकखाले हीछ; सबै प्रायः समकालीन चार चरणहरूमा विभक्त छन्। यस समानान्तर विकास-क्रमको आधार अत्यन्त स्पष्ट छ, र त्यो छ भारतका राजनीतिक एवं सांस्कृतिक जीवनको विकास-क्रम।
समान राजनीतिक आधारभूमि
[सम्पादन गर्नुहोस्]बीच-बीचमा व्यवधान भएमा पनि भारतवर्षमा शताब्दिहरूसम्म समान राजनीतिक व्यवस्था रहेकोछ। मुगल-शासनमा त लगभग डेढ सौ वर्षहरूसम्म उत्तर-दक्षिण र पूर्व-पश्चिममा घनिष्ठ संपर्क बनाएको रह्यो। मुगलहरूको सत्ता खण्डित भएपछि पनि यो संपर्क टूटा छैन। मुगल-शासनका पहिला पनि राज्य-विस्तारका प्रयत्न हुँदै रहोस् थिए। राजपूतहरूमा कुनै एक छाना्र भारत-सम्राट त छैन भयो, परन्तु तिनको राजवंश भारतवर्षका अनेक भागहरूमा शासन गर्न रहोस् थिए। शासन भिन्न-भिन्न भएमा पनि तिनको सामंतीय शासन-प्रणाली प्रायः एक-सी थियो। यसै प्रकार मुसलमानहरूको शासन प्रणालीमा पनि स्पष्ट मूलभूत समानता थियो। पछि अँग्रेजहरूले त केन्द्रीय शासन-व्यवस्था कायम गर्न यस एकतालाई र पनि दृढ गरिदिए। यिनैं सब कारणहरूदेखि भारतका विभिन्न भाषा-भाषी प्रदेशहरूको राजनीतिक परिस्थितिहरूमा पर्याप्त साम्य रह्यो हो।
समान सांस्कृतिक आधारभूमि
[सम्पादन गर्नुहोस्]राजनीतिक परिस्थितिहरूको अपेक्षा सांस्कृतिक परिस्थितिहरूको साम्य र पनि अधिक रह्यो हो। पछिल्ला सहस्राब्दमा अनेक धार्मिक र सांस्कृतिक आन्दोलन यस्ता भए जसको प्रभाव भारतव्यापी थियो। बौद्ध-धर्मका ह्रासका युगमा त्यसको धेरै शाखाहरू र शैव-शाक्त धर्महरूका संयोगले नाथ-सम्प्रदाय उठ खडा भयो जो ईसाका द्वितीय सहस्राब्दका आरम्भमा उत्तरमा तिब्बत आदिसम्म दक्षिणमा पूर्वी घाटका प्रदेशहरूमा, पश्चिममा महाराष्ट्र आदिमा र पूर्वमा प्रायःसर्वत्र फैला भएको थियो। योगको प्रधानता भएमा पनि यी साधुहरूको साधनामा, जसमा नाथ, सिद्ध र शैव सबै थिए, जीवनका विचार र भाव-पक्षको उपेक्षा थिएन र यीबाट अनेक साधु आत्माभिव्यक्ति एवं सिद्धान्त-प्रतिपादन दुइटैका लागि कवि-कर्ममा प्रवृत्त हुन्थे। भारतीय भाषाहरूका विकासका प्रथम चरणमा यी सम्प्रदाहरूको प्रभाव प्रायः विद्यमान थियो। यिनको पछि यिनको उत्तराधिकारी सन्त-सम्प्रदाहरू र नवागत मुसलमानहरूका सूफी-संतको प्रसार देशका भिन्न-भिन्न भागहरूमा हुने लगा। सन्त-सम्प्रदाय वेदाँत दर्शनदेखि प्रभावित थिए र निर्गुण भक्तिको साधना तथा प्रचार गरन्थे। सूफी धर्ममा पनि निराकार ब्रह्मको नैं उनजीकना थियो, परन्तु त्यसका माध्यम थियो उत्कट प्रेमानुभूति।
सूफी-सन्तोको यद्यपि उत्तर-पश्चिममा अधिक प्रभुत्व थियो, र पनि दक्षिणका बीजापुर र गोलकुंडा राज्यहरूमा पनि यिनको अनेक केन्द्र थिए र वहाँ पनि अनेक प्रसिद्ध सूफी सन्त भए। यिनको पश्चात् वैष्णव आन्दोलनको आरम्भ भयो जो समस्त देशमा ठूला वेगदेखि व्याप्त भयो। राम र कृष्णको भक्तिको अनेक मधुर पद्धतिहरूको देश-भरमा प्रसार हुऐ र समस्त भारतवर्ष सगुण ईश्वरका लीला-गानदेखि गुंजारित हो उठा। उता मुस्लिम संस्कृति र सभ्यताको प्रभाव पनि निरंतर बढ रह्यो थियो। ईरानी संस्कृतिका अनेक आकर्षक तत्त्व-जस्तै वैभव-विलास, अलंकरण सज्जा आदि भारतीय जीवनमा ठूला वेगदेखि घुल-मिल रहोस् थिए र एक नयाँ दरबारी वा नागर संस्कृतिको आविर्भव हो रह्यो थियो। राजनीतिक र आर्थिक प्रभावका कारण यो संस्कृति शीघ्र नैं आफ्नो प्रसादमय प्रभाव खो बैठी र जीवनका उत्कर्ष एवं आनन्दमय पक्षका स्थानमा रुग्ण विलासि्दछ यसमा रह गयी। तभी पश्चिमका व्यापारिहरूको आगमन भयो जो आफ्नो साथ पाश्चात्य-शिक्षाको संस्कार लाये र जसको पछि-पछि मसीही प्रचारकहरूका दल भारतमा प्रवेश गर्न लागोस्। उन्नाइसौँ शतीमा अङ्ग्रेजीलाई प्रभुत्व सारे देशमा स्थापित भयो र शासक वर्ग सक्रिय रूपले योजना बनाएर आफ्नो शिक्षा, संस्कृति र तिनको माध्यमदेखि प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा आफ्नो धर्मको प्रसार गर्न लगा। प्राच्य र पाश्चात्यका यस संपर्क र संघर्षदेखि आधुनिक भारतको जन्म भयो।
समान साहित्यकि आधारभूमि
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतको भाषाहरूको परिवार यद्यपि एक छैन, र पनि तिनको साहित्यिक आधारभूमि एक नैं हो। रामायण, महाभारत, पुराण, भागवत, संस्कृतको अभिजात्य साहित्य - अर्थात् कालिदास, भवभूति, बाण, श्रीहर्ष, अमरुक र जयदेव आदिको अमर कृतीहरू, पालि, प्राकृत तथा अपभ्रंशमा लिखित बौद्ध, जैन तथा अन्य धर्महरूको साहित्य भारतको समस्त भाषाहरूलाई उत्तराधिकारमा मिल्यो। शास्त्रका अन्तर्गत उपनिषद्, षड्दर्शन, स्मृतीहरू आदि र उता काव्यशास्त्रका अनेक अमर ग्रन्थ—नाट्यशास्त्र, ध्वन्यालोक, काव्यप्रकाश, साहित्यदर्पण रसगांधर आदिको विचार-विभूतिको उपयोग पनि सगोरुे निरंतर गरेकोछ। वास्तवमा आधुनिक भारतीय भाषाहरूका यी अक्षय प्रेरणा-स्रोत छन् जो प्रायः सगोरुाई समान रूपले प्रभावित करतिरहेछन्। इनका प्रभाव निश्चय नैं अत्यन्त समन्वयकारी रह्यो छ र यीबाट प्रेरित साहित्यमा एक प्रकारको मूलभूत समानता स्वतः नैं आ गई हो।—इस प्रकार समान राजनीतिक, सांस्कृतिक र साहित्यकि आधारभूमिमा पल्लवित-पुष्पित भारतीय साहित्यमा जन्मजात समानता एक सहज घटछैन।
भारतीय साहित्य - एक विहंगम् दृष्टि
[सम्पादन गर्नुहोस्]सबैभन्दा पुराना जीवित साहित्य ऋग्वेद छ जो संस्कृत भाषामा लेखिएको हो। संस्कृत,पालि, प्राकृत र अपभ्रंश आदि अनेक भाषाहरूदेखि गुजर्दै आज हामी भारतीय साहित्यका आधुनिक युगसम्म पहुंचे छन्। भारतमा ३०देखि पनि ज्यादा मुख्य भाषाए छ र १००देखि पनि अधिक क्षेत्रीय भाषाए छ, लगभग प्रत्येक भाषामा साहित्यको प्रचुर विकास भएको हो। भारतीय भाषाओका साहित्यमा लिखित र मौखिक दोनो नैं महत्त्वपूर्ण हो। प्राचीन भारतीय साहित्यमा हिन्दू धार्मिक ग्रन्थोको अ हामी भूमीका रही। वेदोका साथ-साथ रामायण र महाभारत जस्तै महाग्रन्थ प्राचीन भारतमा रचिए। अन्य प्राचीन ग्रन्थोमा वास्तू शास्त्र, कौतुल्य अर्थ-शास्त्र, पंचतंत्र, हितोपदेश आदी प्रमुख हो। प्राचीन भारतका लेखकोमा कवि कालीदासको खास वर्णन हुन्छ, तिनको रचनाए संस्कृतमा हो। इनमे प्रमुख छ - अभिज्ञान शाकुंतलम, मेघदूत, ऋतुसंहार, रघुवंशम र कुमारसम्भवम।
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- भारतीय साहित्य के इतिहास की समस्याएँ (गूगल पुस्तक ; लेखक - डा रामविलास शर्मा)
- साहित्य और सांस्कृतिक एकतासाहित्य और सांस्कृतिक एकता वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१२-०३-०१ मिति (बालशौरी रेड्डी)
- The Encyclopaedia Of Indian Literature (Volume Two) (Devraj To Jyoti), Volume २ - By Amaresh Datta
- भारतीय साहित्य का स्वरूप[स्थायी मृत कडी] (मधुमती)
- कविता कोश - हिन्दी काव्य का अकूत खजाना
- Who's who of Indian Writers, १९९९: A-M By Kartik Chandra Dutt, Sahitya Akademi
- Who's who of Indian Writers, १९९९: A-M (Google booka By Kartik Chandra Dutt, Sahitya Akademi)
- प्राचीन भारतीय साहित्य का इतिहास, भाग १, खण्ड १ - इतिहास, काव्य, पुराण (गूगल पुस्तक ; लेखक - M. Winternitz)
