४२ सालको पर्व

४२ सालको पर्व
मिति वि.सं. १९४२ कात्तिक १५ स्थान नारायणहिटी थापाथली दरबार मनोहरा दरबार परिणाम वीर शमशेर प्रधानमन्त्री नियुक्त खड्ग शमशेर प्रधान सेनापति नियुक्त
योद्धा
वीर शमशेर र भाइहरू	रणोद्दीप सिंह ⚔ जगतजङ्ग राणा  ⚔
सेनापतिहरू
वीर शमशेर खड्ग शमशेर	जगतजङ्ग राणा

४२ सालको पर्व भनेर बि.सं. १९४२ मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री लगायतको हत्या भएको घटनालाई चिनिन्छ। रोलक्रम अनुसार शासनसत्तामा शमशेर खलकको पालो आउन सम्भव थिएन। त्यसकारण शमशेर खलक शासनमा आउन अवसरको प्रतीक्षामा थिए।

प्रधानमन्त्री रणोद्दीप सिंहको समयमा वि.सं. १९४२ मा भारतको इस्ट इन्डिया कम्पनी सरकारले रावलपिन्डीमा आयोजना हुने परेडमा सभागी हुन नेपाललाई समेत निम्तो दियो।

त्यसको जिम्मेवारी वीर शमशेरलाई दिइएको थियो। वीर शमशेरले आफूसँग रहेका सैनिक हरूको साथमा फाइदा उठाई काका रणोद्दीप सिंहको हत्या गरे। जङ्गबहादुरको छोरा जगतजङ्ग राणा र नाति युद्धप्रताप जंग (नाति जर्नेल) को समेत हत्या गरियो। जङ्गबहादुरको छोराभाइहरू आफ्नो प्राण बचाउन कतिपय बाहिर भागे र उनीहरूको प्रधानमन्त्री हुने रोलक्रम समाप्त भयो। यो सबै घटना १९४२ सालमा घटेको हुनाले यसलाई ४२ सालको पर्व भनिन्छ ।

पृष्ठभूमि

१९२४ माघ सुदि १० रोज २ मा बनाएको उत्तराधिकारीको रोलक्रममा लेफ्टिनेन्ट कर्नेल वीर शमशेर सोह्रौ रोलमा थिए। उनी भन्दा अगाडि उनका भतिजाहरू युद्धप्रतापजंग लगायत (जङ्गबहादुरका नाति) तथा दाइहरू (ठुलो बुबाका छोराहरू) थिए। त्यसकारण शान्तिपुर्ण तरिकाले उनी सत्तामा आउन र प्रधानमन्त्री बन्न यो रोलक्रमको नियम अनुसार सम्भव थिएन।

३८ सालको पर्वमा षडयन्त्र गरेकाले जगतजंग राणालाई इलाहावादको चुनार किल्लामा नजरबन्द गरिएको थियो। तर पछि उनी त्यहाँबाट उम्केर काठमाडौँ आए। उनलाई यहाँ सफाईको मौका मिल्यो। काठमाडौँमा प्रधानमन्त्री रणोद्दीप सिंह अब सन्यासी भनेर शासन सत्ता जगतजंग राणालाई सुम्पने हल्ला चलेको थियो।

बयालीस सालको पर्व भएका बेला प्रधानमन्त्री हुने रोलक्रममा रणवीरजंग चौथो र वीरशमशेर सातौँ स्थानमा थिए। दोस्रो स्थानमा रहेका जितजंग कानको औषधि गराउन भनी भारततर्फ पलायन गरिसकेका थिए।

घटना

प्रधानमन्त्री रणोद्दीप सिंहको निवास नारायणहिटीमा थियो। त्यसबेला उनी आफ्नै कोठामा थिए, आफूलाई तेलले मालिस गराइरहेका थिए।

रणोद्दीप सिंहको हत्या

त्यहाँ उनको सुरक्षाको लागि बिजुली गारत सैन्य टुकुडी थियो। कात्तिक १५ गते राती ८ बजे वीर शमशेर, खड्ग शमशेर, चन्द्र शमशेर र भिम शमशेर सैन्य परेडको लागि हतियार देखाउने जरुरी काम रहेकाले भेट्नु पर्ने भनेर प्रवेश गरे र भित्र गएर "पेटिकोट भित्रबाट शासन गर्नेको यस्तै गति हुन्छ" भनेर ड्याङ-ड्याङ गोली चलाए। रणोद्दीप सिंहको मृत्यु भयो। मनोहरा दरबारमा जगतजंग राणाको हत्या गरियो।

सैनिक विद्रोह गरी श्री ३ रणोद्दीप सिंहको हत्या गराई बागदरबार पुगेपछि वीर शमशेरले आफ्नो मातहतका ‘चार रेजिमेन्ट’ सेनाका जवानलाई हातहतियार समेतले लैस गराई बागदरबारलाई चारैतर्फबाट घेर्न लगाई ‘भीमसेनस्तम्भ’ धरहराबाट विगुल फुक्न लगाए। भारदारहरू जङ्गी, निजामती सबै धमाधम आई बागदरबार भित्र पस्न थाले, तर बाहिर निस्कन नपाएबाट धेरैले ‘कोतपर्व’को स्मरण गर्न थाले। वीरशमशेरले भाइ खड्गशमशेरलाई काकाहरूका छोरा, भतिजाहरूलाई पक्री ल्याउन अह्राए।

जगतजङ्ग राणा को हत्या

खड्गशमशेरले तुरुन्त ठाउँ–ठाउँमा गारत–सैनिक जवानहरूका टोली खटाई पठाए, तर ती गारतका कमान्डरहरू र सेनाका जवानलाई निज खड्गशमशेरले देख्नासाथै गोली हानी हत्या गरिदिनू भन्ने आदेश दिई पठाए।

गारतमध्ये एक गारत मनहरा दरबार पुगी भूतपूर्व प.क.ज. जगतजंग राणाको नोभेम्बर २१ ता. १८८५ ई. का दिन जम्मा ३७ वर्ष ८ महिनाको उमेरमा ‘सैनिकद्वारा’ गोली हानी हत्या गरियो।

नाति जर्नेलको हत्या

जगतजङ्ग राणाका छोरा द.क.ज. युद्धप्रतापजंग राणा बहादुर (नाति जर्नेल) आफ्नो थापाथलीस्थित दरबार (हाल थापाथली नेपाल राष्ट्र बैङ्क सिंह महल)बाट विद्रोहको सूचना पाई ‘ब्रिटिस रेजिडेन्सी–लैन’ (लैनचौर) मा शरण लिन पुगिसकेका थिए। त्यहाँ अरू शरण लिन पुगेका काकाहरू पद्मजंग, रणवीरजंग, केदार नरसिंह, ध्वजनरसिंह, भूपेन्द्रजंग, डम्बरजंग, ललितजंग, हरूले खाली हात आएपछि केले जीविका चलाउने भनेकाले फेरि आफ्नो थापाथली दरबार फर्के। त्यहाँबाट डोकोमा आफ्नो भएको चल सम्पत्ति (रुपैयाँ, जवाहरात, सुन) इत्यादि राखी छोप–छाप पारी नाम्लो लगाई सो डोको बोकी, सुरुवाल फुकाली पटुका बेरी, भोटोमाथि इस्टकोट मात्र लगाई भरियाझैँ नचिनिने बनी फेरि ब्रिटिस–रेजिडेन्सीतर्फ जान लाग्दा (हाल थापाथली माइतीघरबाट आर्मी हेडक्वार्टरतर्फ जाने बाटोको मोडमै ‘टुकुचाको पुल’ जो हाल पनि छँदै छ) सो काठको पुल पुग्नुअगावै युद्धप्रतापजङ्गले हाल–आर्मी हेडक्वार्टरतर्फबाट गारत आएको देखी उनी सो पुलमुनि लुक्न पुगे।

गारतका जवानहरूले युद्धप्रतापजंग लुकेको देखी पक्रे। पहिले त युद्धप्रतापजङ्गलाई गारतले चिन्न सकेनछ, तर भरियाझैँ भई गएका उत्तरतर्फका कमान्डिङ जनरल स्व. श्री ५ महाराजाधिराज सुरेन्द्रकी जेठी शाहज्यादी तर्फका नाति, स्व. श्री ३ महाराज जङ्गबहादुरका छोरा मुखिया जर्नेल (जंगीलाठ) जगतजंग कुँवर राणाजीका जेठा छोरा, जो जन्मनासाथै मेजर जनरलको पद पाएकाले नाङ्गै खुट्टा हिँड्न सकेनन्, तसर्थ खुट्टामा मोजा र चाँदीको खिपवाल–बेलायती ‘ब्यारेट कम्पनी’को जुत्ता लगाएकाले गारतले चिनेर निजको त्यहीँ हत्या गरी धन–सम्पत्ति तत्कालीन कमान्डर मेजर जनरल ललितमानसिंह बस्नेतले हत्याए। यसरी बाबु–छोराहरूको सोही रात हत्या गरियो।

हत्या हुँदा युद्धप्रतापजंग राणाजीको उमेर जम्मा बीस वर्षको थियो। उनको जन्म वि.सं. १९२२ मङ्सिर ७ गते भएको थियो।

अन्य सदस्य

जङ्गबहादुरका माइला सन्तान जितजङ्ग राणाले कानको औषधी गर्ने बहानामा केही चल सम्पत्ति भारत लैजान सफल भए। पद्मजंग, रणवीरजंग, केदार नरसिंह, ध्वजनरसिंह, भूपेन्द्रजंग, डम्बरजंग, ललितजंग र केही ब्रिटिस लिगेसनमा शरण लिएर बाँचे,"

जनरल पद्म सुरक्षाको आश्वासन पाई राजदूतावासबाट घर फर्के। पूर्व कमाण्डर जनरल केदारनरसिंहलाई आफ्नो सम्पत्ति लिई जान दिइयो।

वीरशमशेरको प्रतिक्रिया

वीरशमशेरले जगतजंगको हत्याको सूचना पाएपछि ‘पक्रनू भनेको किन हत्या गरेको ?’ भनी खड्गशमशेरसँग प्रश्न गर्दा निजले, ‘पक्री ल्याउनू भनेकोमा हत्या नै गर्नुपर्ने अवस्था परेबाट गारतले हत्या गरेछ’ भनी जवाफ दिए। वीरशमशेरले पनि निजको हत्या भएकोमा त्यति चिन्ता गरेनन्। पछि जुद्धप्रतापजंगको हत्या भएको सूचना पाई वीरशमशेरले ज्यादै दुःख माने, कारण उनी ज्यादै मिलनसार र नम्रभाषी थिए।

त्यसपछि

४२ सालमा वीरशमशेरले शासन व्यवस्था हत्याएपछि जङ्गबहादुरका अर्का छोरा रणवीरजङ्गले ब्रिटिस सरकार समक्ष जङ्गबहादुरका छोराहरूमाथि थिचोमिचो भएको भन्दै उजुरी हाले। त्यसको प्रतिक्रिया स्वरूप बेलायत सरकारले वीरशमशेरसँग जवाफ माग्यो। तर, वीरशमशेरले जङ्गबहादुरको असली उत्तराधिकारी आफूहरू  भएको उत्तर पठाउने क्रममा "अब उप्रान्त शमशेरहरूले नामका पछाडि जङ्गबहादुर राणा (जबरा) लेख्ने" नयाँ जुक्ति निकाले। यसपछि नै जङ्गबहादुरका सन्तानलाई "जबरा" लेख्न नदिई आफू मात्रै लेख्ने उर्दी जारी भएको इतिहासका जानकारहरूको भनाइ छ।

आफुहरू जङ्गबहादुरको उत्तराधिकारी रहेको बुझाउन वीर शमशेर र भाइहरूले आफ्नो नामको पछाडी ज.ब.रा. लेख्न सुरु गरे। वीर शमशेर प्रधानमन्त्री भए। खड्ग शमशेर प्रधान सेनापति बने। जङ्गबहादुरको सबै सम्पति वीर शमशेर र भाइहरूले आफ्नो नाममा पारे। जङ्गबहादुरका सन्तानहरूलाई चार भन्ज्याङ भित्र आउन रोक लगाइयो।

भारतमा औषधि गर्न गएका जितजङले गभर्नर जनरल डफरिनसँग भेटी नेपालमा आफ्नो वैधानिक अधिकारको याचना गरेका थिए तर त्यो कुरा अगाडि बढेन।

चलचित्र

सेतो बाघ

यो पनि हेर्नुहोस्

• नेपालको इतिहासका प्रमुख काण्ड तथा पर्वहरू