भास्कराचार्य

भास्कर द्वितीय
Statue of Bhaskara II at Patnadevi
जन्म	अन्दाजी 1114 Vijjadavida, Maharashtra (probably Patan in Khandesh or Beed in Marathwada)
मृत्यु	अन्दाजी ११८५(1185-00-00) (उमेर ७०–७१) उज्जैन, Madhya Pradesh
अन्य नाम	भास्कराचार्य
पेशा	Astronomer, mathematician
Academic background
Academic work
Era	शक संवत्
Discipline	गणितज्ञ, ज्योतिष, geometer
Main interests	बीजगणित, अङ्क गणित, त्रिकोणमिति
Notable works	सिद्धान्त शिरोमणि Līlāvatī, Bījagaṇita, Karaṇa-Kautūhala Grahagaṇita and Golādhyāya

भास्करद्वारा प्रस्तुत पाइथागोरस साध्यको प्रमाण

भास्कराचार्य या भास्कर द्वितीय (१११४ – ११८५ ) प्राचीन भारतका एक प्रसिद्ध गणितज्ञ एवं ज्योतिषी थिए। उनीद्वारा रचित मुख्य ग्रन्थ सिद्धान्त शिरोमणि हो जसमा लीलावती, बीजगणित, ग्रहगणित तथा गोलाध्याय नामक चार भाग छन्। यी चार भाग क्रमशः अंकगणित, बीजगणित, ग्रहको गतिसँग सम्बन्धित गणित तथा गोलसँग सम्बन्धित छन्। आधुनिक युगमा धरतीको गुरुत्वाकर्षण शक्तिको खोजको श्रेय न्यूटनलाई दिइन्छ। तर गुरुत्वाकर्षणको रहस्य न्यूटनभन्दा कयौ शताब्दी पहिले भास्कराचार्यले उजागर गरेका थिए । भास्कराचार्यले आफ्नो ‘सिद्धांतशिरोमणि’ ग्रन्थमा पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षणको बारेमा लेखेका छन कि ‘पृथ्वी आकाशीय पदार्थलाई विशिष्ट शक्तिद्वारा आफ्नो तर्फ आकर्षित गर्छ । यस कारण आकाशीय पिण्ड पृथ्वीमा झार्छन्’। उनले करणकौतूहल नामक एक अर्को ग्रन्थको पनि रचना गरेका थिए। कथित रूपमा उनी उज्जैनको वेधशाला का अध्यक्ष पनि थिए। उनलाई मध्यकालीन भारतको सर्वश्रेष्ठ गणितज्ञ मानिन्छ।

मिति, स्थान र परिवार

भास्करले आर्या छन्दको एउटा श्लोकमा आफ्नो जन्म मिति र आफ्नो प्रमुख कृतिको रचनाको मिति दिएका छन्।

रस-गुण-पुर्ण-महि-सम-सकनर्प-समयए ऽभवन्-ममोत्पत्तिह ।
रस-गुण-वर्सेना माया सिद्धान्त -शिरोमणि रचिता ॥
^{[स्रोत नखुलेको]}

यस स्लोकले उनको जन्म १०३६ शक सम्बत् (१११४ इस्वी संवत् ) मा भएको र ३६ वर्षको हुँदा उनले सिद्धान्त शिरोमणिको रचना गरेको बताउँछ। सिद्धान्त शिरोमणि ११५० ईस्वी मा पूरा भएको थियो। उनले ६९ वर्षको हुँदा (११८३ मा) करणकौतूहल नामक अर्को कृति पनि लेखे। उनका कार्यहरूले ब्रह्मगुप्त, श्रीधर, महावीर, पद्मनाभ र अन्य पूर्ववर्तीहरूको प्रभाव देखाउँदछ। भास्कर सह्याद्रीको छेउमा पाटन (चालीसगाउँ) नजिकैको पटनादेवीमा बस्थे।

उनको जन्म विज्जाविदा (विज्जलविदा) नजिकैको देशस्थ ऋग्वेदी ब्राह्मण परिवारमा भएको थियो। भास्करका सिद्धान्त शिरोमणिका एक समालोचक मुनिश्वर (१७औं शताब्दी), ले आफ्नो कृति मारिसी टिकामा विज्जदविदको स्थानको जानकारी यस प्रकार दिएका छन्:

सह्यकुलपर्वतान्तर्गत भूप्रदेशे महाराष्ट्रदेशान्तर्गतविदर्भपरपर्यायविराटदेशादपि निकटे गोदावर्यां नातिदूरे

पंचक्रोशान्तरे विज्जलविडम्।

यो विवरणले महाराष्ट्रको विज्जलविडा, विदर्भ क्षेत्रको नजिक र गोदावरी नदीको किनारमा अवस्थित छ। यद्यपि सही स्थानको बारेमा विद्वानहरूको मत भिन्न छ। Many scholars have placed the place near Patan in Chalisgaon Taluka of Jalgaon district whereas a section of scholars identified it with the modern day Beed city. Some sources identified Vijjalavida as Bijapur or Bidar in Karnataka. Identification of Vijjalavida with Basar in Telangana has also been suggested.

Bhāskara is said to have been the head of an astronomical observatory at Ujjain, the leading mathematical centre of medieval India. History records his great-great-great-grandfather holding a hereditary post as a court scholar, as did his son and other descendants. His father Maheśvara (Maheśvaropādhyāya) was a mathematician, astronomer and astrologer, who taught him mathematics, which he later passed on to his son Lokasamudra. Lokasamudra's son helped to set up a school in 1207 for the study of Bhāskara's writings. He died in 1185 CE.

सिर्जनाहरू

११५० ईस्वीमा उनले चार भागमा संस्कृत श्लोकमा सिद्धान्त शिरोमणि नामक ग्रन्थ रचना गरे, जुन यस प्रकार छ:

1. पतिगणिताध्याय या लीलावती ,
2. बीजगणिताध्याय
3. ग्रहगणिताध्याय, र
4. गोलाध्याय

गणित

त्रिकोणमिति

गोलाध्याय के ज्योत्पत्ति भागमा निम्नलिखित श्लोकहरूमा Sin (a+b) = Sin a Cos b + Cos a sin b वर्णन गरिएको छ

चापयोरिष्ट्योर्डर्ज्य मिठकोटिज्यकाहते।

त्रिज्यभक्त तयोरैक्यम् सचपैक्यस्य दोर्ज्यक। २१

चपन्तरस्य जीव स्यात् तयोरन्तरसम्मिता। २१ १/२

यो पनि हेर्नुहोस्

• भास्कर प्रथम
• भारतीय गणित
• भारतीय गणितज्ञ सूची
• भास्कराचार्य द्वितीयको सूत्रको प्रमाण
• आर्यभट्ट