थोरियम

ढाँचा:Infobox थोरियम थोरियम (Thorium) आवर्त सारणीका ऐक्टिनाइड श्रेणी (actinide series)को प्रथम तत्व]] छ। पहिले यो चतुर्थ अंतर्वर्ती समूह (fourth transition group)को अन्तिम तत्व माना जान्थ्यो, तर अब यो ज्ञात छ कि जस प्रकार लैथेनम (La) तत्वका पश्चात् १४ तत्वहरूको लैथेनाइड शृङ्खला (lanthanide series) प्रांरभ हुन्छ, त्यसै प्रकार ऐक्टिनियम (Ac)का पश्चात् १४ तत्वहरूको दोस्रो शृङ्खला आरम्भ हुन्छ, जसलाई एक्टिनाइड शृङ्खला भन्दछन्। थोरियमका अयस्कमा केवल एक समस्थानिक(द्रव्यमान संख्या २३२) पाइन्छ, जुन यसको सबै भन्दा स्थिर समस्थानिक (अर्ध जीवन अवधि १.४ ज्र् १०१० वर्ष) छ। तर यूरेनियम, रेडियम तथा ऐक्टिनियम अयस्कहरूमा यसका केही समस्थानिक सदैव वर्तमान रह्दछन्, जसको द्रव्यमान संख्याहरू २२७, २२८, २३०, २३१ तथा २३४ छन्। यिनका अतिरिक्त २२४, २२५, २२६, २२९ एवं २३३ द्रव्यमाने समस्थानिक कृत्रिम उपायहरू द्वारा निर्मित भएका छन्।

थोरियम धातुको खोज १८२८ ईमा बर्जीलियसले थोराइट अयस्कमा गरिएको थियो। यद्यपि यसका अनेक अयस्क ज्ञात छन्, तर मोनेजाइट (monazite) यसको सबै भन्दा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत छन्, जसमा थोरियम तथा अन्य विरल मृदाहरूका फस्फेट रह्दछन्। संसारमा मोनेजाइटको सबै भन्दा ठूलो भंडार भारतका केरल राज्यमा छन्। बिहार प्रदेशमा पनि थोरियम अयस्कको उपस्थिति ज्ञात भएको छ। यिनका अतिरिक्त मोनेजाइट अमरीका, आस्ट्रलिया, ब्राजिल र मलायामा पनि प्राप्त छ।

मौनेजाइटलाई सांद्र सल्फ्यूरिक अम्लको प्रक्रिया गरेर आंशिक क्षारीय विलयन मिलानबाट थोरियम फस्फेटको अवक्षेप बन्दछ। यसलाई सल्फ्यूरिक या हाइड्रोक्लोरिक अम्लमा घुला गरेर फेरि फस्फेट अवक्षिप्त गर्दछन्। यस क्रियालाई दोहरानेमा थोरियमको शुद्ध फस्फेट मिल्दछ।

थोरियम क्लोराइडलाई सोडियम सहित निर्वातमा गरम गर्नबाट थोरियम धातु मिलन्छ। थोरियम आयोडाइड (Th I४)का वाष्पलाई गरम टंग्स्टन तंतु (filament)मा प्रवाहित गर्न से, या थोरियम औक्साइड (ThO२)मा क्याल्सियमको प्रक्रिया द्वारा पनि, थोरियम धातु प्राप्त हुनसक्छ।

गुण धर्म

थोरियम भूरे रंगको धातु छ,

सङ्केत - (Th),

परमाणु संख्या - ९०,

परमाणु भार - २३२.०४,

गल्नुंक - १८५० डिग्री से,

घनत्व ११.७ ग्रा/सेंमी,

परमाणु ब्यास ३.६ ऐंग्स्ट्रम

विद्युत् प्रतिरोधकता १९ माइक्रोओम सेंमी।

थोरियम धातु वायुमा गरम गरे पछि चिनगारी दिएर जलन्छ। लगभग ४५० डिग्री सेंमा यो हैलोजन तत्वहरू सहित क्रिया गर्छ। थोरियम सांद्र हाड्रोक्लोरिक अम्ल अथवा अम्लराजमा विलेय छ।

थोरियम चार संयोजकता वाला यौगिक बनाउँछ। थोरिया (ThO२), थोरियम क्लोराइड (Th Cl४), थोरियम सल्फेट झ्र्च्र्ण् (SO४)२ट आदि यसका उपयोगी यौगिक छन्।

उपयोग

थोरियम औक्साइड अथवा थोरिया (ThO२)को अत्यधिक उपयोग उद्दीप्त (incandescent) ग्याँस मैटलहरूमा हुन्छ। यसका अतिरिक्त यो उत्प्रेरक (catalyst)का रूपमा पनि प्रयुक्त भएको छ। थोरियमका कार्बनिक यौगिक चर्म रोगहरूको चिकित्सामा काम आए छन्। थोरियममा रेडियधर्मिताको गुण छ। यसको द्रव्यमान संख्या २३२, वाला समस्थानिक न्युट्रन आक्रमण द्वारा यूरेनियम २३३ (U-२३३)मा परिणत हुन जान्छ। यूरेनियम २३३को शिथिल न्यूट्रान (slow neutrons) आक्रमण द्वारा खंडन संभव छ र यो परमाणु ऊर्जा सम्बन्धी उपयोगहरूमा काम आ सक्दछ। यस प्रकार थोरियम पनि एक ऊर्जाशील पदार्थ छ। भविष्यमा, विशेष गरी भारतमा, परमाणु ऊर्जाको लागि यसको धेरै उपयोग संभव छ।

यो पनि हेर्नुहोस्

• भारतमा परमाणु उर्जा

बाह्य कडीहरू

• थोरियमबाट बिजुली बनाउनमा मिली सफलता

रसायनिक तत्व

यो पनि हेर्नुहोस्

• रसायन शास्त्र
• भौतिक शास्त्र
• जीव शास्त्र