कर्कलो

कर्कलो
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
प्राकृतिक समूह:	फूल फुल्ने वनस्पति
प्राकृतिक समूह:	एकदलीय वनस्पति
गण:	एलिसमाटालेस
परिवार:	एरासी
वंश:	कोलोकासिया; (L.) Schott
प्रजाति:	C. esculenta
वैज्ञानिक नाम
	Colocasia esculenta; (L.) Schott
पर्याय
	नामहरू * Alocasia dussii Dammer ; * Alocasia illustris W.Bull ; * Aron colocasium (L.) St.-Lag. ; * Arum chinense L. ; * Arum colocasia L. ; * Arum colocasioides Desf. ; * Arum esculentum L. ; * Arum lividum Salisb. ; * Arum nymphaeifolium (Vent.) Roxb. ; * Arum peltatum Lam. ; * Caladium acre R.Br. ; * Caladium colocasia (L.) W.Wight nom. illeg. ; * Caladium colocasioides (Desf.) Brongn. ; * Caladium esculentum (L.) Vent. ; * Caladium glycyrrhizum. Fraser ; * Caladium nymphaeifolium Vent. ; * Caladium violaceum Desf. ; * Caladium violaceum Engl. ; * Calla gaby Blanco ; * Calla virosa Roxb. ; * Colocasia acris (R.Br.) Schott ; * Colocasia aegyptiaca Samp. ; * Colocasia colocasia (L.) Huth nom. inval. ; * Colocasia euchlora K.Koch & Linden ; * Colocasia fonstanesii Schott ; * Colocasia gracilis Engl. ; * Colocasia himalensis Royle ; * Colocasia neocaledonica Van Houtte ; * Colocasia nymphaeifolia (Vent.) Kunth ; * Colocasia peltata (Lam.) Samp. ; * Colocasia vera Hassk. ; * Colocasia violacea (Desf.) auct. ; * Colocasia virosa (Roxb.) Kunth ; * Colocasia vulgaris Raf. ; * Leucocasia esculenta (L.) Nakai ; * Steudnera virosa (Roxb.) Prain ; * Zantedeschia virosa (Roxb.) K.Koch ;

कर्कलो (वैज्ञानिक नाम: Colocasia esculenta) छाताजस्तै ठूलाठूला नरम पात हुने उष्णकटिबन्धीय बोट हो। यसको जरामा फल्ने पिँडालु नामक गानु सब्जीको लागि मुख्यतया यसको खेतीबारी गर्ने गरिन्छ। प्राचीन कालदेखि नै यसको पातलाई विश्वका विभिन्न क्षेत्रका मानिसहरूद्वारा खाद्यान्नको रूपमा प्रयोग गरिदै आएको छ। कर्कलोको पातमा 'क्याल्सियम अक्जालेट' नामक क्रिस्टल तत्त्व रहेकोले यसमा केही मात्रामा विष हुन्छ जसकारण कर्कलोलाई मजाले नपकाइ खाएमा कोक्याउने गर्दछ तर रातभरि कर्कलोको पातलाई पानीमा भिजाएर पकाएपछि त्यो विषालु तत्त्व नष्ट भएर जान्छ।^[४]कर्कलोको हरियो पात कोक्याउने भएकोले यसलाई पकाउँदा अमिलो हाल्ने गरिन्छ। कर्कलोको पातमा आइरन, क्यालसियम, भिटामिन ए र भिटामिन सी पाइन्छ।^[५]दक्षिण एसिया, दक्षिण अमेरिका, युरोप तथा अफ्रिकामा प्राचीन कालदेखि नै कर्कलो खाने चलन रहेको छ।^[४]

विभिन्न भाषामा नाम[सम्पादन गर्नुहोस्]

मैथिली: अरिकञ्चन, कञ्चु
नेपाल भाषा: सलचा
अङ्ग्रेजी: टारो लिफ, ग्रेटलिफ क्यालेडियम

खेती[सम्पादन गर्नुहोस्]

विश्वको सर्वाधिक कर्कलो उत्पादन हुने क्षेत्रहरू मध्ये एक, हवाई टापु

कर्कलो उत्पादनको भौगोलिक वितरण

सन् २००९ को कर्कलो निर्यात तथ्याङ्क

प्रतिवर्ष लगभग ३० लाख ३० हजार मेट्रिक टनको साथ नाइजेरिया विश्वकै सबैभन्दा ठूलो कर्कलो उत्पादक राष्ट्र हो। पानी प्रशस्त मात्रामा भएको ठाउँमा वा पानीको आपूर्ति वर्षा वा थप सिंचाईद्वारा आपूर्ति हुने अवस्थामा यसलाई धानबारीमा उमार्न सकिन्छ। बाढीको अवस्थामा उब्जनी गर्न सकिने थोरै बाली (धान र कमलसँगै) मध्ये कर्कलो पनि एक हो। यसो हुनुको कारण पातहरूमा हावाको खाली ठाउँले गर्दा हो, जसले पानीमुनि वायुमण्डलसँग ग्यासको आदानप्रदान गर्न सहयोग गर्दछ। गर्मी वा अत्याधिक पानीले गर्दा यसको जराहरू सड्न थाल्छ। अधिकतम उत्पादनको लागि पानीको सतहलाई नियन्त्रणमा राख्नुपर्छ जसले गर्दा बिरुवाको आधार सधैँ पानीमुनि रहन्छ।

सुख्खा जमिनको खेतीभन्दा बाढीले गर्दा हुने खेतीका केही फाइदाहरू छन् जसमा उच्च उत्पादन (करिब दोब्बर), मौसम बाहिरको उत्पादन (जसको फलस्वरूप मूल्य बढ्न सक्छ) र गाँजा नियन्त्रण (जसले गर्दा बाढीले सजिलो बनाउँछ) पर्दछन्।

प्रायजसो मूल बालीजस्तै यसले पनि वर्षेनी २,५०० मिलिमिटर (१०० इन्च) भन्दा बढी पानी पर्ने गहिरो, ओसिलो वा दलदले जमिनमा समेत राम्रो गर्छ। कर्कलोको जमिन मुनिको भाग अर्थात् पिँडालुले खडेरी र चिसोको प्रतिरोध गर्छन्। सुख्खा जमिनको खेतीमा रोपेको ६ देखि बाह्र महिना भित्र र १२ देखि १५ महिनाको अन्तरालमा भिजेको भू-भागको खेतीमा यसले छिटो परिपक्वता प्राप्त गर्दछ। बिरुवाको उचाइ घटेपछि र पातहरू पहेँलो हुँदा बाली काट्ने गरिन्छ।

साधारणतया, यान्त्रीकीय उत्पादन प्रणालीमा समेत हाते औजारहरू प्रयोग गरेर कटान गरिन्छ। सर्वप्रथम, यसको जरा वरिपरिको माटो खुकुलो हुन्छ र यसलाई हातको सहायताबाट जराबाट माथि ल्याउन सकिन्छ। पिँडालुलाई विभिन्न मुलुकहरूमा स्वादिलो तरकारीको रूपमा लिइन्छ भने कर्कलो अर्थात् गाभालाई पनि तरकारीको रूपमा उपयोग गरिन्छ।^[६] यसको विश्वव्यापी औसत उत्पादन प्रति हेक्टर ६.२ टन (२.८ टन प्रति एकड) रहेको छ तर यो क्षेत्र अनुसार फरक-फरक हुन्छ।^[७]

सन् २०१७ मा शीर्ष कर्कलो उत्पादक राष्ट्र^[८]
(दश लाख टनमा)
देश	उत्पादन
नाइजेरिया	३.३
चीन	१.९
क्यामेरून	१.८
घाना	१.२
पपुवा न्युगिनी	०.३
जम्मा	१०.२

गुण[सम्पादन गर्नुहोस्]

कर्कलो ग्रीष्म ऋतु र वर्षा ऋतुमा फल्ने बहु गुणकारी सब्जी हो। कर्कलोको नियमित सेवनले मानसिक तनाव घटेर जान्छ। कर्कलोको पात तथा काण्डलाई पानीमा उसिनेर त्यसमा थोरै घ्यू मिसाइ तीन दिनसम्म पिउनाले पेट दुखाइको समस्या हट्छ। कर्कलोको पातमा पाइने भिटामिन ए आँखाको लागि निक्कै फाइदाजनक हुन्छ।^[९]

उपयोग[सम्पादन गर्नुहोस्]

कर्कलोको विभिन्न किसिमको परिकार बनाउने गरिन्छ। कर्कलोको प्रयोग गरेर विभिन्न किसिमको रसदार झोल, सलाद तथा अन्य परिकार बनाएर खाने गरिएको छ। कर्कलोको परिकारमा कागतीको रस मिसाउँदा स्वाद बढ्नुका साथै कोक्याउँने गुण नष्ट भएर जान्छ। नेपालको नेवारी तथा मैथिल समुदायमा कर्कलोको डाँठलाई केलाएर ओइलाई मसला र कागती मोलेर सिसीमा खाँदेर अचार बनाइन्छ जसलाई नेवारी भाषामा 'सलचा' र मैथिली भाषामा 'गेड्ली' भनिन्छ। यो परिकार नेवारी तथा मैथिल समुदायमा निकै लोकप्रिय रहेको छ।^[१०]