नागपञ्चमी

नागपञ्चमी
नागस्थानमा अवस्थित नागको मन्दिर, चन्द्रागिरी, काठमाडौँ
वैकल्पिक नाम	नाग पूजा
अनुयायी	हिन्दु, जैन, र बौद्ध
प्रकार	धार्मिक, भारत र नेपाल
परिपालन	नागको विभिन्न स्वरूप
मिति	मास (अमान्त) / मास (पूर्णिमान्त), पक्ष, तिथि

वर्णनात्मक टिप्पणी

हिन्दू चाडपर्व मिति  हिन्दू पञ्चाङ्ग चान्द्र-सौर पञ्चाङ्ग हो तर अधिकांश चाडको मिति पञ्चाङ्गको चन्द्र भाग प्रयोग गरेर निर्दिष्ट गरिएको छ। चन्द्रमाको दिनलाई तीन वटा पात्रो तत्वहरूद्वारा विशिष्ट रूपमा पहिचान गरिएको छ जसमा मास, पक्ष र तिथि पर्दछन्। यसबाहेक, मास निर्दिष्ट गर्दा, दुई परम्पराहरू मध्ये एक लागू हुन्छ, जस्तै अमान्त / पुर्मिमन्त। यदि कुनै चाड चन्द्रमाको घट्दो चरणमा पर्दछ भने, यी दुई परम्पराहरूले एउटै चन्द्र दिनलाई दुई फरक (तर क्रमिक) मासमा झर्ने रूपमा पहिचान गर्दछ। एक चन्द्र वर्ष सौर्य वर्ष भन्दा एघार दिन छोटो हुन्छ। फलस्वरूप, अधिकांश हिन्दू चाडहरू इस्वी सम्वत् पात्रोमा क्रमिक वर्षहरूमा विभिन्न दिनहरूमा हुन्छन्।

ढोका माथि टाँसिएको नागको तस्वीर

नागपञ्चमी नेपाल भरका हिन्दू, जैन र बौद्ध धर्मावलम्बीहरू र हिन्दू, जैन र बौद्ध धर्मावलम्बीहरू बसोबास गर्ने अन्य देशमा मनाइने नाग वा सर्प (जुन पौराणिक नाग प्राणीहरूसँग सम्बन्धित छन्)को परम्परागत पूजाको दिन हो। हिन्दू पञ्चाङ्ग अनुसार साउन महिनाको शुक्ल पक्षको पाँचौँ दिन यो पूजा गरिन्छ।नागपञ्चमी एक श्रद्धा र विश्वासको पर्व हो। यस दिन आठ प्रकारको अष्ट नागको पूजा गर्ने गरिन्छ। यस दिनमा नागको साथै नाग धारण गर्ने भगवान भोलेनाथको पूजा आराधना पनि गरिन्छ। केही भारतीय राज्यहरू, जस्तै कर्नाटक, राजस्थान र गुजरात एकै महिनाको कृष्ण पक्षमा नाग पञ्चमी मनाउँछन्। उत्सवको एक भागको रूपमा, चाँदी, पत्थर, काठ, वा चित्रकलाबाट बनेको नागा वा नाग देवतालाई दूधले श्रद्धापूर्वक स्नान दिइन्छ र परिवारको कल्याणको लागि उनीहरूको आशीर्वाद मागिन्छ। यस दिन जिउँदो सर्प वा विशेष गरी नगलाई दूधको प्रसाद दिइएर वा सामान्यतया बाजीगरको सहायताले पूजा गर्ने गरिन्छ।

महाभारतमा, ऋषि अस्तिकले राजा जनमेजयलाई त्याग गर्न र अन्ततः सर्प जाति (सर्प सत्र) लाई नष्ट गर्नबाट रोकेको बनेर वर्णन गरिएको छ। यो बलि जनमेजयले आफ्ना पिता परीक्षितको मृत्युको बदला लिनका लागि गरेका थिए, जसलाई सर्पका राजा तक्षकले मारेका थिए। जुन दिन बलि बन्द गरिएको थियो, त्यो दिन साउन महिनाको शुक्ल पक्ष पञ्चमीका दिन थियो। यस यज्ञको क्रममा सम्पूर्ण महाभारतको वर्णन सर्वप्रथम ऋषि वैशम्पायनले गरेका थिए। त्यस दिनदेखि यस दिनलाई नाग पञ्चमीको रूपमा मनाइँदै आएको छ।

किंवदन्ती

हिन्दू धर्ममा सर्पको पूजाको महत्वबारे धेरै किंवदन्तीहरू छन् र तिनिहरूलाई लोककथाहरू वर्णन गरिएका छन्। हिन्दू पुराण र महाभारतका अनुसार, विश्वव्यापी सृष्टिकर्ता भगवान ब्रह्माका नाति कश्यपले प्रजापति दक्ष, कद्रु र विनाताका दुई छोरीहरूसँग विवाह गरेका थिए। त्यसपछि काद्रुले नाग जातिलाई जन्म दिइन् भने विनताले सूर्यदेवकी सारथी बनेकी अरुणालाई जन्म दिइन् र विष्णुको वहान बनेका महान् चील गरुडलाई पनि जन्म दिइन्। परम्परागत रूपमा भारतमा भारतीय कुस्ती, जिम, पौरुष र कुण्डलिनी ऊर्जाको प्रतीकको रूपमा सर्पको रहस्यमय प्रतीकात्मकताको सम्मान गर्नका लागि विशेष उत्सवहरू आयोजना गरिन्छ।

इतिहास

अग्नि पुराण, स्कन्द पुराण, नारद पुराण र महाभारत जस्ता भारतीय धर्मग्रन्थहरूले सर्पहरूको पूजाको प्रशंसा गर्ने सर्पहरूको इतिहासको विवरण दिएका छन्।

महाभारत महाकाव्यमा कुरु वंशका राजा परीक्षितका छोरा जनमेजयले तक्षक नामक सर्प राजाको सर्पको टोकाइबाट आफ्ना पिताको मृत्युको बदला लिन सर्प सत्र नामक सर्पबलि दिएका थिए।

सर्प सत्र, अस्तिक र ब्राह्मणले रोकेको यज्ञको चित्र

एक यज्ञशाला विशेष रूपमा खडा गरिएको थियो र संसारका सबै सर्पहरूलाई मार्नको लागि अग्निबलि विद्वान ब्राह्मण ऋषिहरूद्वारा सुरु गरिएको थियो। जनमेजयको उपस्थितिमा गरिने बलि यति शक्तिशाली थियो कि यसले सबै सर्पलाई यज्ञकुण्ड (यज्ञको अग्निकुण्ड) मा खस्न बाध्य बनाइरहेको थियो। जब पुजारीहरूले थाहा पाए कि परिक्षितलाई काट्ने र मार्ने तक्षक मात्र इन्द्रको रक्षाको खोजीमा इन्द्रको संसारमा भागेको थियो, तब ऋषिहरूले तक्षक र इन्द्रलाई पनि यज्ञको अग्निमा तान्न मन्त्र उच्चारण गर्ने गति बढाए। तक्षकले इन्द्रको खाटको चारैतिर आफूलाई बाँधेका थिए तर यज्ञको बल यति शक्तिशाली थियो कि तक्षकसहित इन्द्रलाई पनि आगोतिर तानिएको थियो।

यसले देवताहरूलाई डरायो जसले त्यसपछि मनसादेवीलाई हस्तक्षेप गर्न र संकट समाधान गर्न अपील गरे। त्यसपछि उनले आफ्नो छोरा अस्तिकालाई यज्ञस्थलमा गएर जनमेजयलाई सर्प सत्र यज्ञ रोक्न आग्रह गरिन्। अस्तिकाले जनमेजयलाई वरदान खोज्ने सबै शास्त्रको ज्ञानद्वारा प्रभावित पारिन्। त्यसपछि अस्तिकले जनमेजेयलाई सर्प सत्र रोक्न अनुरोध गरिन्। राजाले ब्राह्मणलाई दिएको वरदान अस्वीकार गर्न कहिल्यै नजानेकाले यज्ञ गर्ने ऋषिहरूले रक्षा गरे तापनि उनी नरम भए। त्यसपछि यज्ञ रोकियो र यसरी इन्द्र, तक्षक र उनका अन्य नाग जातिको जीवन जोगियो। हिन्दू पात्रो अनुसार यो दिन नदीवर्धिनी पञ्चमी थियो र त्यस दिनदेखि यो दिन नागहरूको चाडको दिन हो किनकि यस दिन उनीहरूको जीवन बचेको थियो।

गरुड पुराणका अनुसार यस दिन सर्पको पूजा गर्नु शुभ हुन्छ र यसले मानिसको जीवनमा शुभ समाचार प्रदान गर्दछ। ब्राह्मणहरूलाई खुवाएर यसको पालना गर्नुपर्छ।

पूजा

नाग पञ्चमीका दिन नाग, र सर्पलाई दूध, मिठाइ, फूल, दीप र बलिसहित पूजा गरिन्छ। चाँदी, ढुङ्गा, काठ वा भित्तामा राखिएका चित्रबाट बनेका नाग वा नाग देवतालाई पहिले पानी र दूधले नुहाइन्छ र त्यसपछि निम्न मन्त्रोच्चारणद्वारा पूजा गरिन्छ।

देवनागरी
नाग प्रीता भवन्ति शान्तिमाप्नोति बिअ विबोह् सशन्ति लोक मा साध्य मोदते सस्थित समः
अनंतं वासुकीं शेषं पद्मनाभं च कंबलम् शंखपालं धृतराष्ट्रं च तक्षकं कालियं तथा एतानि नव नामानि नागानाम् च महात्मन: सायंकाले पठेन्नित्यं प्रात:काले विशेषत: तस्य विषभयं नास्ति सर्वत्र विजयी भवेत्

यस दिन व्रत बस्ने र ब्राह्मणलाई खुवाउने गरिन्छ। पूजा गर्नाले सर्पदंशको डरबाट सुरक्षा प्रदान गर्ने विश्वास गरिन्छ। धेरै ठाउँमा वास्तविक सर्पको पूजा गरिन्छ र मेला पनि लाग्छ। यस दिन पृथ्वी खन्नु वर्जित छ किनकि यसले पृथ्वीमा बस्ने सर्पहरूलाई मार्न वा हानि पुर्याउन सक्छ।

नागलोकमा नाग

नागपोखरीमा नाग, नक्साल, काठमाडौँ

देशका केही क्षेत्रहरूमा दूधलाई खिरको साथ चढाइन्छ। चाँदीको कचौरामा राखिएको कमलको फूल चढाउनु विशेष मानिन्छ। यस कचौराको अगाडि काठ, माटो, चाँदी वा सुनौलो रङका रूपमा चन्दन वा बेसारको लेप लगाएर भुइँमा सर्पको रङ्गोली बनाइन्छ। यसको विनोट पाँचवटा टाउको भएको सर्पसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छ। त्यसपछि भक्तजनहरूले भुइँमा रहेको यस मूर्तिको पूजा गर्छन्।

नागा पञ्चमीलाई देशका केही भागमा विशारी पूज रूपमा पनि मनाइन्छ।

क्षेत्रीय परम्परा

नाग वा सर्प

सर्पमा मानिसभन्दा बढी शक्ति हुन्छ र शिव, देवी, विष्णु र सुब्रमण्यमसँग यसको सम्बन्धका कारण एक हदसम्म डर पैदा हुन्छ जसले गर्दा नागको देवत्वकरण हुन्छ र हिन्दूहरूद्वारा देशभरि यसको पूजा गरिन्छ।

हिन्दू ज्योतिषशास्त्रमा उल्लेखित चन्द्रमासँग सर्पको अर्थ हुन्छ। सर्पको टाउकोलाई राहु र यसको पुच्छरलाई केतुद्वारा प्रतिनिधित्व गरिन्छ। यदि कुनै व्यक्तिको राशिचक्रमा सातवटै प्रमुख ग्रहहरू राहु र केतुको बीचमा उल्टो क्रम (घडीको विपरीत दिशामा) बाँधिएका छन् भने यसलाई कालसर्प दोष (कालो सर्पका कारण दोष) भनिन्छ, जसले व्यक्तिको जीवनमा दुर्भाग्य र कठिनाइको पूर्वाभास गर्दछ यसैले नाग पञ्चमीको दिन सर्पको पूजा गरेर यसलाई शान्त पारिन्छ।

नेपालमा

ढोकाको माथि टाँसिएको नागको प्रतिमा

नेपालमा विशेष गरी गरुड र ठूलो सर्पबीचको लडाइँका लागि यो पर्व मनाइन्छ।

काठमाडौँको चाँगुनारायण मन्दिरमा गरुडको मूर्ति रहेको छ जसलाई गरुड आफैले स्थापना गरेको मानिन्छ र नाग पञ्चमीका दिन विशाल सर्पसँगको आफ्नो महान् युद्धको सम्झना गर्दै पसिना बगाउने गरिन्छ। पसिना सङ्कलन गरेर कुष्ठरोग निको पार्ने विश्वास रहेको छ।

आप्रवासी नेपाली समुदायले पनि नेपालबाहिर आफ्नो बस्तीका विभिन्न देशमा यो संस्कार पुर्‍याएका छन्।

बाह्य कडीहरू

• नागपञ्चमी
• नेपालमा नागपञ्चमी