दलित

दलित

उल्लेखीय जनसङ्ख्या भएका क्षेत्रहरू
भारत	२०.१४ करोड (सन् २०११)
बङ्गलादेश	६५ लाख (सन् २०१०)
नेपाल	५० लाख (सन् २०११)
श्रीलङ्का	५० लाख (सन् २०११)
पाकिस्तान	५० लाख (सन् २०११)
बेलायत	५ लाख (सन् २०१७)
संयुक्त राज्य अमेरिका	थाहा नभएको
क्यानडा	२.५ लाख (सन् २०१७)
मलेसिया	थाहा नभएको
सिङ्गापुर	थाहा नभएको
भाषाहरू
दक्षिण एसियाली भाषा
धर्महरू
हिन्दु · सिख · बौद्ध  · इसाई · इस्लाम
सम्बन्धित जातीय समूह
हिन्द आर्य, द्रविड, मुण्डा

दलित शब्दले अछुत जातिको रूपमा पनि चिनिने जातिलाई चिनाउँदछ जुन भारतीय उपमहाद्वीपमा जाति व्यवस्था अन्तर्गत पर्ने सबैभन्दा तल्लो तह हो। दलित जातीय समूहहरूलाई सामान्यतया उत्पीडित र पिछडिएको जातिको रूपमा चिनिन्छ। संस्कृतमा दलित शब्दको अर्थ टुटेको वा छिन्नभिन्न भएको हुन्छ। दलितहरूलाई जातीय पदानुक्रमको चार वर्णबाट बहिष्कृत गरी पाँचौँ वर्णको रूपमा हेरिन्थ्यो, जसलाई पञ्चमाको नामले पनि चिनिन्छ। थुप्रै विद्वान्हरूले दलित र जापानका बुराकुमिन, कोरियाको बाक्जियोङ र मध्ययुगीन युरोपेली सामन्ती व्यवस्थाको किसान वर्गबीच समानता कोरेका छन्। ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य र शूद्र गरी विभाजन गरिएको हिन्दु धर्मको चार जाति व्यवस्था अन्तर्गत दलितहरूलाई शूद्र वर्णमा गनिन्छ। हाल अधिकांश दलितहरू हिन्दु धर्ममा विश्वास गर्ने भएतापनि उनीहरू बौद्ध, सिख, इसाई र विभिन्न लोक धर्महरू सहित विभिन्न धार्मिक विश्वासहरूमा पनि आस्था राख्ने गर्दछन्। दलितलाई भारतमा अङ्ग्रेजहरू आएपछि समुदाय वा वर्ग विशेषको लागि नामको रूपमा प्रयोगमा ल्याउन थालेको देखिन्छ। भारतबाट नामको रूपमा प्रयोगमा ल्याउन सुरु गरेपछि विस्तारै यो वरपरका अन्य देशहरुमा विस्तारीत भएको पाइन्छ। भारतको सन् २०११ को जनगणना अनुसार दलितको सङ्ख्या २० करोड रहेको छ जुन भारतको कुल जनसङ्ख्याको १६ प्रतिशत हो।

इतिहास

दलित शब्द अङ्ग्रेजहरु ले अती दरिद्र मानीस भनी भारतीय हरु लाई तल्लो स्तरको गाली दिन प्रयोगमा ल्याएका थिए। दलित शब्दको प्रयोगको प्रारम्भिक वर्णन सन् १८३१ मा जे.जे. मोल्सवोर्थ द्वारा भएको तथ्य प्राप्त छ। यो शब्द अङ्ग्रेजी सेनाका अधिकारीले मराठा-अंग्रेजी शब्दकोशमा प्रयोग गरेका थिए, यसका अलावा दलित शब्द राष्ट्रपिता महात्मा ज्योतिबा फुलेले पनि प्रयोग गरेका थिए र त्यसपछि बेलायती सरकारले उल्लेख गरेको थियो। यस शब्दको इतिहासबारे जवारलाल नेहरू विश्विवद्यालयका समाजशास्त्रका प्राध्यापक विवेक कुमार भन्छन्, ‘दलित शब्दको उल्लेख पहिलो पटक १८३१ को मोल्सवर्थ डिक्शनरीमा पाइन्छ। त्यसपछि बाबा भीमराव अम्बेडकरले पनि आफ्नो भाषणमा यो शब्द प्रयोगलाइ अगाडी बढाएका थिए ।

दलित शब्द "अछूत" भनिनेहरु र परम्परागत हिन्दु जाति पदानुक्रम बाहिर रहेकाहरुका लागी एक आत्म-लागू अवधारणा हो।अर्थशास्त्री र सुधारक बी आर अम्बेडकर (१८९१–१९५६) ले भने कि बौद्ध धर्म र ब्राह्मणवाद (ब्राह्मणवादी हिन्दू धर्म को एक प्राचीन शब्द) को बीच सर्वोच्चता को लागी संघर्ष को कारण ४०० ईस्वी को आसपास भारतीय समाज मा अस्पृश्यता आयो।केहि हिन्दू पुजारीहरु अछूतहरु संग मित्रता बनाए र निम्न जाति को श्रेणी मा गिराए। एकनाथ, अर्का बहिष्कृत ब्राह्मण, भक्ति काल मा अछूतहरुको अधिकार को लागी लडे।

१८८० को उत्तरार्धमा, मराठी शब्द 'दलित' महात्मा जोतिबा फुले द्वारा निर्वासित र अछूतहरु को लागी प्रयोग गरीयो जो हिन्दू समाज मा उत्पीडित र टूटेका थिए।दलित संस्कृत दलित (दलित) का एक स्थानीय रूप हो। शास्त्रीय संस्कृत मा, यसको अर्थ "विभाजित, विभाजित, भाँचिएको, बिखराएको" हो। यो शब्द १९औं शताब्दीको संस्कृतमा "(एक व्यक्ति) चार ब्राह्मण जातिहरु मध्ये एक संग सम्बन्धित छैन" को अर्थमा पुनरुत्थान गरिएको थियो।यो सम्भवतः पहिलो पटक पुणे मा आधारित समाज सुधारक ज्योतिराव फुले द्वारा प्रयोग गरीएको थियो, अन्य हिन्दुहरु बाट पूर्व "अछूत" जातिहरु द्वारा सामना गरीएको दमन को सन्दर्भमा।दलित शब्द १९३५ भन्दा पहिले ब्रिटिश राज जनगणना को लागी उदास वर्गहरु को वर्गीकरण को लागी एक अनुवाद को रूप मा प्रयोग मा थियो तर मानिसहरुलाई कहिल्यै नदेखाए पछि यो भर्खरै उड़ीसा संसद को पछि एससी/एसटी को नाम परिवर्तन गरी दलित राखिएको थियो।यो अम्बेडकर द्वारा लोकप्रिय थियो, आफैं एक दलित,जसले दलित को परिभाषा मा आफ्नो जात को बाहेक सबै निराश मानिसहरु लाई समेटे।यसले ती मानिसहरुलाई समेटेको छ जो हिन्दू धर्म को चार गुणा वर्ण प्रणाली बाट बहिष्कृत गरीएको थियो र आफुलाई पञ्चमा को रूप मा वर्णन गर्दै एक पाँचौं वर्ण को रूप मा सोच्यो।१९७० को दशकमा यसको प्रयोग बलियो भएको थियो जब यो दलित प्यान्थर्स कार्यकर्ता समूह द्वारा अपनाइएको थियो।

सामाजिक कानूनी विद्वान ओलिभर मेंडेलसोहन र राजनीतिक अर्थशास्त्री मारिका Vicziany ले १९९८ मा छन की शब्द "तीव्र राजनीतिक" भएको थियो.......जबकि शब्द को उपयोग अस्पृश्य राजनीति को समकालीन अनुहार संग उचित एकता व्यक्त गर्न को लागी लाग्न सक्छ, त्यहाँ एक सामान्य शब्द को रूप मा अपनाउन मा प्रमुख समस्याहरु रहन्छन्। यद्यपि शब्द अब धेरै व्यापक छ,यो अझै पनी बीआर अम्बेडकर को चित्र बाट प्रेरित राजनीतिक कट्टरपन्थी परम्परा मा गहिरो जराहरु छन्।" उनीहरुले सुझाव दिए कि यसको प्रयोगले भारतमा अछूतहरुको सम्पूर्ण जनसंख्यालाई कट्टरपन्थी राजनीतिले एकजुट भएको भनी गलत ढंगले लेबल लगाउने खतरा छ।आनन्द Teltumbde पनि राजनीतिक पहिचान अस्वीकार तिर एक प्रवृत्ति पत्ता लगाउँछ, उदाहरण को लागी शिक्षित मध्यम वर्गीय मानिसहरु जो बौद्ध धर्म मा परिवर्तन गरीएको छ र तर्क छ कि, बौद्धहरुको रुपमा, उनीहरु दलित हुन सक्दैनन्। यो उनीहरुको सम्बन्धित नहुने चाहनालाई जन्म दिने सुधारिएको परिस्थिति को कारण हुन सक्छ जुन उनीहरु दलित जनतालाई अपमानजनक मान्छन्।

भारत बाहिर विस्तार र प्रयोग

• नेपालः नेपालमा बीसाैं शताब्दिको उत्तरार्धपछि दलीत शब्दको प्रयोगले नामको रूपमा व्यापकता पाएको भेटिन्छ। शब्दको अर्थले दमन वा दलनमा परेको भन्ने अर्थ लाग्ने भएतापनि नेपालका शिल्पी समुदायको लागि यसलाई पछिल्लो समयमा प्रयोग गर्ने गरिएको छ। तर दमित वा दलनमा परेको शिल्पी समुदाय भन्दा बाहिरको भनिनेलाई यो शब्द लागू नहुने यो शब्दको अर्थ र प्रयोगमा रहेको असमानजस्यता विचारणीय छ। भारतबाट नेपालमा विस्तारीत दलित शब्द हाल भारतमा प्रयोग गर्न पनि असंवैधानिक भएको परिप्रेक्षमा नेपालमा चाँही राष्ट्रिय दलित आयोगनै स्थापना गर्नुको औचित्यमाथि प्रश्न उठ्ने गरेको छ। यस्तै विरोधाभाषपूर्ण दलित शब्दको अर्थ र प्रयोगले अहिले नेपालमा पेशालाई जनाउने शब्द जस्तै गाइने, दमाइ, लोहार,चर्मकार आदी सामान्य बोलीचालीमा असहज हुने तर अङ्ग्रेजहरूको रणनिति अन्तर्गत प्रचलनमा ल्याइएको दलित शब्द चाँही प्यारो हुने अवस्था सृजना भएको छ।

आधिकारिक शब्द

अनुसूचित जाति भारतीय दलित अनुसूचित जाति आयोगको रायमा दलितहरूको लागि आधिकारिक शब्द हो, जसले कानूनी सल्लाह लिएको छ कि आधुनिक कानून को संकेत दलित को उल्लेख गर्दैन र यसैले, यो भन्छ, यो "असंवैधानिक" आधिकारिक कागजातहरु को लागी यो गर्न को लागी हो। २००४ मा, NCSC ले नोट गर्यो कि केहि राज्य सरकारहरु ले दस्तावेज मा अनुसूचित जाति को सट्टा दलित को उपयोग गरे र उनीहरुलाई बन्द गर्न को लागी भने।

केही स्रोतहरु भन्छन् कि दलित आधिकारिक अनुसूचित जाति परिभाषा को तुलना मा समुदायहरु को एक व्यापक दायरा समेटेको छ। यसमा घुमन्ते जनजातिहरु र १९३५ मा ब्रिटिश राज सकारात्मक भेदभाव को प्रयास संगै उत्पन्न भएको एक अन्य आधिकारिक वर्गीकरण, अनुसूचित जनजाति हुन सक्छ।यो कहिले काहिँ भारत को उत्पीडित जनता को सम्पूर्णता को उल्लेख गर्न को लागी प्रयोग गरीन्छ,जुन सन्दर्भ नेपाली समाजमा यसको प्रयोगमा लागू हुन्छ।अनुसूचित जाति वर्ग को सीमाहरु को एक उदाहरण हो कि, भारतीय कानून अन्तर्गत, यस्ता मानिसहरु मात्र बौद्ध धर्म, हिन्दु धर्म वा सिख धर्म को अनुयायी हुन सक्छन्,तैपनि त्यहाँ दलित ईसाई र मुस्लिम दाबी गर्ने समुदायहरु छन्,र आदिवासी समुदायहरु अक्सर लोक धर्महरु को अभ्यास गर्दछन्।

हरिजन

शब्द हरिजन, वा 'भगवानका बच्चाहरु', नरसिंह मेहता द्वारा गढ़िएको थियो, एक गुजराती कवि भक्ति परम्परा को संत,जात, वर्ग, वा लिंग को बावजूद कृष्ण को सबै भक्तहरु लाई सन्दर्भ गर्न।महात्मा गान्धी, विशेष गरी मेहता को काम को एक प्रशंसक, पहिलो पटक १९३३ मा दलितहरुको पहिचानको सन्दर्भमा शब्द प्रयोग गरियो। अम्बेडकरले यो नाम मन पराएनन् किनकि यसले दलितहरुलाई मुस्लिम जस्तै स्वतन्त्र समुदायको सट्टा ठूलो हिन्दू राष्ट्रको सम्बन्धमा राखेको छ। साथै, धेरै दलित भेटिए, र अझै पनी भेटिरहेका छन, शब्द संरक्षण र अपमानजनक, केहि को साथ मा यो शब्द वास्तव मा देवदासी को सन्तानहरु लाई बुझाउँछ भन्ने दाबी गर्दै।जब भारतीय स्वतन्त्रता पछि अस्पृश्यता गैरकानूनी थियो, भूतपूर्व अस्पृश्यहरुको वर्णन गर्न हरिजन शब्द को उपयोग दलितहरु को तुलना मा अन्य जातिहरु मा अधिक सामान्य भयो।

क्षेत्रीय शब्दहरु

दक्षिणी भारत मा, दलितहरु कहिलेकाहीँ परिचित छन् आदि द्रविड, आदि कर्नाटक, र आदि आन्ध्र, को रुपमा, जसको शाब्दिक अर्थ क्रमशः पहिलो द्रविड, कन्नडिगास, र आन्ध्रस। यी सर्तहरु पहिले १९१७ मा दक्षिणी दलित नेताहरु द्वारा प्रयोग गरीएको थियो, जो विश्वास गर्छन् कि उनीहरु भारतका आदिवासी हुन्।शब्दहरु तमिलनाडु, कर्नाटक, र आन्ध्र प्रदेश/तेलंगाना को राज्यहरु मा प्रयोग गरीन्छ, क्रमशः, एक दलित जाति बाट जो कोहि को लागी एक सामान्य शब्द को रूप मा।^{[स्रोत नखुलेको]}

महाराष्ट्र मा, इतिहासकार र महिला अध्ययन शैक्षिक शैलजा Paik अनुसार, दलित एक शब्द ज्यादातर महार जाति को सदस्यहरु द्वारा प्रयोग गरीन्छ, जसमा अम्बेडकर जन्मेका थिए। धेरैजसो अन्य समुदायहरु आफ्नो जातको नाम प्रयोग गर्न रुचाउँछन्।

नेपालमा, हरिजन बाहेक प्राय: दलित, हरिस (मुसलमानहरू बीच), अछूत, बहिष्कृत र नीच जाति जस्ता शब्दहरू प्रयोग गरिन्छ।

जनसाङ्ख्यिकी

भारत को 2011 जनगणना अनुसार राज्य र केन्द्र शासित प्रदेश द्वारा भारत मा अनुसूचित जाति वितरण नक्शा। पंजाब एससी (लगभग ३२%) को रूपमा यसको जनसंख्या को उच्चतम अनुपात थियो, जबकि भारत को द्वीप क्षेत्रहरु र दुई पूर्वोत्तर राज्यहरु लगभग शून्य थियो

भारत को २०११ जनगणनाaccording to the अनुसार, अनुसूचित जाति समुदायहरु भारत भर मा अवस्थित छ र देश को जनसंख्या को १६.६% शामिल छ। उत्तर प्रदेश (२१%), पश्चिम बंगाल (११%), बिहार (८%) र तमिलनाडु (७%) उनीहरुको बीचमा देशको कुल अनुसूचित जाति जनसंख्याको लगभग आधा छन्।उनीहरु पंजाब मा राज्यहरु को जनसंख्या को एक अनुपात को रूप मा सबैभन्दा प्रचलित थिए, लगभग 32 प्रतिशत मा,जबकि मिजोरम लगभग शून्य मा सबैभन्दा कम थियो।

यस्तै समूह भारतीय उपमहाद्वीप को बाकी भर मा पाइन्छ; पाकिस्तानको जनसंख्याको २ प्रतिशत भन्दा कम हिन्दु छन् र ती हिन्दुहरु मध्ये ७०–७५ प्रतिशत दलित छन्,नेपालमा,बंगलादेशमा २०१० मा ५० लाख दलितहरु थिए जसको बहुमत भूमिहीन र दीर्घकालीन गरीबीमा थियो,र श्रीलंका। उनीहरु संयुक्त राज्य, यूनाइटेड किंगडम, सिंगापुर, र क्यारिबियन सहित धेरै देशहरुमा भारतीय डायस्पोरा को भाग को रूप मा पाईन्छन्

भारत २० करोड भन्दा धेरै दलितहरुको घर हो।दलित मानव अधिकार मा राष्ट्रीय अभियान को एक दलित कार्यकर्ता पॉल दिवाकर को अनुसार, "भारतमा ६००,००० गाउँहरु छन् र लगभग हरेक गाउँ बाहिरी भागमा एउटा सानो पकेट दलितहरुको लागी हो"।

नेपालका दलित

समुदाय भित्र पर्ने जातहरू

राष्ट्रिय दलित आयोगद्वारा सूचिकृत गरिएका दलित जातीय अनुसूचीको विवरण वर्णानुक्रम अनुसार