फ्रेडरिक एंगेल्स
फ्रेडरिक एंगेल्स | |
|---|---|
 फ्रेडरिक एंगेल्सको तस्वीर | |
| जन्म | २८ नोभेम्बर १८२० बार्मेन, प्रशिया (अब वुप्पेट्रल जर्मनी) |
| मृत्यु | ५ अगस्ट १८९५ (उमेर ७४) लण्डन, ब्रिटेन |
| जीवनसाथी | मैरी बर्न्स(जीवनसाथी) |
| विद्यालय | मार्क्सवाद, भौतिकवाद |
मुख्य रुचिहरू | दर्शनशास्त्र, राजनीति, अर्थशास्त्र, वर्ग संघर्ष, पूँजीवाद |
उल्लेखनीय विचारहरू | कार्ल मार्क्सका साथ मार्क्सवादको प्रतिपादन गरे |
प्रभाव | |
| हस्ताक्षर | |
 | |
फ्रेडरिक एंगेल्स (२८ नोभेम्बर, १८२० – ५ अगस्त, १८९५ एक जर्मन समाजशास्त्री एवं दार्शनिक थिए१ एंगेल्स र तिनको साथी साथी कार्ल मार्क्स मार्क्सवाद का सिद्धान्तका प्रतिपादनको श्रेय प्राप्त छ। एंगेल्सले १८४५मा इंग्ल्याण्ड का मजदूर वर्गको स्थितिमा द कंडीशन आफ वर्किंग क्लास यी इंग्ल्याण्ड नामक पुस्तक लिखी। उनले मार्क्सका साथ मिलेर १८४८मा कम्युनिस्ट घोषणापत्रको रचनाको र पछि अभूतपूर्व पुस्तक "पूंजी" दास कैपिटललाई लेख्न मार्क्सको आर्थिक तौर मा मदद गरे मार्क्सको मौत भएपछि एंगेल्सले पूंजीका अर्का र तेस्रो खंडको संपादन पनि गरे। एंगेल्सले अतिरिक्त पूंजीका नियममा मार्क्सका लेखहरूलाई जमा गर्ने जिम्मेदारी पनि बखूबी निभाई र अन्तमा यसलाई पूंजीका चौथो खंडका तौरमा प्रकाशित गरिएको छ।
जीवनी
[सम्पादन गर्नुहोस्]प्रारम्भिक जीवन
[सम्पादन गर्नुहोस्]एंगेल्सको जन्म २८ नोभेम्बर १८२० मा प्रशियाका बार्मेन(अब जर्मनीको वुप्पेट्रल) नामक इलाकेमा भएको थियो। त्यस समय बार्मेन एक ततेजीसित विकसित होता औद्योगिक नगर थियो। एंगेल्सका पिता फ्रेदरिक सीनियर एक धनी कनजिक व्यापारी थिए। एंगेल्सका पिताको प्रोटेस्टहरुट ईसाई धर्ममा गहिरो आस्था थियो र एंगेल्सको लालन पालन पनि धार्मिक माहौलमा भयो। एंगेल्सका नास्तिक र क्रान्तिकारी विचारको कारणले तिनको र परिवारका बीच दुरि बड्दै जाँदै थियो। एंगेल्सको आमा एलिजाबेथद्वारा उनलाई १८४८मा लिखिएको एक पत्रदेखि यस कुराको पुष्टि हुन जान्छ। एलिजाबेथले उनलाई लेखिएको थियो कि ऊ आफ्नो गतिविधिहरूमा धेरै अघि चले गएका छन् र तिनलाई यति अघि छैन बढकर परिवारका नजिक फिर्ता आउन आबस्यक छ। तिनले पत्रमा लेखेका थिए "तिमी हामीदेखि यति टाढा चले गये हो बेटे कि तिमीलाई अजनबिहरुका दुख तकलीफको अधिक चिं्दछ र मांका आसुंहरूको जरा पनि फिक्र छैन। ईश्वर नैं जान्दछ कि मुझमा के बीत रहेकोछ। जब मैने आज अखबारमा तिम्रो गिरफ्तारी वारंट देखा त मेरे हात कांपने लागोस्।" एंगेल्सलाई यो खत त्यस समय लेखिएको थियो जब त्यो बेल्जियमका ब्रसेल्समा भूमिगत थिए। इससे पहिला जब एंगेल्स महज १८ वर्षका थिए त तिनलाई परिवारको इच्छानुसार हाईस्कूलको पढाई बीचमा नैं छोड देनी पडी थियो। यसका पछि तिनको परिवारले तिनको लागि ब्रेमेनका एक कार्यालयमा अवैतनिक क्लर्कको नौकरीको बंदोबस्त गरिदिए। एंगेल्सका परिजनहरूको सोच्नु थियो कि यसका जरिये एंगेल्स व्यवहारिक बन्नेछ्न् र आफ्नो पिताको प्रकार व्यापारमा खूब नाम कमानेछ्न्। तर पनि एंगेल्सको क्रान्तिकारी गतिविधिहरूको कारणले तिनको परिवारलाई गहरी निराशा भएको थियो। ब्रेमेन प्रवासका बेला एंगेल्सले जर्मन दार्शनिक हीगेलका दर्शनको अध्ययन गरे। हीगेल ती दिनहरुका धेरै युवा क्रान्तिकारिहरुका प्रेरणा स्रोत थिए। एंगेल्सले यस बेला नैं साहित्य र पत्रकारिताका क्षेत्रमा सक्रियता देखिानी शुरु गर्न दिएको थियो। उनले १८३८का सितंबरमा 'द बेडूइन नामक आफ्नो पहिलो कविता लिखी। एंगेल्स १८४१मा प्रशियाको सेनामा सामेल छ गये र यस प्रकारदेखि बर्लिन जा पहुंचे। बर्लिनमा तिनलाई विश्वविद्यालहरूमा अध्ययन गर्ने मौका मिल्यो र यस बेला नैं त्यो हीगेलवादी युवाहरुका एक दलमा सामेल छ गये। उनले आफ्नो पहचान गुप्त रख्दै हुये कारखानहरूमा काम गर्ने मजदूरहरूको वास्तविक स्थितहरूमा राइनीश जेतुंग नामक समाचारपत्रमा पनि धेरै लेख लेखे त्यस समय यस अखबारका संपादक कार्ल मार्क्स थिए। मार्क्स र एंगेल्सको यसबाट पहिला कुनै परिचय थिएन र नोभेम्बर १८४२मा भएको एक सानो सी मुलाकातका पछि नैं दुइटैलाई एक अर्कालोई जानने मौका मिल्यो। एंगेल्स जीवनभर जर्मन दर्शनका कृतज्ञ रहोस् किनभनें तिनको मान्नु थियो यसै परिवेशको कारणले नैं तिनको बौद्धिक विकास सम्भव हो सका।
इंग्ल्याण्ड
[सम्पादन गर्नुहोस्]एंगेल्सका परिजनहरूले उनलाई १८४२मा २२ वर्षको उमेरमा इंग्ल्याण्डका मचेस्टर पठाई दिए। यहाँ तिनलाई एर्मन र एंगेल्सको विक्टोरिया मिलमा काम गर्नका लागि पठाईिएको थियो जो कपडे सीनेका धागे बनाती थियो। एंगेल्सका पिताको ख्याल थियो कि मचेस्टरमा कामका बेला त्यो आफ्नो जीवनमा पुर्नविचार रहन्छन्। तर पनि इंग्ल्याण्ड जाँदै वक्त एंगेल्स राइनीश जेतुंगका दफ्तर हुँदै गये थिए जहाँ तिनको मार्क्स देखि पहिलो पल्ट मुलाकात भएको थियो। यस मुलाकातका बेला मार्क्सले एंगेल्सलाई अधिक गंभीरतादेखि छैन लिया किनभनें मार्क्सको मान्नु थियो कि एंगेल्स अहिले पनि हीगेलवादिहरुदेखि प्रभावित छन्, जबकि मार्क्स त्यस समयसम्म हीगेलवादिहरुदेखि अलग हो चुके थिए। मचेस्टर प्रवासका बेला एंगेल्सको मुलाकात क्रान्तिकारी विचार वाली एक श्रमिक महिला मैरी बर्न्सदेखि भएको र तिनको साथ १८६२मा बर्न्सको निधन हो जानेसम्म बनाई रह्यो । यी दुइटैले कहिले पनि विवाहका पारंपरिक बंधनमा आफ्नो रिश्तेलाई छैन बांधा किनभनें दोनो नैं विवाह कहलाने सामाजिक संस्थाका खिलाफ थिए। एंगेल्स एक नैं जीवनसाथीका साथ जिंदगी बितानेका प्रबल पक्षधर थिए तर तिनको मान्नु थियो कि विवाह राज्य र चर्च द्वारा थोपी गयी एक व्यवस्था छ यस कारण त्यो वर्गीय शोषणको नैं एक कुन ्म छ। बर्न्सले एंगेल्सलाई मचेस्टर र सैल्फोर्डका बेहद बदहाल क्षेत्रहरूको दौरा पनि गराए। मचेस्टर प्रवासका बेला एंगेल्सले आफ्नो पहिलो आर्थिक रचना आउटलाईन आफ अ क्रिटीक आफ पोलिटिकल इकोनोमी लिखी। एंगेल्सले यस लेखलाई अक्टूबरदेखि नोभेम्बर १८४३का बीच लिखा थियो जसलाई पछि उनले पेरिसमा रह रहोस् मार्क्सलाई पठाई दिए। मार्क्सले यी डाउचे फ्रांसोइस्चे जारबखेरमा प्रकाशित गरे। एंगेल्सले कंडीशन आफ इंग्ल्याण्ड नामक तीन भागहरु वाली एक शृङ्खला पनि जनवरीदेखि मार्च १८४४का बीच लिखी। मचेस्टरको झुग्गी बस्तिहरूको खराब हालातलाई एंगेल्सले आफ्नो लेखहरूको विषय वस्तु बनाए। उनले बेहद खराब माहौलमा बाल मजूरी गर्दै बच्चाहरूमा लेख लिखे र मार्क्सलाई लेखहरूको एक नयाँ शृङ्खला पठाई दी१ यी लेखहरूलाई पहिला राइनीश जेतुंग र फेरि डाउचे फ्रांसोइस्चे जारबखेरमा प्रकाशिक गरिएको छ। यी लेखहरूलाई पछि एक पुस्तकको आकार दे दिइएको जो १८४५मा द कंडीशन आफ वर्किंग क्लास यी इंग्ल्याण्ड नामले प्रकाशित भएको छ। यस पुस्तकको अंगेजी संस्करण १८८७मा प्रकाशिक भयो। एंगेल्सले यस पुस्तकमा पूँजीवादका जर्जर भविष्य र औद्योगिक क्रान्तिमा त आफ्नो विचार प्रकट गरे ही,यसका अतिरिक्त इंग्ल्याण्डको मेहनतकश जनताको वास्तविक स्थितिको बयान पेश गरे।
पेरिस
[सम्पादन गर्नुहोस्]ब्रिटेनमा केही वर्ष बितानेका पछि एंगेल्सले १८४४मा जर्मनी लौटने निश्चय गरे। वापसीका सफरमा त्यो मार्क्सदेखि मिलनका लागि पेरिस गये। प्रशिया सरकार द्वारा राइनिश जेतुंगलाई मार्च १८४३मा प्रतिबंधित गरिए पछि मार्क्स पेरिस पलायन गर्न गये थिए र अक्टूबर १८४३ देखि वहाँ रह रहोस् थिए। पेरिसमा रहँदै हुये मार्क्स डाउचे फ्रांसिसोइचे जारबाखेर प्रकाशित गर्दै थिए। मार्क्स र एंगेल्सका बीच २८ अगस्त १८४४ मा प्लेस डू पेलाईसमा स्थित कैफे डे ला रेजहरुसमा मुलाकात भएको र दोनो गहिरा दोस्त बनेका। मार्क्स र एंगेल्सको यो दोस्ती ताउम्र कायम रही। एंगेल्सले पेरिस प्रवासका बेला पवित्र परिवार होली फैमिली लेख्नमा मार्क्सको मदद गरे यस पुस्तकको प्रकाशन फरवरी १८४५मा गरिएको र यो युवा हीगेलवादिहरु र बौअर बंधुहरूमा प्रह्योर गर्दथ्यो। एंगेल्स ०६ सितंबर १८४४ मा जर्मनीका बार्मेन स्थित आफ्नो घर लौट गये। यस बेला उनले आफ्नो पुस्तक "द कंडीशन आफ द इंगलिश वर्किंग क्लास"का अङ्ग्रेजी संस्करणमा काम गरे जोकि मे १८४५मा प्रकाशित भयो।
ब्रसेल्स
[सम्पादन गर्नुहोस्]फ्रांस सरकारले ०३ फरवरी १८४५ मा मार्क्सलाई देशनिकालो दे दिएको थियो जसका पछि त्यो आफ्नो पत्नी र पुत्री सहित बेल्जियमका ब्रसेल्समा जाएर बस गये। एंगेल्स जर्मन आयोडोलाजी नामक पुस्तकलाई लेख्नमा मार्क्सको मदद गर्नका इरादेदेखि अप्रैल १८४५मा ब्रसेल्स चले गये। यसबाट पहिला पुस्तक प्रकाशनका लागि धन एकत्र गर्नका लागि एंगेल्सले राइनल्याण्डका वामपंथिहरुदेखि संपर्क कायम गरेको थियो। मार्क्स र एंगेल्स १८४५ देखि १८४८सम्म ब्रसेल्समा रहे। यस बेला उनले यहाँका मजदूरहरूलाई संगठित गर्ने काम गरे। ब्रसेल्स आउनेका केही समय पछि नैं दुइटै भूमिगत सङ्गठन जर्मन कम्युनिस्ट लीगका सदस्य बनेका थिए। कम्युनिस्ट लीग क्रान्तिकारिहरूको एक अन्तर्राष्ट्रिय सङ्गठन थियो जसको शाखाहरु धेरै यूरोपीय सहरहरूमा फैली थियों। मार्क्स र एंगेल्सका धेरै दोस्त पनि यस सङ्गठनमा सामेल छ गये। कम्युनिस्ट लीगले मार्क्स र एंगेल्सलाई कम्युनिस्ट पार्टीका आदर्सहरूमा एक पैम्फलेट लिखने काम सुँम्प्ा जसलाई अघि जाएर कम्युनिस्ट घोषणापत्र( मैनीफेस्टो आफ द कम्युनिस्ट पार्टी )के नामले जानिएको छ। यसको प्रकाशन २१ फरवरी १८४८ मा गरिएको र यसको जो चंद पंक्तिहरु इतिहासमा सधैंका लागि अमर हो गयीं ती थियों, एक कम्युनिस्ट क्रान्ति सत्तारूढ वर्गहरूको बुनियादलाई हिलाएर रख द्नेछ। सर्वहारा वर्गका नजिक जंजीरहरूलाई खोनेका अतिरिक्त केही पनि छैन। तिनको सामुन्ने जीतनका लागि पूर्ण संसार पडी छ। संसारभरका मेहनकतकसहरु एक छ।
प्रशिया वापसी
[सम्पादन गर्नुहोस्]फ्रांसमा १८४८मा क्रान्ति हो गयी जसले जल्द नैं अर्का पश्चिम यूरोपीय मुल्कहरूलाई आफ्नो चपेटमा लियो। यसको कारणले एंगेल्स र मार्क्सलाई आफ्नो देश प्रशिया लौटनमा मजबूर हुनु पडा। ती दुइटै कालोन नामक एक सहरमा बस गये। कालोनमा रहँदै हुये दोनो मित्रहरूले मिलेर न्यूए राइनीश जेतुंग नामक अखबार शुरु गरे। प्रशियामा जून १८४९मा हुये तख्तापलटका पछि यस अखबारलाई शासनका दमनको सामना गर्नु पडा। यस तख्तापलटका पछि मार्क्सदेखि तिनको प्रशियाको नागरिकता छीन लिए गयी र उन्हे देशनिकालो दे दिइएको छ। यसका पछि मार्क्स पेरिस गये र वहाँदेखि लण्डन। एंगेल्स प्रशियामा नैं टिके रहोस् र उनले कम्युनिस्ट सैन्य अधिकारी आगस्ट विलीचको टुकडिहरूमा एक एड डे कैंपको भूमिका निभाए यी टुकडिहरूले दक्षिण जर्मनीमा हथियारबंद संघर्षलाई अंजाम दिएको थियो। जब यस आन्दोलनलाई कुचल दिइएको त एंगेल्स बचे खुचे क्रान्तिकारिहरुका साथ सीमा पार गरेर स्विटजरल्याण्ड चले गये। एंगेल्सले एक रिफ्यूजीका रूपमा स्विटजरल्याण्डमा प्रवेश गरे र सुरक्षित इंग्ल्याण्ड पलायन गर्न गये। यस बीच मार्क्सलाई लगातर एंगेल्सको फिक्र सताती रही थियो।
दोबारा ब्रिटेन मा
[सम्पादन गर्नुहोस्]एंगेल्सले इंग्ल्याण्ड आउनेका पछि मार्क्सको दास कैपिटल लेख्नमा आर्थिक मदद गर्नका इरादेदेखि आफ्नो पिताका स्वामित्व वाली त्यसै पुरानो कंपनीमा काम गर्ने निश्चय गरे। एंगेल्सलाई यो काम इच्छा छैन थामा एक महान उद्धेश्यलाई सफल बनाउनेका इरादेदेखि त्यो यस कारखानमा काम गर्दैरहे। ब्रिटिश खुफिया पुलिस एंगेल्समा लगातार नजर रखे हुये थियो र त्यो मैरी बर्न्सका साथ यहाँ अलग अलग नामहरुका साथ छिपकर रहोस् थिए१ एंगेल्सले मिलमा काम गर्नका बेला नैं समय निकालेर द पीसहरुट वार यी जर्मनी नामक पुस्तक लिखी। यस बेला त्यो समाचारपत्रहरूमा पनि निरंतर आलेख लिख्दै रहोस् थिए। एंगेल्सले यस बेला आफिस क्लर्कका रूपमा काम गर्नु पनि शुरु गरिदिएको थियो र १८६४मा यस मिलमा भागीदार पनि बन बैठे। तर पनि पाँच वर्षहरूका पछि अध्ययनमा अधिक समय दिनेका इरादेदेखि उनले यस कारोबारलाई अलविदा कह दिए। मार्क्स र एंगेल्सका बीच यस बेला हुये पत्राचारमा दुइटै मित्रहरूले रूसमा संभावित रूपले हुने बुर्जुवा क्रान्तिमा पनि विस्तारदेखि चर्चा गरे एंगेल्स १८७० मा इंग्ल्याण्ड आए र आफ्नो अन्तिम दिनहरुसम्म यहीं रहे। त्यो प्रिमरोस हिलमा स्थित १२२ रीजहरुट पार्क रोडमा रह्यो गरिन्थ्यो। मार्क्सको १८८३मा निधन भयो।
अन्तिम वर्ष
[सम्पादन गर्नुहोस्]मार्क्सका निधनका पछि एंगेल्सले दास कैपिटल का अधूरे रहोस् गये खंडोलाई पूरा गर्ने काम गरे। एंगेल्सले यस बेला परिवार । निजी संपत्ति र राज्यको उत्पत्ति जस्ता विलक्षण पुस्तकलाई लिखने पनि काम गरे। यस पुस्तकमा उनले बताउनु कोशिशको कि पारावारिक ढांचहरूमा इतिहासमा धेरै पल्ट बदलाव आये छन्। एंगेल्सले बताएका छन् एक पत्नी प्रथाको उदय विशेषतया पुरुषको आफ्नो बच्चाहरुका हाथहरूमा नैं संपत्ति सुँम्प्ने इच्छादेखि महिरातोाई गुलाम बनाउने आवश्यकताका साथ भयो। एंगेल्सको १८९५मा लण्डनमा कैंसरदेखि निधन भयो। वर्किंग शवदाहगृहमा अन्तिम संस्कार गरिए पछि तिनको अस्थिहरु बीची हेडमा समुद्रमा अर्पित गरिएकोहो।
प्रमुख पुस्तकहरु
[सम्पादन गर्नुहोस्]- कम्युनिस्ट घोषणापत्र (१८४८)
- द होली फैमिली (१८४४)
- परिवार, निजी संपत्ति र राज्यको उत्पत्ति (१८८४)
- साहित्य तथा कला (मार्क्सका साथ पत्र व्यवहारको सङ्कलन)
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]वाह्य सूत्र
[सम्पादन गर्नुहोस्]एंगेल्स कृत
[सम्पादन गर्नुहोस्]एंगेल्सका बारेमा
[सम्पादन गर्नुहोस्]- मार्क्स एवं एंजेल्सका बारेमा विस्तार से
- मार्क्स एवं एंजेल्समा रुबेल मैक्समिलन लिखित आलेख वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१३-०६-०६ मिति
- Reason in Revolt: मार्क्सवाद एवं आधुनिक विङ्ञान
सन्दर्भ सूची
[सम्पादन गर्नुहोस्]