मालश्री धुन

मालश्री धुन
मध्यम	सङ्गीत
पूर्वज कला	नेवार भक्ति सङ्गीत
उत्पत्ति संस्कृति	नेवार
प्रारम्भिक युग	१७औँ शताब्दी

मालश्री धुन एक हिन्दु नेवार सङ्गीत हो जसमा सङ्गीतकारहरूले शास्त्रीय राग र ताल प्रणालीमा आधारित भक्ति सङ्गीत प्रदर्शन गर्छन्। धुनलाई नेपाली सङ्गीतको मूलधारमा दसैँको सङ्गीतको रूपमा समाहित गरिएको छ। नेपालको सबैभन्दा ठुलो चाड दसैँ आइसकेको घोषणा गर्ने धुन हो। १७औँ शताब्दीमा उत्पत्ति भएको मालाश्री धुन नेपालको सबैभन्दा पुरानो जीवित भक्ति सङ्गीत मध्ये एक हो। मालश्री धुन मूलतः काठमाडौँ उपत्यकाको नेवारी संस्कृतिसँग सम्बन्धित छ, र यो नेवारी संस्कृतिको लोक सङ्गीत हो जुन पछि ठुलो नेपाली संस्कृतिसँग गाँसिएको छ र नेपालको सबैभन्दा ठुलो चाड दसैँको परम्परागत सङ्गीत बन्न पुगेको छ।

दसैँ अनुष्ठान

इतिहास

नेपालमा शास्त्रीय भक्ति सङ्गीत एक हजार वर्षभन्दा बढी भइसक्यो। ११औँ शताब्दीदेखि १७औँ शताब्दीको अवधिमा काठमाडौँमा साहित्यिक गतिविधिमा वृद्धि भएको थियो। यस युगबाट असंख्य भक्ति सङ्गीत, नृत्य र नाटकहरू पाइन्छ। अधिकांश विज्ञहरू यस युगमा साहित्यिक विकासले नेवार सङ्गीतको विकासमा परिणत भएको विश्वास गर्छन्।

आजसम्म पाइने मालश्री धुनको सबैभन्दा प्रारम्भिक ग्रन्थ नेवारी भाषामा सङ्गीत चन्द्र नामक पुस्तक हो। यो पुस्तक भक्तपुरका राजा जगत ज्योति मल्ल र उनका मन्त्री वंशमणि ओझाले नाट्यशास्त्रको परिशिष्टका रूपमा लेखेका हुन्। पुस्तकले भरत मुनिको नाट्यशास्त्र र अभिनवगुप्तको अभिनवभारतीको बारेमा विस्तृत रूपमा वर्णन गरेको छ। यसपछि जितमित्र मल्लको शासनकालमा लिखित ज्ञानलोचन ग्रन्थ हो। गायनलोचनले राग (र रागिनीहरू), तिनीहरूका विशेषताहरू र प्रदर्शनको परिचयमा बढी ध्यान केन्द्रित गर्दछ।

प्रदर्शन

सितार, तबला, ता र धिमे आध्यात्मिक रूपमा उत्थान गर्ने धुनको मुख्य आधारहरू हुन्, जसमा सारंगी र बाँसुरी जस्ता अन्य वाद्ययन्त्रहरूले अझ दबिएको भूमिका खेल्छन्। सितारले धुनलाई कायम राख्छ। दसैँ पर्वमा हुने निश्चित तालिका अनुसार मालश्री सङ्गीत बजाइन्छ। त्यहाँ सङ्गीतको विशिष्ट टुक्राहरू छन् जुन विशेष मौसम, हप्ताको विशेष दिन र दिनको विशेष घण्टामा बजाइन्छ।

ऋतु	महोत्सव	गीत	टिप्पणीहरू
ग्रीष्म ऋतु	सिथिनाखादेखि गथामुगा चरे	सिञ्ज्या
वर्षा ऋतु	गाथामुगा चरेको यान्ला पुन्ही	तुकाज्या
शरद ऋतु		सिलु मेरो
हेमन्त ऋतु	दसैँ (मोहनी)	मालश्री	मूलधारको नेपाली सङ्गीतमा दसैँको सङ्गीतको रूपमा समावेश गरियो
शिशिर ऋतु		होली मेरो
वसन्त ऋतु	श्रीपञ्चमीदेखि बुद्ध जयन्तीसम्म	वसन्त	वसन्त पञ्चमीमा नसालचोकमा नेपाल राष्ट्र प्रमुखसँग खेलियो

यो मधुर मालश्री वा दसैँ धुन विभिन्न वाद्ययन्त्रहरू प्रयोग गरेर बजाइन्छ तर मुख्य यन्त्रहरू सितार र तबला हुन्। यी दुई यन्त्रहरू यस सुमधुर सङ्गीतलाई जन्म दिएका नोटेशनहरूसँग सुन्दर रूपमा जोडिएका छन्। आजकल हामी यो सङ्गीत बजाउन विभिन्न उपकरणहरू प्रयोग गर्ने मानिसहरू भेट्टाउन सक्छौं, जस्तै गिटारहरू, ड्रमहरू केही नाम मात्र। सङ्गीत यति ताजा र रमाइलो छ कि सबैलाई उत्सवको मूडमा लैजान्छ जुन यस मधुर धुनको सुन्दर भाग हो। तसर्थ, मालश्री धुनमा दसैँ धुन एक सुन्दर सङ्गीत हो जुन नेपालको सबैभन्दा ठुलो र प्रतिक्षित चाड दसैँको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ। मालश्री धुनको लागि विभिन्न ट्याबहरू निम्नानुसार छन्-

नामनाग्नि: मालश्री धुन

यो पनि हेर्नुहोस्

• नेवारी साहित्य
• नेपालका परम्परागत बाजाहरूको सूची