वीर शमशेर जङ्गबहादुर राणा

वीर शमशेर जङ्गबहादुर राणा
११ औँ प्रधानमन्त्री (नेपाल)
कार्यकाल वि.सं. १९४२ मंसिर ०८ – वि.सं. १९५७ फल्गुण २३
पूर्वाधिकारी	रणोद्दिप सिँह बहादुर राणा
उतराधिकारी	देव शमशेर
पाल्पाको बडाहाकिम
कार्यकाल १९३१–१९३६
पूर्वाधिकारी	बद्रीनरसिंह राणा
उतराधिकारी	भूपेन्द्रजङ्ग राणा
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	वीर शमशेर जङ्गबहादुर राणा वि.सं. १९०९ मंसिर २६ काठमाडौँ, नेपाल अधिराज्य
मृत्यु	वि.सं. १९५७ फल्गुण २३ (४८ वर्ष) काठमाडौँ, नेपाल अधिराज्य

वीर शमशेर जङ्गबहादुर राणा नेपालका राणा शासनका सातौँ तथा नेपालका ११ औँ प्रधानमन्त्री थिए। यिनी धीर शमशेरका जेठा छोरा थिए। उनलाई उनले गरेका महत्त्वपूर्ण सुधार र निर्माण गरेका दरबारहरूको कारणले चिनिन्छ।

वीर शमशेरका १७ जना भाइहरूलाई शमशेर खलक भनेर चिनिन्थ्यो। उनीहरूले जङ्ग र नरसिंह खलकलाई हत्या र निर्वासित गरी नपाउने शक्ति हत्याएका थिए। यिनी १९४२ मा ४२ सालको पर्व मच्चाएर, आफ्नै बडा बा श्री ३ रणोद्धिपको षड्यन्त्रपूर्वक हत्या गरी श्री ३ को पदमा विराजमान भएका थिए। रणोद्धिपको हत्याको लागि खडग शमशेर ज.ब.रा. ले विशेष सहयोग गरेका थिए ।

उनले भादगाँउ र काठमाडौँमा वीरधाराको व्यवस्था, पुलहरूको निर्माण, वीर अस्पताल (वि.स.१९४७), वीर पुस्तकालयको स्थापना, घण्टाघरको निर्माण आदी गरेका थिए ।

प्रारम्भिक जीवन

यिनको जन्म १९१० मा भएको थियो । (सम्पादन मण्डलले उनको जन्म १९०९ मार्ग २७ गते शुक्रबार भएको कुरा लेखेको छ।) टुँडिखेलमा रहेको उनको सालिक अनुसार उनको जन्म मिति सम्वत १९०९ साके १७७४ मार्ग २१ गते मार्ग कृष्ण ३० शुक्रबार तदनुसार १० डिसेम्बर १९५२ ई. रहेको छ। यिनको जन्म हुँदा यिनको आमा चन्द्रकुमारी बस्न्यात (पहलमान सिंह बस्नेत कि छोरी/ काजी ललितमानसिंह बस्न्यातकी बहिनी) सुत्केरी अवस्थामा नै मृत्यु भयो र आठ वर्ष सम्म बाबुसंग बस्न नहुने भएकाले यिनको लालन पालन जंगबहादुरको थापाथली दरबारमा भयो । यिनको पढाई-लेखाई देव शमशेर, खड्ग शमशेर संगै भएको थियो। यिनी पढाईमा कमजोर थिए। उनीहरूले कलकत्ताको डभ्टन कलेजमा पढ्न पाए।

१९२४ माघ सुदि १० रोज २ मा बनाएको उत्तराधिकारीको रोलक्रममा लेफ्टिनेन्ट कर्नेल वीर शमशेर सोह्रौ रोलमा थिए। उनी भन्दा अगाडि उनका भतिजाहरू युद्धप्रताप जंग लगायत (जंगबहादुरका नाति) तथा दाइहरू (ठूलो बुबाका छोराहरू) थिए। त्यसकारण शान्तिपुर्ण तरिकाले उनी सत्तामा आउन र प्रधानमन्त्री बन्न यो रोलक्रमको नियम अनुसार सम्भव थिएन।

१९ वर्षको उमेरमा १९२८ मा वीरशमशेर कलकत्तामा वकिल (Diplomatic Envoy) का रूपमा गए।

श्री ३ जंगले वीर शमशेरको चिना ज्योतिषीलाई देखाउँदा राजयोगको लक्षण देखिँदा सोको प्रभाव कम गर्नलाई उनलाई पाल्पाको बडाहाकिम बनाएका थिए।

पाल्पा बडाहाकिम

वीर शमशेर पाल्पाको बडाहाकिम भएर काम गरे। वि.सं. १९४१ मा पिता धीर शमशेरको निधन भएपछि उनी काठमाडौ आएर बसेका थिए।

काठमाडौ आएको बेलामा उनका भाइहरूले सत्ता पल्टाउने योजना बनाए।

४२ सालको पर्व

मुख्य लेख : ४२ सालको पर्व

प्रधानमन्त्री रणोद्दीप सिंहको समयमा वि.सं. १९४२ मा भारतको तत्कालिन ब्रिटिश ईण्डिया सरकारले रावलपिन्डीमा आयोजना हुने परेडमा सहभागी हुन नेपाललाई समेत निम्तो दियो।

त्यसको जिम्मेवारी वीर शमशेरलाई दिइएको थियो। वीर शमशेरले आफूसँग रहेका सैनिकहरूको र भाइहरूको साथमा फाइदा उठाई काका रणोद्दीप सिंहको हत्या गरे। जंगबहादुरको छोरा जगतजङ्ग राणा र नाति युद्धप्रताप जंग (नाति जर्नेल ) को समेत हत्या गरियो।

कार्यहरु

• उनले भादगाँउ र काठमाडौँमा वीरधाराको व्यवस्था, पुलहरूको निर्माण, वीर अस्पताल (वि.स.१९४७), वीर पुस्तकालयको स्थापना, घण्टाघरको निर्माण आदी गरेका थिए। वीरशमशेरले त्यतिबेला काठमाडौँमा मात्र नभई तराईका जिल्लामा पनि आफ्नै नामबाट थप ४ वटा अस्पताल खोलेका थिए। काठमाडौँको एक र तराईका चारसहित सबै अस्पतालमा उपचार, औषधिसँगै खानबस्न निःशुल्क थियो। सबै खर्च सरकारले व्यहोरेकाले सेवाग्राही जनताको एक पैसा पनि खर्च हुँदैनथ्यो। शुद्ध खानेपानी र अस्पतालको व्यवस्था गरेर वीरशमशेरले विदेशमा समेत प्रसिद्धि कमाएका थिए। अस्पताल स्थापनालाई नेपालस्थित ब्रिटिस रेजिडेन्ट, ब्रिटिस गभर्मेन्ट र अन्तर्राष्ट्रिय जगतले  जनस्वास्थ्यका क्षेत्रमा भएको उल्लेख उपलब्धिका रूपमा चित्रण गरेको थियो। वीर अस्पताल स्थापना गरेर सरकारले कल्याणकारी काम गरेको उनीहरूको  टिप्पणी थियो।
• उनले नेपाललाई ३५ जिल्लामा विभाजित गरे । जुन वि.सं २०१८ साल सम्म यथावत् थियो। प्रसाशन यन्त्रलाई सर्वसुलभ बनाइने उद्देश्यले वीर शमशेरको पालामा वि.सं. १९५२ मा नेपाललाई ३५ जिल्लामा विभाजन गरिएको थियो। त्यतिखेर काठमाडौँ उपत्यका भित्रका जिल्लाहरूलाई केन्द्रीय प्रशासन अन्तर्गत राखिएको थियो भने पहाडी इलाकालाई तहसिल र तराई इलाकालाई जिल्ला भन्ने प्रचलन थियो। पहाडी इलाका तहसिल भित्र ससाना धेरै जिल्ला हुन्थे।
• प्रसाशनलाई चुस्त दुरुस्त राख्न प्रत्येक जिल्लामा बडाहाकिमको दरबन्दी र बडाहाकिमले दौडाहा जाने प्रचलन यिनले सुरु गरे।
• काठमाडौँ उपत्यका मा खानेपानीको व्यवस्था सुधार गर्न वीर धाराको निर्माण, महाराजगंजमा पानीपोखरीको निर्माण यिनकै शासन कालमा भएको थियो। "वीरधाराको पानी खाए हैजा भाग्छ" भन्ने भनाइ प्रचलित भएको थियो । त्यसअघि दूषित खानीपानीका कारण देखिने गरेका झाडापखाला र हैजाजस्ता संक्रमण बन्द भएको समाचार त्यतिबेला ब्रिटिस मेडिकल जर्नलमा समेत छापिएको थियो।
• यिनले दरबार हाइ स्कुलको आधुनिक भवन निर्माण गरे र सर्वसाधारणका छोरा छोरीले समेत अध्धयन गर्न पाउने व्यवास्था सुरु गरे।
• देशको हित तथा राम्रो काम गर्नेलाई प्रोत्साहित गर्न उनले गोरखा दक्षिण बाहु- नेपालको पहिलो विभूषणको स्थापना गरे।
• वि.सं. १९४४ असार १४ गते श्री ३ महाराज वीरशमशेर जबराले देशका विभिन्न स्थानमा तैनाथ गढी–गौँडाका हाकीमहरूलाई सती पठाउनपूर्व अनिवार्यतः स्वीकृति लिनैपर्ने, पठाइंदा नारीको स्वीकृति चाहिने, छोराछोरी हुर्केका हुनुपर्ने, गर्भवती हुन नहुने लगायतका कडा नियम तर्जुमा गरी कार्यान्वयन गर्न लिखित निर्देशन दिएका थिए।

खड्ग शमशेर पदच्यूत

धीर शमशेरका १७ भाइ छोरामध्येका वीर शमशेरको प्रधानमन्त्रीत्वकालमा खड्ग शमशेर कमाण्ड ईन चिफ तोकिए । अठार महिनापछि उनी पदच्यूत गरिए । वि स निर्वासित जीवन जिउन पाल्पा झरे । पछि उनलाई वि.सं. १९४५ मा पश्चिम नेपालको रुपन्देही, कपिलवस्तु, बाग्लुङ र पर्वतको जिम्मेवारीका साथ पाल्पाको गौंडामा पश्चिम कमाण्डरको पुनः जिम्मा दिइयो । सोहीबेला वि.सं. १९४९ मा रानी तेजकुमारीको कालगतिले मृत्यु भयो । मृत्युको अन्तिम क्षणमा खड्ग शमशेरले रानीलाई उनको सम्झनामा भारतको आग्रा जस्तै ताजमहल निर्माण गरी स्मृतिलाई ताजै राख्ने वचन दिएका रहेछन् । वचन अनुसार उनले बेलायतबाट इन्जिनियर झिकाएर रानीमहल निर्माण गर्न लगाए । त्यसरी निर्माण भयो ‘रानीमहल’ अर्थात् नेपाली ताजमहल ।

परराष्ट्र नीति

१९५३ को सम्झौता

वीरशमशेरले १९५३ मा अङ्ग्रेजसँग सम्झौता गरेपछि दक्षिण ब्रिटिस भारतबाट पनि नुन आउने बाटो खुलेको हो । त्यस भन्दा अघि नेपालमा नुनको स्रोत भनेकै  भोट (तिब्बत) थियो ।

आदर्श

माथवर सिंह थापाले भीमसेन थापालाई आदर्श व्यक्ति माने झैँ, यिनले पनि जंगबहादुरलाई आदर्श व्यक्ति मान्थे र उनको झैँ अनुशरण गर्थे । यिनी कम बोल्थे र बोलेका कुरा पुरा गरेरै छोड्थे ।

निर्माण गरेका दरबारहरु /भवन

1. जावलाखेल दरबार वि.सं. १९४५
2. लाल दरबार वि.सं. १९४७
3. सेतो दरबार वि.सं. १९४२
4. फोहोरा दरबार वि.सं. १९५२
5. बहादुर भवन / चार बुर्जा दरबार वि.सं. १९५४
6. केशर महल वि.सं. १९५२
7. नारायणहिटी राजदरबार
8. हीरापुर दरबार
9. आनन्द निकेतन
10. तोरण दरबार
11. दरबार हाई स्कुलको भवन

व्यक्तिगत जीवन

वीर शमशेर र तोपकुमारी

वीर शमशेर र पत्नी र छोराहरू

श्री ३ वीर शमशेरको विवाह श्री ५ माहिला सहेबज्यूकी छोरी सँग भएको थियो । उनीबाट गेहेन्द्र शमशेर र धर्म शमशेर जन्मेका थिए । पछि वीर समशेरले दाइजोमा आएकी खञ्जनलाई अङ्गीकार गरी श्री ३ कान्छी महारानी घोषित गरी नाउँ तोपकुमारी राखिदिए । उनीतिरबाट चक्र शमशेर, रुद्र शमशेर, तेज शमशेर र प्रताप शमशेर जन्मेका थिए । वीर शमशेरले जेठी पत्नीलाई माया नगर्ने हुँदा नजरबन्दमा राखेका थिए। गेहेन्द्र शमशेरले वैज्ञानिक तरक्की गरेर बाबुलाई खुसी पारे। त्यहीँ खुसीयालीमा "के माग्छस् दिन्छु" भन्दा गेहेन्द्रले "मेरी मामुलाई नजरबन्दबाट मुक्त गरिपाऊँ" भनी मुक्त गराए।

सम्मान तथा उपाधी

• अर्डर अफ द स्टार अफ इन्डिया, जिसिएसआई
• थोङ लिन् पिम्मा कोकाङ वाङ स्यान

सन्दर्भ सामग्रीहरू

राजनीतिक कार्यकाल
पूर्वाधिकारी रणोद्दिप सिँह बहादुर राणा	नेपालका प्रधानमन्त्री सन् १८८५–१९०१	पछिल्लो देव शमशेर जङ्गबहादुर राणा