जीवनानन्द दास

सुन्दर बङ्गालको कवि जीवनानन्द दास
जीवनानन्द दासको एक प्रचलित श्यामश्वेत तस्वीर
जन्म	(१८९९-०२-१७)फेब्रुअरी १७, १८९९ बरिशाल, बङ्गाल राज्य, ब्रिटिस भारत (हाल बङ्गलादेश)
मृत्यु	२२ अक्टोबर १९५४(1954-10-22) (उमेर ५५) कलकत्ता, पश्चिम बङ्गाल, भारत
मृत्युको कारण	सवारी दुर्घटना
निवास	भारत
राष्ट्रियता	बङ्गाली
अन्य नाम	मिलु
जातीयता	बङ्गाली
नागरिकता	ब्रिटिस भारत (सन् १८९९- १९४७) भारतीय (सन् १९४७-सन् १९५४)
शिक्षा	स्नातकोत्तर (अङ्ग्रेजी साहित्य)
मातृ शिक्षाप्रतिष्ठान	प्रेसिडेन्सी कलेज, कलकत्ता कलकत्ता विश्वविद्यालय
पेशा	कवि उपन्यासकार निबन्धकार दार्शनिक गीतिकार सम्पादक अध्यापक
कार्यकाल	सन् १९२७–सन् १९५३
उल्लेखनीय कार्य	सातटी तारार तिमिर, बनतला सेन, रूपोसी बाङ्ला
राजनीतिक कृयाकलाप	आधुनिक बङ्गाली कविता
जीवनसाथी	लावण्य गुप्त
सन्तान	२
पुरस्कार	रवीन्द्र-स्मृति पुरस्कार (सन् १९५२) साहित्य एकेडेमी पुरस्कार (सन् १९५५)
हस्ताक्षर

जीवनानन्द दास (बङ्गाली: জীবনানন্দ দাশ (१७ फेब्रुअरी १८९९ - २२ अक्टोबर १९५४; ६ फागुन १३०५ - ५ कात्तिक १३६१ बङ्गाब्दो) २०औँ शताब्दीका प्रमुख आधुनिक बङ्गाली कवि, लेखक तथा निबन्धकारमध्ये एक थिए। उनी बङ्गाली कवितामा आधुनिकताका अग्रदूतहरूमध्ये एक मानिन्छन्। उनका कवितामा अवास्तविक देख्न सकिन्छ। जीवनानन्दको पहिलो कवितामा काजी नजरुल इसलामको प्रभाव परेतापनि दोस्रो कविताबाट उनी मौलिक र फरक मार्गका अन्वेषण गर्न सफल भएका थिए। २०औँ शताब्दीको उत्तरार्ध उनको मृत्युबाट सुरु भएपछि उनले लोकप्रियता हासिल गर्न थाल्नुका साथै सन् १९९९ मा उनको जन्म शताब्दी मनाइरहँदा उनी बङ्गाली साहित्यका सबैभन्दा लोकप्रिय कविहरूमध्ये एक बनिसकेका थिए।

वैद्य-ब्राह्मो परिवार अन्तर्गल बरिसालमा जन्मिएका दासले कोलकाताको प्रेसिडेन्सी कलेजमा अङ्ग्रेजी साहित्यको अध्ययन गर्दै कलकत्ता विश्वविद्यालयबाट एमएसम्मको अध्ययन पुरा गरेका थिए। उनको एक कष्टकर जीवनयापन गरेका थिए भने उनले आफ्नो जीवनभर ठूलो आर्थिक कठिनाइहरूको सामना गर्नुपरेको थियो।उनले धेरै कलेजहरूमा पढाए तापनि उनलाई त्यसबाट आर्थिक लाभ हुन सकेन। भारतको विभाजनपछि उनी कलकत्तामा बसोबास गर्न थालेका थिए। २२ सन् १९५४ अक्टोबर २२ का दिन एक ट्रामकारले ठक्कर दिएको आठ दिनपछि दासको मृत्यु भएको थियो। प्रत्यक्षदर्शीहरूको अनुसार ट्रामकारले सिठ्ठी बजाइरहेतापनि उनी मार्गबाट नहटेपछि उनलाई ट्रमकारले ठक्कर दिएको थियो। कयौँ मानिसहरूले यो दुर्घटनालाई आत्महत्याको प्रयासको रूपमा लिनेे गरेका छन्।

ग्रामीण बङ्गालको परम्परागत निसर्ग र रूपकथा-पुराणको संसार जीवननन्दका कवितामा चित्रात्मक बनेका छन् जसमा उनी 'रूपोसी बङ्गलाका कवि'को रूपमा प्रसिद्ध भएका छन्। बुद्धदेव बोसले उनलाई सबैभन्दा एक्लो कविको रूपमा वर्णन गरेका थिए। अर्कोतर्फ अन्नाद शङ्कर रायले उनलाई 'शुद्धतम कवि' पनि भनेका छन्। थुप्रै टिप्पणीकर्ताहरूले उनलाई रवीन्द्रनाथ र नजरुल पछिको बङ्गाली साहित्यको मुख्य कविको रूपमा मानेका छन्। सन् १९५३ मा अखिल बङ्गाल रवीन्द्र साहित्य सम्मेलनमा जीवनानन्दको वनलता सेन कविता पुस्तकलाई पुरस्कृत गरिएको थियो। सन् १९५५ मा उत्कृष्ट कवितालाई भारत सरकारले साहित्य एकेडेमी पुरस्कारबाट सम्मानित गरेको थियो। जीवनानन्द दासका प्रसिद्ध काव्य पुस्तकहरूमा रूपोसी बाङ्ला, बनलता सेन, महापृथ्वी, बेला अबेला कालबेला, श्रेष्ठ कविता आदि पर्दछन्।

जीवनानन्द दास मुख्यतया कवि भए तापनि उनले थुप्रै लेखहरू लेखेका र प्रकाशित गरेका छन्। यद्यपि, सन् १९५४ मा आफ्नो मृत्यु अघि उनले २१ उपन्यास र १२६ लघुकथाहरू लेखेका थिए जसमध्ये कुनै पनि उनको जीवनकालमा प्रकाशित भएको थिएन। चरम गरिबीका कारण उनको मृत्यु भएको थियो। २०औँ शताब्दीको उत्तरार्धमा बङ्गाली कवितामा उनको प्रभाव अनन्त रूपमा छापिएको छ।

जन्म तथा बाल्यकाल

युवा जीवनानन्द दास

जीवनानन्द दासको जन्म सन् १८९९ फेब्रुअरी १८ का दिन ब्रिटिस भारतको बङ्गाल राज्यको (हाल बङ्गलादेश) एक सहर बरिशालमा भएको थियो। उनका पुर्खाहरू बङ्गलादेशको ढाका जिल्लाको बिक्रमपुर परगनाका बासिन्दा थिए। उनका हजुरबुवा सर्वानन्द दासगुप्ता (सन् १८३८-८५) विक्रमपुरबाट बरिशालमा बसाइँ सरेका थिए। सर्वानन्द दासगुप्ता एक हिन्दु थिए पछि उनी ब्राह्मणवादमा प्रवेश गरेका थिए। उनले बरिशालमा ब्राह्मो समाज आन्दोलनको प्रारम्भिक चरणमा भाग लिए र उनलाई मानवीय कार्यको लागि व्यापक प्रशंसा गरिएको थियो। जीवनानन्दका पिता सत्यनन्द दासगुप्त सर्वानन्दका दोस्रो सन्तान थिए। सत्यानन्द दासगुप्ता (सन् १८६३-१९४२) बरिशाल ब्रजमोहन विद्यालयका शिक्षक, निबन्धकार, बरिशाल ब्राह्मो समाजका सम्पादक र ब्राह्मो समाजको मुखपत्र ब्रह्मवादी पत्रिकाका संस्थापक सम्पादक थिए।

जीवनानन्दकी आमा कुसुमकुमारी दास घर गृहिणी भएतापनि उनले बङ्गाली भाषामा कविताहरू लेख्ने गरेकी थिइन्। उनको चर्चित कविता आदर्श छेले हो जुन हालसम्म पनि प्ररम्भिक कक्षाहरूको पाठ्यक्रममा समावेश गरिएको छ। जीवनानन्द आफ्ना आमाबाबुका जेठा छोरा थिए। उनको उपनाम मिलु थियो। उनका भाइ अशोकानन्द दासको जन्म सन् १९०८ मा भएको थियो भने बहिनी सुचरिता दासको जन्म सन् १९१५ मा भएको थियो। जीवनानन्दका बुबाले उनलाई सानैदेखि कक्षामा भर्ना गर्न नमानेका कारण उनले प्रारम्भिक शिक्षा आमाबाट प्राप्त गरेका थिए।

जीवनानन्दले बिहान उठ्ने बित्तिकै बुबाको स्वरमा उपनिषद् वाचन गर्ने र आमाबाटको गीत सुन्ने गर्दथे। सानोमा लजालु स्वभावका भएतापनि मिलुलाई खेलकुद, यात्रा र पौडी खेल्ने बानी थियो। बाल्यकालमा उनी आफ्नो काकासँग धेरै ठाउँमा गएका थिए। बाल्यकालमा एकपटक उनलाई असाध्यै कठिन रोगले ग्रस्त बनाएको थियो। आफ्नो स्वास्थ्यसुधारका लागि आमा र हजुरबुबाले कवि चन्द्रनाथसँग लखनऊ, आगरा, दिल्ली आदिको यात्रा गरेका थिए। जन्मजात उनको उपनाम "दासगुप्त" भए तापनि सन् १९३० को दशकको सुरुमा जीवनानन्दले "गुप्त" परित्याग गर्दै केवल दास लेख्न थालेका थिए৷

शिक्षा जीवन

सन १९०८ जनवरीमा आठ वर्षको मिलुलाई ब्रोजोमोहन विद्यालयको पाँच कक्षामा भर्ना गरिएको थियो। यो ढिलाइ उनको बुबाको विरोधको कारण थियो भने उनका बुबाको बालबालिकाहरूलाई धेरै कम उमेरमा विद्यालय भर्ना गर्न नहुने तर्क थियो। त्यसैले मिलुको बाल्यकालको शिक्षा आमाको संरक्षणमा मात्र सीमित बनेको थियो। जीवनानन्दको विद्यालय जीवन अपेक्षाकृत असमान रूपमा बितेको थियो। विद्यालय भर्ना भएपछि उनले बङ्गाली र अङ्ग्रेजी दुवै भाषामा पढ्न र लेख्न सक्ने भएका थिए। सन् १९१५ मा उनले ब्रजमोहन कलेजबाट प्रवेशिका परीक्षा सफलतापूर्वक पूरा गर्दा उनले प्रथम श्रेणी प्राप्त गर्न सफल भएका थिए। उनले दुई वर्षपछि ब्रजमोहन कलेजबाट उच्चमाध्यमिक तह परीक्षा पुरा गरेका थिए। सम्भवतः एक कुशल विद्यार्थीको रूपमा उनले कलकत्ता विश्वविद्यालयमा भर्ना हुन ग्रामीण बरिशालमा रहेको आफ्नो घर छाडेका थिए।

सन् १९१९ मा उनले कलकत्ताको प्रेसिडेन्सी कलेजबाट अङ्ग्रेजीमा सम्मानसहित बिए स्नातकोत्तर प्राप्त गरेका थिए। सोही वर्ष उनको पहिलो कविता ब्रह्मवादी पत्रिकाको वैशाख अङ्कमा प्रकाशित भएको थियो। कविताको नाम 'वर्षा आबाहन' थियो। यसमा कविको नाम छापिएको थिएन। यद्यपि, उनको पूरा नाम पत्रिकाको वर्षको अन्त्य तालिकामा छापिएको थियो: श्रीजीवनानन्द दासको रूपमा छापिएको थियो। सन् १९२१ मा उनले कलकत्ता विश्वविद्यालयबाट अङ्ग्रेजीमा एमए गरेका थिए। उनले पछि एमए स्नातकोत्तर पनि प्राप्त गरेका थिए। परीक्षको केही अघि उनलाई आउँ भएको पत्ता लागेको थियो जसले उनको परीक्षा तयारीलाई बाधा पुर्‍याएको थियो। त्यतिबेला उनी ह्यारिसन सडकस्थित प्रेसिडेन्सी छात्रबासमा बस्ने गर्दथे। त्यसपछि तिनले कानूनको अध्ययन गर्न सुरु गरेतापनि उनले यो विषयलाई त्यागेका थिए सन् १९२२ मा जीवनानन्दले कलकत्ताको द सिटी कलेजमा शिक्षकको रूपमा अध्यापन सुरु गरेका थिए।

साहित्यचर्चा तथा जीवन सङ्घर्ष

युवावस्थाको प्रारम्भमा नै जीवनानन्दको काव्यात्मक प्रतिभाको विकास हुन थालेको थियो। जुन १९२५ मा देशबन्धु चित्तरञ्जन दासको मृत्यु पछि जीवनानन्दले उनको सम्झनामा 'देशबोन्धुर प्रयाने' नामक एक ब्राह्मणवादी कविता लेखेका थिए जुन बङ्गोवाणी पत्रिकामा प्रकाशित भएको थियो। यो कविता पछि उनको पहिलो कवितासङ्ग्रह झरा पालक प्रकाशित भएको थियो। कविता पढेपछि कवि कालिदास रायको टिप्पणी यस प्रकार छ, "यो ब्राह्मणवादी कविता कुनै स्थापित कविको छद्मनामले लेखिएको हुनुपर्छ"। सन् १९२५ मा स्वर्गीय कालीमोहन दासको श्राद्धमा ब्रह्मवादी पत्रिकाको लगातार तीन अङ्कको शृङ्खलामा उनको पहिलो निबन्ध प्रकाशित गरेको थियो। त्यही वर्ष कल्लोल पत्रिकामा 'नीलिमा' कविता प्रकाशित हुँदा यसले थुप्रै युवा कविहरूको ध्यान खिचेको थियो। बिस्तारै बिस्तारै उनका लेखन कलकत्ता, ढाका र अन्य स्थानहरूमा विभिन्न साहित्यिक पत्रिकामा प्रकाशित भएको थियो। तीमध्ये त्यस समयका प्रसिद्ध पत्रिकाहरू कल्लोल, काली र कलम, प्रगति आदि थिए। सन् १९२७ मा कविको पहिलो कविता सङ्ग्रह 'झारा पालक' प्रकाशित भएको थियो। त्यही बेलादेखि उनले आफ्नो पारिवारिक उपनाम 'दासगुप्त' को सट्टामा 'दास' मात्र लेख्न थालेका थिए।

कविताको पहिलो पुस्तक प्रकाशित भएको केही महिनामै उनले सिटी कलेजको जागिर गुमाउनु परेको थियो। धार्मिक पर्वलाई लिएर कलेजमा विद्यार्थीहरू माझ अशान्ति मच्चिएकाले कलेजको विद्यार्थी भर्ना दर डरलाग्दो रूपमा घटेको थियो। जीवनानन्द कलेजका शिक्षकहरूमध्ये सबैभन्दा कान्छा थिए। आर्थिक रूपमा समस्याग्रस्त कलेजले उनलाई पहिले बर्खास्त गरेको थियो। यो बर्खास्ती जीवनानन्दको लामो समयसम्मको पीडाको कारण बनेको थियो। कलकत्ताको साहित्यिक वृत्तमा पनि उनको कविताले त्यस समयमा कडा आलोचनाको सामना गर्नुपरेको थियो। त्यस समयका प्रख्यात साहित्यिक समालोचक कवि–साहित्यकार सजनीकान्त दास शनिबारको पत्रिकामा प्रकाशित उनको कृतिको निर्मम आलोचनाप्रति आकर्षित भएका थिए। कलकत्तामा काम गर्न नपाइने भएपछि कवि बागेरहाटको सानो सहरको प्रफुल्लचन्द्र कलेजमा शिक्षकको रूपमा भर्ना भएका थिए तर दुई महिना २० दिनपछि उनी कलकत्ता फर्किएका थिए भने त्यतिबेला उनी प्रेसिडेन्सी छात्रावासमा रहेका थिए।

जागिर नपाएपछि उनी यतिबेला चरम आर्थिक सङ्कटमा परेका थिए। उनले जीविकोपार्जनको लागि घर शिक्षकको रूपमा काम गर्ने गर्दथे र लेखनबाट थोरै मात्र कमाई गरेका थिए। त्यसबेला उनी विभिन्न शैक्षिक संस्थामा जागिरको खोजीमा दिनरात लागिपरेका थिए। सन् १९२९ को डिसेम्बरमा उनी दिल्लीको रामयस कलेजमा प्राध्यापकका रूपमा भर्ना भएका थिए भने यहाँ उनको सेवाको अवधि चार महिना मात्र रहेको थियो। सन् १९३० मे ९ मा लावण्य देवीसँग उनको विवाह भएको। यो विवाह ढाका सहरको पुरानो ढाकाको सदरघाटसँगै जोडिएको ब्राह्मो समाजको राममोहन पुस्तकालयमा भएको थियो। लावण्य गुप्ता त्यतिबेला ढाकाको इडेन कलेजमा अध्ययनरत थिइन्। जीवनानन्द दासको विवाहसमारोहमा कवि बुद्धदेव बोस, अजितकुमार दत्त लगायतकबध उपस्थित रहेको थियो। विवाहपछि लावण्य देवी दिल्ली फर्किएकी थिइनन्। त्यसपछि जीवनानन्द करिब पाँच वर्षसम्म बेरोजगार बनेका थिए। बीचमा केही दिन बीमा कम्पनीको अभिकर्ताको रूपमा काम गरे र आफ्नो कान्छो भाइबाट पैसा उधारो लिएर व्यापार सुरु गरेतापनि त्यो लामो समयसम्म टिक्न सकेन। जीवनानन्दको बेरोजगारीबाट पारिवारिक सङ्कट भएको थिएन किनभने त्यस समय उनको बुका जीवितनै थिए भने जीवनानन्दकी श्रीमती बारीशालमा थिइन्।

धूसर पाण्डुलिपिको प्रथम संस्करण

सन् १९३१ मा कविको पहिलो सन्तान मञ्जुश्रीको जन्म भएको थियो। त्यही बेला उनको क्याम्पमा सुधीन्द्रनाथ दत्तद्वारा सम्पादित परिचय पत्रिकामा क्याम्पस कविता प्रकाशित भएको थियो र सोही समयमा कलकत्ताको साहित्यिक समाजमा यसको व्यापक आलोचना भएको थियो। कविताको स्पष्ट विषय पूर्णिमाको रातमा मृगको शिकार थियो। धेरैले यो कविता पढेपछि यसलाई अश्लील भनेर टिप्पणी गरेका थिए। उनले आफ्नो बेरोजगारी, सङ्घर्ष र निराशाको यस अवधिमा धेरै लघुकथा र उपन्यासहरू लेखे; तर आफ्नो जीवनकालमा तिनलाई प्रकाशित गरेनन्। सन् १९३४ मा उनले गीतात्मक कविताहरूको एक शृङ्खला लेखे जुन पछि उनको रूपोसी बाङ्ला कविताको प्रमुख भाग बनेको थियो। यी कविताहरू जीवनानन्दले प्रकाशित गरेका थिएनन्। सन् १९५४ मा उनको मृत्यु पछि उनकी बहिनी सुचरिता दास र कवि भुमेन्द्र गुहले सन् १९५७ मा रूपोसी बाङ्ला कविताको प्रकाशनको प्रबन्ध मिलाएका थिए।

बरिशालमा फिर्ती

सन् १९३९ (अनुमानित) मा लेखिएको जीवनानन्द दासको कविताको पाण्डुलिपिको पृष्ठको स्क्यान गरिएको तस्वीर

सन् १९३५ मा जीवनानन्द आफ्नो पुरानो शैक्षिक संस्था, ब्रजमोहन कलेजमा फर्केका थिए जुन त्यतिबेला कलकत्ता विश्वविद्यालयसँग सम्बद्ध प्राप्त थियो। उनी त्यहाँ प्राध्यापकको रूपमा अङ्ग्रेजी विभागमा भर्ना भएका थिए। त्यतिबेला बुद्धदेब बोस, प्रेमेन्द्र मित्र र समर सेन कलकत्तामा एउटा अन्कोरा नयाँ कविता पत्रिका निकाल्ने कोसिस गरिरहेका थिए जसलाई कविता भनिन्थ्यो। पत्रिकाको पहिलो अङ्कमा जीवनानन्दको एउटा कविता छापिएको थियो जसलाई मृत्युुर आगे नाम दिइएको थियो। कविता पढेर रवीन्द्रनाथ ठाकुरले बुद्धदेवलाई लेखेको पत्रमा कवितालाई 'सचित्र' भनेका छन्। उनको पौराणिक कविता बनलता सेन कविता पत्रिकाको दोस्रो अङ्क (पुष १३४२ अङ्क; डिसेम्बर १९३४/जनवरी १९३५) मा प्रकाशित भएको थियो। १८ पङ्क्तिकबध यो कविता अहिले बङ्गाली भाषाको सबैभन्दा लोकप्रिय कवितामध्ये एक मानिन्छ। त्यसको अर्को वर्ष जीवनानन्दको कवितासङ्ग्रह धूसर पाण्डुलिपि प्रकाशित भएको थियो।

जीवनानन्दको छोरा समरानन्दको जन्म सन् १९३६ नोभेम्बरमा भएको थियो। सन् १९३८ मा रवीन्द्रनाथले बङ्गाली काव्य परिचय नामक कविता सङ्ग्रहको सम्पादन गरेपछि जीवनानन्दको मृत्यु अघिको उक्त कविता समावेश गरेका थिए। सन् १९३९ मा अबु सयीद अयुब र हिरेन्द्रनाथ मुखर्जीको सम्पादनमा अर्को महत्त्वपूर्ण कवितासङ्ग्रह प्रकाशित भएको थियो। यसमा जीवनानन्दका चार वटा कविताहरू; पाखिरा, शकुन, बनलता सेन र नग्न निर्जन हात समावेश छन्। सन् १९४२ मा बुबाको निधन पछि सोही वर्ष उनको तेस्रो कवितासङ्ग्रह 'बनलता सेन' प्रकाशित भएको थियो। यो पुस्तक बुद्धदेब बोसको कविता भवनबाट 'एक पैसा एक' शृङ्खलाको एक भागको रूपमा प्रकाशित भएको थियो र यसमा सोह्र पृष्ठ सङ्ख्या रहेको थियो। बुद्धदेव बोस जीवनानन्दका संरक्षकहरूमध्ये एक थिए र जीवनानन्दका धेरै कविताहरू उनको सम्पादित कविता पत्रिकामा प्रकाशित भएका थिए। सन् १९४४ मा उनको चौथो कवितासङ्ग्रह महापृथ्वी प्रकाशित भएको थियो। उनले अघिल्लो तीन वटा कविताका पुस्तकहरू आफ्नै पैसाले प्रकाशित गर्नुपरेेेेेेेेको थियो तर उनले पछि प्रकाशक पाएका थिए। दोस्रो विश्वयुद्धको समयमा प्रकाशित यी कविताहरूमा युद्धको आभास स्पष्ट हुन्छ।

कामको सिलसिलामा बरिशाल फर्के पनि कलकत्ताले जीवनानन्दलाई निकै आकर्षित गर्ने गरेको थियो। उनले कलकत्ताको विस्तृत शृङ्खलाको आनन्द उठाएका थिए। उनी सधैँ कोलकाता जाने बारेे सोच्दथे। मौका मिलेपछि उनी बरिशमलबाट खुल्ना र त्यसपछि रेलबाट बेनापोल हुँदै कलकत्ता जाने गर्दथे।

कलकत्तामा फिर्ती

दोस्रो विश्वयुद्धपछि भारतको स्वतन्त्रता आन्दोलन बलियो बनेको थियो। जिनाहको नेतृत्वमा मुस्लिम नेताहरूले मुसलमानहरूका लागि छुट्टै राज्यको निर्माण गर्न माग गरेेेेका थिए। बङ्गालको पूर्वी भागमा मुसलमानहरूको प्रभुत्व र पश्चिमी भागमा हिन्दूहरू बहुसङ्ख्यक भएका कारण बङ्गालको विभाजन अपरिहार्य बनेको थियो। सन् १९४७ को विभाजनअघिको त्यस अवधिमा बङ्गालमा साम्प्रदायिक दङ्गा भयानक तरिकाले अधि बढिरहेको थियो। जीवनानन्द सधैँ साम्प्रदायिक सद्भावको पक्षमा मुखर थिए। सन् १९४६ मा कलकत्तामा पुनः हिन्दू–मुसलमान दङ्गा भड्किएपछि कविले सन् १९४६–४७ मा यो कविता लेखेका थिए। विभाजन हुनुभन्दा केही समयअघि उनी बिएम कलेजबाट बिदा लिएर कलकत्ता आएका थिए।

बिदा लम्ब्याएर उनी केही महिना कलकत्तामै बसेका थिए। यसपछि उनी पूर्वी बङ्गाल आएतापनि उनी त्यहाँ स्थायी रूपले बस्न सकेनन्। सन् १९४७ मा देश विभाजन हुनुभन्दा केही समय अघि उनले आफ्नो परिवार अर्थात् तत्कालीन पूर्वी पाकिस्तान (हाल बङ्गलादेश) छोडेर कलकत्तामा बसोबास गर्न थालेका थिए। कलकत्तामा उनले स्वराज दैनिकको आइतबार साहित्य विभागको सम्पादन गरेका थिए तर यो कामको अवधि सात महिना मात्र थियो। सन् १९४८ मा उनले 'माल्याबान' र 'सुतीर्थ' नामक थप दुई उपन्यास लेखेतापनि उनले ती दुई उपन्यासहरूलाई पहिलेजस्तै अप्रकाशित बनाएर राखेका थिए। सोही वर्षको डिसेम्बरमा उनको पाँचौँ कवितासङ्ग्रह सातटी तारार तिमिर प्रकाशित भएको थियो। सोही महिना उनकी आमा कुसुमकुमारी दासको कलकत्तामा निधन भएको थियो।

झरा पलाकको प्रथम संस्करण

यसबीचमा जीवनानन्दले कलकत्ताको साहित्यिक समाजमा आफ्नो स्थान बनाएका थिए। उनी 'समकालीन साहित्यिक केन्द्र' नामक संस्थाको उपाध्यक्षमा निर्वाचित भएका थिए र यस संस्थाको मुखपत्र द्वन्द्व नामक पत्रिकाको सम्पादकमा नियुक्त भएका थिए। यसबीचमा उनले खड्गपुर कलेजमा केही समय पढाएका पनि थिए। सन् १९५२ मा उनको लोकप्रिय कविताहरूको पुस्तक बनलता सेन, सिग्नेट प्रेसद्वारा विस्तारित रूपमा प्रकाशित भएको थियो। यस पुस्तकले पाठकहरू माझ शीर्ष स्थान बनाउन सफल भएको थियो भने अखिल बङ्गाल रवीन्द्र साहित्य सम्मेलनद्वारा घोषित "रवीन्द्र-स्मृति पुरस्कार" पनि जित्न सफल भएको थियो। उनको मृत्यु हुनुभन्दा केही समय अघि जब उनले हाओडा कन्या कलेजमा शिक्षण जागिर पाएका थिए। जीवनानन्द दासको उत्कृष्ट कविता मे १९५४ मा प्रकाशित भएको थियो। सन् १९५५ मा उनलाई भारत सरकारले साहित्य एकेडेमी पुरस्कारबाट सम्मानित गरेको थियो।

कार्य जीवन

बनलता सेन कविता सङ्ग्रहको सिग्नेट संस्करण

जीवनानन्द दासले सर्वप्रथम शिक्षमा आफ्नो कर्मजीवनको सुरुवात गरेेेेका थिए। एमए उतिर्ण गरेपछि कलकत्ताको कलेजको छात्रावासमा बस्नुपर्ने बेला उनले कानुन विषयमा पढ्न सुरु गरेका थिए। त्यतिबेला उनले सन् १९२२ मा कलकत्ताको ब्राह्मो समाजद्वारा सञ्चालित सिटी कलेजमा शिक्षकको रूपमा अध्यापन सुरु गरेका थिए। सन् १९२८ मा सरस्वती पूजालाई लिएर होहल्ला मच्चिएपछि कलेज प्रशासनले केही अन्य शिक्षकसँग मिलेर उनलाई जागिरबाट निकालेको थियो। आफ्नो जीवनको अन्त्यतिर उनी केही समय कलकत्ताको दैनिक पत्रिका स्वराजको साहित्यिक विभागको सम्पादनमा संलग्न थिए।

उनले हालको बङ्गलादेश र भारतका धेरै शैक्षिक संस्थाहरूमा अध्यापन गरेका थिए जसमा सिटी कलेज, कलकत्ता (सन् १९२२-१९२८), बागेरहाट कलेज, खुलना (सन् १९२९); दिल्लीको रामयस कलेज (सन् १९३०-१९३१), ब्रजमोहन कलेज, बरिशाल (सन् १९३५-१९४८), खड्गपुर कलेज (सन् १९५१-१९५२), बरिशा कलेज (हाल 'विवेकानन्द कलेज', कलकत्ता) (सन् १९५३) र हाओडम कन्या कलेज, कलकत्ता (सन् १९५३-१९५४) पर्दछन्। शिक्षण कार्यले जीविकोपार्जनका लागि तथा स्थायी बसोबास हुन नसकेकाले उनलाई मृत्युपर्यन्त दुःखी बनाएको थियो।

उनी कामको खोजीमा विभिन्न स्थानहरूमा पुगेका थिए। उनकी श्रीमती लावण्य दासले आफ्नो जीविकोपार्जनको अभावलाई पूरा गर्न विद्यालयमा अध्यापन गरेकी थिइन्। सन् १९५४ मा उनको असामयिक मृत्यु हुँदा उनी हाओडा कन्या कलेजमा कार्यरत थिइन्। आफ्नो दुई वर्ष लामो बेरोजगार जीवनको समयमा उनले एक बीमा कम्पनीको आयुक्तको रूपमा काम गर्दै घरवार चलाएका थिए। उनले पनि एक वर्षसम्म व्यापार गर्ने कोसिस गरेतापनि गरिबीको कारण उनको व्यापार सफल हुन सकेन।

व्यक्तिगत जीवन

जीवनानन्द दासले रोहिणीकुमार गुप्ताकी छोरी लावण्य गुप्तासँग सन् १९३० मे ९ का दिन (१३३७ वैशाख २६ बङ्गाब्दो) ढाकाको ब्रह्मा समाज मन्दिरमा विवाह गरेका थिए। उनकी छोरी मञ्जुश्री दास र छोरा समरानन्द दास हुन्। अभिनेत्री अपर्णा सेन उनकी भतिजी बनेेेेेेेेकी थिइन्।। अपर्णा सेन कविलाई 'बिलु मामा' भनेर बोलाउँथिन्। अपर्णाका आमाबाबुले उनलाई कुलको जेठो भनेर 'बडो दा' भन्दथे।

साहित्यिक जीवन

कवयत्री कुसुमकुमारी दासको प्रभावले गर्दा उनले बाल्यकालदेखि नै कविता लेख्न थालेका थिए। उनले लेखेको एउटा कविता सन् १९१९ मा प्रकाशित भएको थियो। यो उनको पहिलो प्रकाशित कविता थियोे जसको नाम वर्षा आबाहन थियो। यो कविता ब्रह्मवादी पत्रिकाको १३२६ वैशाख अङ्कमा प्रकाशित भएको थियो। त्यतिबेला उनी श्री जीवनानन्द दासगुप्ता नामले कविता लेख्ने गरेका थिए भने सन् १९२७ देखि उनले जीवनानन्द दासको नामबाट कृतिहरूको रचना गर्न थालेका थिए। सन् १९२५ जुन १६ का दिन देशबन्धु चित्तरञ्जन दासको लोकान्तर हलमा उनले देशबन्धुको मृत्यु (দেশবন্ধুর প্রয়াণে)शीर्षकको कविता लेखेका थिए जुन सन् १३३२ मा बङ्गवाणी पत्रिकाको श्रवण अङ्कमा प्रकाशित भएको थियो।

दिनेशरञ्जन दासद्वारा सम्पादित कल्लोल पत्रिकामा बङ्गाब्दो १३३२ (इस्वी संवत् १९२६) को फागुन अङ्कमा 'नीलिमा' शीर्षकको कविता प्रकाशित भएपछि उनी आधुनिक बङ्गाली कविताको लेखनका प्रेरणा बनेका थिए। उनको जीवनकालमा कविताका सात वटा सङ्ग्रहहरू प्रकाशित भएका थिए। झरपालक शीर्षकको पहिलो प्रकाशित कवितासङ्ग्रहमा उनको वास्तविक काव्यात्मक शक्ति प्रतिबिम्बित नभई कवि काजी नजरुल इसलाम, मोहितलाल मजुमदार र सत्येन्द्रनाथ दत्तको प्रभाव देखिएको थियो। तथापि तिनले तुरुन्तै आफ्नो व्यक्तित्व प्राप्त गर्दै नयाँ पाराका कविताहरू लेख्न सुरु गरेका थिए। लामो समयको अन्तरालमा प्रकाशित दोस्रो कवितासङ्ग्रह धूसर पाण्डुलिपिमा उनको आफ्नै काव्यात्मक प्रविधि प्रस्फुटित भएको थियो। त्यसपछि बङ्गाली साहित्यको दुनियाँमा उनका विशेषताहरू चर्चाको विषय बनेका थिए। सातटी तारार तिमिर कविता सङ्ग्रहको प्रकाशन पश्चात् उनीमाथि अश्लीलताको आरोप लागेको थियो। त्यससमय जीवनानन्द आफ्नै कविताको अवमूल्यनप्रति निकै चिन्तित बनेका थिए।

सातटी तारार तिमिर

उनले स्वयंले आफ्नै कामको लागि आर्थिक सहयोग जुटाउने मनसाय व्यक्त गरेतापनि यो कार्य सफल हुन सकेन। कवि स्वयं आफ्नै रचनाका एक सशक्त आलोचक थिए। त्यसैले साढे आठ सयभन्दा बढी कविता लेखेतापनि उनले आफ्नो जीवनकालमा विभिन्न पत्रपत्रिका र कविता सङ्ग्रहमा जम्मा २६२ वटा कविता मात्र प्रकाशित गर्न अनुमति दिएका थिए। जीवनानन्द दासले रूपोसी बाङ्ला पूर्णतया तयार पारिएको पाण्डुलिपि तोरङेमा प्रकाशन गर्ने निर्णय समेत उनले गर्न सकेका थिएनन्। यद्यपि उनले यस कविताको पुस्तकको नाम 'बाङ्लार त्रिस्ता नीलिमालाई राखेका थिए जुन उनको मृत्युपछि पत्ता लगाइयो र रूपोसी बाङ्लाको आवरण नामबाट प्रकाशित भएको थियो। मृत्यु पछि अर्को पाण्डुलिपि पत्ता लाग्यो जुन बेला अबेला कलबेलाको रूपमा प्रकाशित भएको थियो।

उनको जीवनकालमा उनको एक मात्र पहिचान कविको रूपमा थियो। उनले पैसाको खाँचोमा केही लेखहरू लेखे र प्रकाशित पनि गरेका थिए। यद्यपि, निवृतले धेरै कथा र उपन्यासहरू लेख्दा जसमध्ये कुनै पनि प्रकाशित हुने व्यवस्था गरिएको थिएन। उनले पैँसठ्ठी भन्दा बढी पुस्तकहरूमा "साहित्यिक टिप्पणी" पनि लेखेका थिए जसमध्ये अधिकांश अझै प्रकाशित भएका छैनन्।

साहित्य कृति

कविता

एक अज्ञात कलाकार द्वारा चित्रित कवि जीवनानन्दको चित्र, जाति-तात्विक सङ्ग्रहालय, चट्टोग्राम।

कथासाहित्य

जीवनानन्द आफ्नो जीवनकालमा आख्यान लेखकका रूपमा परिचित थिएनन्। सन् २०१५ को तथ्याङ्कअनुसार उनले लेखेका उपन्यासको सङ्ख्या २१ र लघुकथाको सङ्ख्या १०० भन्दा बढी छ। उनले उपन्यास र लघुकथाहरू पूर्ण रूपमा लेखे र आफ्नो जीवनकालमा एउटा पनि प्रकाशित गरेनन्। उनको मृत्यु पछि उपन्यास र कथाहरूको पाण्डुलिपि पुस्तकहरू फेला पारिएको थियो। आफ्ना कविता, आख्यान, प्रबन्धमा आफ्ना पूर्ववर्ती र आफ्ना समकालीनहरूभन्दा उनी बिल्कुलै फरक थिए। उनका कथा र उपन्यासमा आत्मकथात्मक तत्वको जग देख्न सकिन्छ तर रचनाहरू आत्मकथात्मक छैनन् भन्न सकिन्न। उनको सबैभन्दा प्रसिद्ध उपन्यास माल्याबान हो तर यो उनले लेखेको पहिलो उपन्यास भने होइन।

महापृथ्वीको सिग्नेट संस्करण

प्रबन्ध

जीवनानन्द दासको निबन्धकार पहिचानले अहिलेसम्म कुनै विशेष दर्जा प्राप्त गरेको छैन। यद्यपि उनले धेरै निबन्ध, प्रबन्ध, समालोचना लेखेका थिए जसमध्ये प्रत्येकले एक धेरै आधारभूत विचारहरू बोकेका छन्। बङ्गाब्दो १३६२ मा उनको मृत्युपछि उनको निबन्ध सङ्ग्रह कोबितार कथा प्रकाशित भएका थिए। यसले उनको जीवनकालमा विभिन्न अखबारहरूमा छापिएका पन्ध्र लेखहरू सङ्कलन गरेको थियो भने हालसम्म पनि यी लेखहरू व्यापक रूपमा पढिन्छन्। यी प्रसिद्ध पन्ध्र निबन्धका अतिरिक्त जीवनानन्दका केही अन्य निबन्ध, लेख, समालोचना पनि रहेका छन् तर यी लेखहरूको सङ्ख्या कम छ। उनका साहित्यिक–सामाजिक–शैक्षिक कृतिको सङ्ख्या ३०, परिचय तथा पुस्तक समीक्षामा राष्ट्रिय कृतिको सङ्ख्या ९, स्मरणीय कृतिको सङ्ख्या ३ र विविध निबन्ध तथा लेखको सङ्ख्या ७ रहेको देख्न सकिन्छ। यसबाहेक थप ७ भण्डारित लेखहरू पहिचान गरिएको छ।

बुद्धदेव बोसले मुख्यतः कविहरूको गद्य प्रकाशन गर्ने उद्देश्यले कविता पत्रिकाको निबन्ध अङ्कको (१३४५, वैशाख) योजना बनाएका थिए। यसै सन्दर्भमा जीवनानन्दले आफ्नो पहिलो महत्वपूर्ण निबन्ध 'कोबितार कथा' लेखेका थिए।

यो लेख यसरी सुरु हुन्छ;

সকলেই কবি নয়। কেউ কেউ কবি ; কবি—কেননা তাদের হৃদয়ে কল্পনার এবং কল্পনার ভিতরে চিন্তা ও অভিজ্ঞতার সারবত্তা রয়েছে, এবং তাদের পশ্চাতে অনেক বিগত শতাব্দী ধরে এবং তাদের সঙ্গে সঙ্গে আধুনিক জগতের নব নব কাব্যবিকীরণ তাদের সাহায্য করেছে। কিন্তু' সকলকে সাহায্য করতে পারে না ; যাদের হৃদয়ে কল্পনা ও কল্পনার ভিতরে অভিজ্ঞতা ও চিন্তার সারবত্তা রয়েছে তারাই সাহায্যপ্রাপ্ত হয় ; নানারকম চরাচরের সম্পর্কে এসে তারা কবিতা সৃষ্টি করবার অবসর পায়।

उनको गद्य भाषारिति पनि विशेष उल्लेखनीय छ। प्रारम्भिक वाक्य छोटो भए तापनि त्यसको केही समयपछि तिनले लामो वाक्यहरूको बाक्लो बुनोट विकास गर्दछ र समकालीन बङ्गाली लेखक-पाठकले नचिनेको गद्य भाषा, 'पनि', आदि, र विराम चिह्नहरू जस्तै 'अल्पविराम', 'अर्धविराम' आदिको संयोजन रहेको छ। वास्तवमा उनका निबन्धहरूको वाक्यरचना समकालीन समयमा राम्ररी ज्ञात थिएन। ध्यान दिने पाठकलाई पनि यो जटिल लाग्नेे गरेको थियो। जीवननन्दका अधिकांश गद्य रचनाहरू रचनात्मक छन्। जीवनानन्दले साहित्य, शिक्षा, समाज तीनै क्षेत्रमा निबन्ध र लेख लेखेका छन्।

उनका प्रमुख निबन्धहरू यस प्रकार छन्: 'कोबितार कथा', 'रवीन्द्रनाथ ओ आधुनिक बाङ्ला कोबिता', 'मात्राचेतना', 'उत्तररैबि बाङ्ला काव्य', 'कोबितार आत्मा ओ शरीर', 'कि हिसाबे कोबिता शाश्वत', 'कोबितापाठ', 'देशकाल ओ कोबिता', 'सत्यविश्वाि ओ कोबिता', 'रूचि', 'विचार ओ अन्यअन्य कथा', 'कोबितार आलोचना', 'आधुनिक कोबिता', 'बाङ्ला कोबितार भविष्शो', 'केनो लिखी', 'रवीन्द्रनाथ', 'शरतचन्द्र', 'कङ्कावती ओ अन्यअन्य कोबिता', 'बाङ्ला भाषा ओ साहित्येेेर भविष्शो', 'पृथ्वी ओ समय', 'जुक्ति', 'जिग्गेसा ओ बाङाली', 'अर्थनैतिक दिक', 'शिक्खा ओ इङरेजी', 'शिक्खा-दीक्खा-शिक्खाकता', 'शिक्खार कथा', 'शिक्खा साहित्य इङरेजी' र 'शिक्खा-दीक्खा'। जीवनानन्दले साहित्यमा विशेषगरी कविता र धेरै निबन्ध लेखहरू उपहार दिएका छन्। प्रत्येक कृतिमा बहुआयामिक आधारभूत सोचाइको वकालत भएको देखिन्छ।

मान्यता र समालोचना

आफ्नो जीवनकालमा उनी एक असाधारण कविको रूपमा चिनिए तापनि उनले प्रसिद्धि प्राप्त गर्न सकेनन्। यसको लागि उनको कम प्रचार पनि जिम्मेवार रहेको मानिन्छ। यद्यपि, उनको मृत्यु पछि उनी बङ्गाली भाषामा आधुनिक कविताका अग्रगामीहरू मध्ये एकको रूपमा चिनिन सफल भएका थिए। जीवनानन्द दासको जीवन र कवितामा धेरै पुस्तकहरू लेखिएका छन् र अझै पनि बङ्गाली भाषामा लेखिने क्रम जारी छ।

यसबाहेक उनलाई क्लिन्टन बि सिलेले अ पोएट अपार्ट नामक पुस्तकमा अङ्ग्रेजीमा लेखेका छन्। अङ्ग्रेजीका अतिरिक्त उनका कविताहरू फ्रान्सेली लगायत अन्य थुप्रै युरोपेली भाषाहरूमा अनुवाद भएका छन्। जसमा उनी मुख्यतया कविको रूपमा परिचित छन्। उनको मृत्युदेखि सन् २००९ सम्म देखा परेका विशाल पाण्डुलिपिहरूमध्ये उपन्यासहरूको सङ्ख्या १४ र कथाहरूको सङ्ख्या १०० भन्दा बढी छन्।

मृत्यु

सन् १९५४ अक्टोबर १४ मा कलकत्ताको बालीगञ्जमा भएको ट्राम (रेल जस्तो सवारीसाधन) दुर्घटनामा उनी घाइते भएका थिए। यस दुर्घटनाबाट उनको घाँटी, तिघ्रा र हातको हड्डीहरू भाँचिएका थिए। दुर्घटना पश्चात् जीवनानन्दको चिच्याहट सुनेर नजिकका केही व्यक्तिहरू घटनास्थलमा पुगेका थिए जसमा नजिकैका एक चिया पसले चुनिलाल र अन्यले व्यक्तिहरूले उनको उद्धार गरेका थिए। घटना पश्चात् उनलाई शम्भुनाथ पण्डित अस्पतालमा भर्ना गरिएको थियो। त्यतिबेला भूमेन्द्र गुहलगायत थुप्रै युवा कविहरूले जीवनानन्दको राम्रो उपचारको लागि सक्दो प्रयास गरेका थिए। कवि साहित्यकार सजनीकान्त दास ती मध्ये एक थिए। यस सम्बन्धमा उनले विशेष पहल कदमी लिएका थिए। उनकै आग्रहमा पश्चिम बङ्गालका तत्कालीन मुख्यमन्त्री डा. विधानचन्द्र रोय कविलाई भेट्न अस्पताल पुगेका थिए भने यनले घाइते कविको उचित उपचारका लागि निर्देशन दिएतापनि उनको स्वास्थ्यमा खासै सुधार हुन सकेको थिएन।

उपचार भइरहँदापनि स्वस्थ्य अवस्था झन् झन् जटिल हुँदै गएको थियो। अन्त्यमा कवि निमोनियाबाट सङ्क्रमित बनेका थिए। सन् १९५४ अक्टोबर २२ का दिन राति ११ः३५ बजे कलकत्ताको शम्भुनाथ पण्डित अस्पतालमा चिकित्सक र नर्सहरूको अथक प्रयास असफल हुँदा कविको मृत्यु भएको थियो। आब्दुल मान्नान सैयदलगायत केहीले आत्महत्या नै दुर्घटनाको मुख्य कारण भएको अनुमान गरेका छन्। जीवनानन्दका अनुसन्धानकर्ता डा भूमेन्द्र गुह सांसारिक लाचारीले कविलाई मानसिक रूपमा मर्माहित र उनको जीवन रित्तो बनाएको विश्वास गर्छन्। उनी प्रायः ट्राम दुर्घटनामा मृत्युको बारेमा सोच्दथे। विगत १०० वर्षमा कलकत्तामा ट्राम दुर्घटनामा मृत्यु हुनेको सङ्ख्या एक मात्र छ उनी अरू कोही नभएर कवि जीवनानन्द दास हुन्। तर प्रत्यक्षदर्शीका अनुसार कवि दुवै हातमा दुईवटा बाकस लिएर ट्राम लाइन पार गरिरहेका थिए। आत्महत्या गर्ने निर्णयको साथ दुवै हातमा दुई टोकरीहरू लिएर घर फर्कने बाटोमा पुग्न ट्राम लाइन पार गर्नु स्वीकार्य तर्क होइन।

लिखित ग्रन्थहरू

काव्य पुस्तक

पूर्णेन्दु पत्रीद्वारा लिखित जीवनानन्द दासेेर श्रेष्ठ कविता सङ्ग्रहको आवरण

जीवनानन्दका काव्य पुस्तकहरू प्रकाशित भएको समयावधिको सन्दर्भमा उनका केही कविताहरूको धेरै विस्तारित संस्करणहरू प्रकाशित भएका थिए भन्ने कुरा उल्लेखनीय छ। उनको पहिलो कविता सङ्ग्रह झारा पलक सन् १९२७ मा प्रकाशित भएको थियो। लामो समयपछि सन् १९३६ मा उनको कविताको दोस्रो पुस्तक धूसर पाण्डुलिपि प्रकाशित भएको थियो।

धूसर पाण्डुलिपि नामक कविता सङ्ग्रहको सिग्नेट प्रेस संस्करण

यसबीचमा कविको मनोविज्ञानमा परिवर्तन आएसँगै लेखन प्रक्रियाले पनि ऐक्यबद्धता र परिपक्वता हासिल गरेको थियो। उनको तेस्रो कविता सङ्ग्रह बनलता सेन सन् १९४२ मा प्रकाशित भएको थियो। यसलाई 'कविताभरण संस्करण' पनि भनिन्छ। सिग्नेट प्रेसले सन् १९५२ मा बनलता सेन कविता सङ्ग्रह प्रकाशित गरेको थियो।

महापृथ्वीको प्रथम संस्करण

सन् १९४४ मा बनलता सेनका कविताहरू सहित कविताहरूको अर्को पुस्तक प्रकाशित भएको थियो। जीवनानन्दको जीवनकालमा प्रकाशित अन्तिम पुस्तक सातटी तारार तिमिर (सन् १९४८) थियो। जीवनानन्द दासेेर श्रेष्ठ कविता उनको मृत्युहुनुभन्दा केही समयअघि सन् १९५४ मा प्रकाशित भएको थियो।

कविको मृत्युपछि प्रकाशित पुस्तकहरू सन् १९५७ मा प्रकाशित रूपोसी बाङ्ला र सन् १९६१ मा प्रकाशित बेला अबेला कालबेला हुन्। जीवनानन्द दासले रूपोसी बाङ्लाको पाण्डुलिपि तयार परेतापनि आफ्नो जीवनकालमा यसलाई प्रकाशित गर्न पहल गरेनन्। उनले पुस्तकको आवरण नाम बाङ्लार त्रस्टा नीलिमामा राखिएको थियो। सन् १९५७ मा प्रकाशित भएपछि यसको नाम "रूपोसी बङ्गला" राखिएको थियो। उनका अप्रकाशित कवितासङ्ग्रहहरूमा सुदर्शना (सन् १९७३), आलो पृथ्वी (सन् १९८१), मोनोबिहङ्गम, हे प्रेम, तोमारे भेबे भेबे (सन् १९९८), अप्रोकाशित एकान्नो (सन् १९९९) र आबछाया (सन् २००४) रहेका छन्।

देवीप्रसाद बन्दोपाध्यायद्वारा सम्पादित जीवनानन्द दासको कविता सङ्ग्रह सन् १९९३ मा पहिलोपटक प्रकाशित भएको थियो। त्यसको लगत्तै सन् १९९४ मा आब्दुल मन्नान सैयदको पहलमा सबै कविताहरूको विस्तृत संस्करण प्रकाशित भएको थियो। सन् २००१ मा क्षेत्र गुप्ताले जीवनानन्द दासको कविता सङ्ग्रह प्रकाशित गरे जसमा पछि पत्ता लागेका थप कविताहरू पनि समावेश गरिएका छन्। सन् २००५ मा भूमेन्द्र गुहले प्रतिक्षा प्रकाशनबाट (१४ खण्ड) जीवनानन्द दासद्वारा प्रकाशित सबै कविताहरूलाई पुनः प्रकाशित गरेका थिए।

कथा तथा उपन्यासहरू

जीवनानन्द दासको मृत्युपछि थुप्रै कथा तथा उपन्यासहरू पत्ता लागेका थिए। यिनीहरूको पहिलो सङ्ग्रह जीवनानन्द दासको कथा (सन् १९७२, सुकुमार घोष र सुबिनोय मुस्तफीद्वारा सम्पादित) थियो। केही समयपछि जीवनानन्द दासको उत्कृष्ट कथा (सन् १९८९, अब्दुल मान्नान सैयदद्वारा सम्पादित) प्रकाशित भएको थियो।प्रकाशित १४ वटा उपन्यासहरू मध्ये; माल्याबान (सन् १९७३), सुतीर्थ (सन् १९७७), चारजोन (सन् २००४: सम्पादक: भूमेन्द्र गुह र फैसल शहरियार) आदि उल्लेखनीय छन्।

प्रबन्ध

मूलतः कवि भए तापनि साहित्यका प्राध्यापक कवि जीवनानन्द दासले आफ्नो जीवनकालमा केही निबन्ध र लेखहरू लेख्न र प्रकाशन गर्न सफल भएका थिए। जुन विभिन्न पत्रपत्रिकामा प्रकाशित भएका थिए। कवितासम्बन्धी निबन्धहरूको यस पुस्तकको एक भाग सन् १९५५ मा प्रकाशित भएको थियो। बाँकी लेखहरू लामो समयसम्म अप्रकाशितनै थियोे। सन् १९९० मा जीवनानन्दका सबै प्रकाशित अप्रकाशित, लिखित र अलिखित सबै लेखहरू प्रकाशनमा आएका थिए। त्यसपछि जीवनानन्द दासको सम्पूर्ण निबन्ध प्रकाशित भएको थियो। सन् १९९९ मा जीवनानन्द दासको जन्मशताब्दीको अवसरमा थप केही निबन्ध तथा लेखहरू फेला पार्न सफल भएपछि दासको सम्पूर्ण अप्रकाशित निबन्ध प्रकाशनमा आएका थिए।

पत्र

जीवनानन्द दासका पत्रहरू सन् १३८५ मा दीपेनकुमार रायको पहल र सम्पादनमा बङ्गाली भाषामा प्रकाशित भएका थिए। पछि आब्दुल मान्नान सैयदले सन् १९८६ मा जीवनानन्द दासका पत्रहरू प्रकाशित गरेका थिए। जीवनानन्द दासको पत्राचार सन् २०१४ मा (आइएसबिएन ९७८ ९८४ ५०२ २५५ २) प्रकाशित भएको थियो।

पुरस्कार तथा सम्मान

सन् १९५२ मा अखिल बङ्गाल रवीन्द्र साहित्य सम्मेलनले बङ्गाब्दो १३५९ को सर्वश्रेष्ठ कविता पुस्तकको रूपमा सिग्नेट प्रेसको संस्करण बनलता सेन कविता पुस्तकलाई सम्मानित गरेको थियो। सन् १९५५ फेब्रुअरीमा कविको मृत्यु पछि जीवनानन्द दासेर श्रेष्ठ कविताले (सन् १९५४) साहित्य एकेडेमी पुरस्कार प्राप्त गरेको थियो।

जीवनानन्द दाससम्बन्धी पुस्तकहरू

• अन्नोअन्नो जीवनानन्द: क्लिन्टन बि सिली

• मानुष जीवनानन्द: लावण्य दास

• एकजोन कमलालेबु: शाहादुज्जामान

• आलेख्य जीवनानन्द: भूमेन्द्र गुह

• जीवनानन्न: सञ्जय भट्टचार्य

• जीवनानन्द ओ तार काल: हरिशङ्कर जलदास

• कवि जीवनानन्द दास: सञ्जय भट्टचार्य

• एकजोन निर्जनतोम: रियाज फाहमी

• जीवनानन्द दास : जन्मशताब्दी स्मारक ग्रन्थ : आब्दुल मान्नान सैयद

• शुद्धतम कवि : जीवनानन्द दासको काव्य समालोचना: आब्दुल मान्नान सैयद

• जीवनानन्द दास : विकास प्रोतिष्ठार इतिवृत्त: देवीप्रसाद बन्दोपाध्याय

बाह्य कडीहरू

• जीवनानन्द दास लाइब्रेरी अफ काङ्ग्रेसमा
• जीवनानन्द दासका कार्यहरू ओपन लाइब्रेरीमा
• जीवनानन्द दासका पुस्तकहरू अमेजन डटकममा
• इन्टरनेट चलचित्र डेटाबेसमा जीवनानन्द दास