रामानाथस्वामी मन्दिर

रामानाथस्वामी मन्दिर
रामानाथस्वामी मन्दिर
प्राथमिक विवरण
स्थान:	रामेश्वरम
सम्बन्धन	हिन्दुत्व
जिल्ला	रामानाथपुरम
देश	भारत
वास्तुकला विवरण
वास्तुकला प्रकार	द्रविड
निर्माता	पाण्डय तथा जाफ्ना राजा

रामेश्वरम हिंन्दूहरूको एउटा पवित्र तिर्थस्थल हो । यो तमिलनाडुको रामनाथपुरममा अवस्थित छ । यो तिर्थस्थल हिन्दूहरूको चार धामहरू मध्ये एउटा हो । यस अतिरिक्त यहाँ स्थापित शिवलिङ्ग बाह्र ज्योतिर्लिंगहरूमा एउटा मानिन्छ । भारतको उत्तरमा रहेको काशीको जुन मान्यता छ, त्यही दक्षिणमा रामेश्वरमको रहेको छ । रामेश्वरम चेन्नईदेखि लगभग चार सय पच्चिस माइल दक्षिण-पूर्वमा रहेको छ । यो हिन्द महासागर र बङ्गालको खाडी देखि चारैतिरबाट घेरिएको एउटा सुन्दर शंख आकारकहरू द्वीप हो । पहिला यो द्वीप भारतको मुख्य भूमि सँग जोडिएको थियो, तर पछि गएर सागरका ज्वारहरूले यसलाई जोड्ने भागलाई काटिदियो, जसले गर्दा यो चारैतिरबाट पानीले घेरियो र टापुमा परिणत भयो । हिन्दु विश्वास अनुसार यहाँ भगवान रामले श्रीलङ्कामाथि चढाई गर्नु अघि ढुंगाको सहायताले सेतुको निर्माण गराएका थिए, जसमा चढेर वाँदर सेना श्रीलङ्का पुगेको थियो र विजय पाएको थियो । पछि रामले विभीषणको अनुरोधमा धनुषकोटि नामक स्थानमा यस सेतुलाई तोडिदिएका थिए । आज पनि यहाँ ३० माइल (४८ कि.मी) लामो आदि-सेतुको अवशेष सागरमा देखिन्छ । यस मन्दिरभित्र रहेका कोरिडर (भवान भित्र रहेको गल्ली) विश्वको सबभन्दा लामो गल्ली हो ।

बाटो

रामेश्वरम पुग्ने पुल

जुन स्थानमा यो टापु मुख्य भूमि देखि जोडएको थियो, त्यहाँ हाल २.५ माइल चौडाईको एउटा खाडी छ । शुरूमा यस खाडीलाई नाउहरू प्रयोग गरेर पार गरिन्थ्यो । धेरै पहिले धनुषकोटि देखि मन्नार द्वीप सम्म हिडेर पनि मानिसहरु आवातजावत गर्दथे । तर सन् १४८० मा एउटा चक्रवाती आँधीले यसलाई तोड दियो । पछि आज देखि लगभग चार सय वर्ष पहिले कृष्णप्पनायकन नामको एउटा राजाले ढुंगाको धेरै ठूलो पुल बनाउनु भएको थियो । अङ्ग्रेजहरूको आगमन पछि त्यस पुलको ठाँउमा रेलको पुल बनाउन विचार गरियो । एउटा जर्मन ईन्जिनियरको मद्दतले त्यस टुटेको पुललाई रेलको एउटा सुंदर पुल बनाइयो । यस समय यही पुल रामेश्वरमको भारत देखि रेल सेवा द्वारा जोड्ने गर्दछ । यो पुल पहिले बिचमा जहाजहरूलाई निकाल्नको लागि खुला गरिन्थ्यो ।

निर्माण काल

रामेश्वरम् देखि दक्षिणमा कन्याकुमारी नामक प्रसिद्ध तीर्थ छ । रत्नाकर भनिने बङ्गालको खाडी यहाँ हिन्द महासागरमा मिसिने गरेको छ । रामेश्वरम र सेतु धेरै प्राचीन छ । तर रामानाथको मन्दिर त्यति पुरानो छैन । दक्षिणको केही मन्दिरहरु दुई हजार साल पहिलेको बने छ, जबकि रामानाथको मन्दिरलाई बनेको अझै पनि कुल आठ सय वर्ष देखि पनि कम भएको छ । यस मन्दिरको धेरै देखि भाग पचास-साठी साल पहिलेको रहेको छ । रामेश्वरमको करिडोर विश्वको सबैभन्दा लामो करिडोर छ । यो उत्तर-दक्षिणमा १९७ मिटर तथा पूर्व-पश्चिम १३३ मिटरको छ । यसको परकोटेको चौडाई ६ मिटर तथा ऊंचाई ९ मिटर छ । मन्दिरको प्रवेशद्वारको गोपुरम (टावर) ३८.४ मिटर अग्लो छ । यो मन्दिर लगभग ६ हेक्टेरमा बनेको छ । मन्दिरमा विशालाक्षीजीको गर्भ-गृहको निकट नै यो ज्योतिर्लिंग रहेको छ , जुन लंकापति विभीषण द्वारा स्थापित गरिएको बताइन्छ । रामानाथको मन्दिरमा जुन ताम्रपट छ, त्यसले थाहा हुन्छ कि सन् ११७३ मा श्रीलङ्काको राजा पराक्रम बाहुले मूल लिंग भएको गर्भगृहको निर्माण गराएका थिए । यस मन्दिरमा एक्लै शिवलिंगको स्थापना गरिएको थियो । देवीको मूर्ति नराखीएको हुँदा यसलाई नि:संगेश्वरको मन्दिर भनियो । यही मूल मन्दिर हाल आएर यस्तो अवस्थामा पुगेको छ ।

भारतबाट श्रीलङ्काको निम्ति राम-सेतुको नासा द्वारा लिइएको फोटो।

पन्ध्रौ शताब्दीमा राजा उडैयान सेतुपति र निकटस्थ नागुर निवासी वैश्यले सन् १४५० मा यसको ७८ फिट अग्लो गोपुरम निर्माण गराएका थिए । पछि मदुरैको एक देवी-भक्तले यसलाई जीर्णोद्धार गराएकी थिई । सोह्रौ शताब्दीमा दक्षिणी भागको द्वितीय परकोटेको पर्खालको निर्माण तिरुमलय सेतुपतिले गराएका थिए । यिनको तथा यिनको पुत्रको मूर्ति द्वारमा पनि विराजमान रहेको छ । त्यहि शताब्दीमा मदुरैको राजा विश्वनाथ नायकको एक अधीनस्थ राजा उडैयन सेतुपति कट्टत्तेश्वरले नन्दी मण्डप आदि निर्माण गराए । नन्दी मण्डप २२ फिट लामो , १२ फिट चौडा तथा १७ फिट अग्लो छ । रामानाथको मन्दिर सँग सेतुमाधवको मन्दिर आज देखि पांच सय वर्ष पहिले रामानाथपुरमको राजा उडैयान सेतुपति र एक धनी वैश्यले मिलेर बनाएका थिए ।

सत्रहऔं शताब्दीमा दलवाय सेतुपतिले पूर्वी गोपुरम बनाउने कार्यको प्रारम्भ गरे । १८औं शताब्दीमा रविविजय सेतुपतिले देवी-देवताहरूको शयन-गृह तथा एउटा मंडप बनाए । पछि मुत्तु रामलिंग सेतुपतिले बाहिरी परकोटेको निर्माण गराए । सन् १८९७ – १९०४ को बीच मध्य देवकोट्टई देखि एउटा परिवारले १२६ फिट अग्लो नौ द्वार सहित पूर्वीगोपुरम निर्माण गराएका थिए । त्यहि परिवारले सन् १९०७-१९२५ मा गर्भ-गृहको मरम्मत गराएका थिए । पछि यिनले सन् १९४७ मा महाकुम्भाभिषेक पनि गराए ।

स्थापना

रामेश्वरम्को मन्दिर भारतीय निर्माण-कला र शिल्पकलाको एउटा अध्भुत तथा सुन्दर नमूना हो । यसको प्रवेश-द्वार चालीस फिट अग्लो छ । मन्दिर भित्र सयों विशाल खम्बा छ, जुन हेर्नमा एक-जस्तै लागछन तर नजिकगएर ध्यानले हेर्दा प्रत्येक खम्बामा बेग्लाबेग्लै बेल-बूटाको कारिगरी रहेको छ । रामानाथको मूर्तिको चारै तिर परिक्रमा गर्नको लागि तीन प्राकार बनेको छ । यिनीहरूमा तेस्रो प्राकार सय साल पहिले पूरा भयो । यस प्राकारको लंबाई चार सय फिट देखि अधिक छ । दुवै तिर पांच फिट अग्लो र करीब आठ फिट चौडा चबूतरा बनेको छ । चबुतारको एक भागमा ढुंगामा ठूला-ठूला खम्बाको लामो कतार रहेको छ । प्राकारको एक सिरमा उभिएर हेर्दा यस्तो लाग्छ सयों तोरण-द्वारको स्वागत गर्नको लागि बनाईएको । यिनै खम्बाको अद्भुत कारिगरी देखेर विदेशी पनि दंग हुन्छन । यहाँको कोरिडोर विश्वको सबैभन्दा लामो हो ।

रामानाथको मन्दिरको चारै तिर टाढा सम्म कुनै पहाड छैन, जहाँ देखि सजिलै ढुंगा ल्याउन सकिओस । गंधमादन पहाड त नाममात्रको छ । यो वास्तवमा एउता टीला मात्र हो र यसबाट एउटा विशाल मन्दिर निर्माण कार्यको लागि ढुंगा अपर्याप्त छ । रामेश्वरमको मन्दिरको निर्माणमा जुन लाख टनको ढुंगा लागेको छ, त्यसलाई टाढा टाढा देखि नावमा ल्याईएको छ । रामानाथजीको मन्दिरको भित्री भागमा फरक किसिमको कालो ढुंगा लगाइएको छ । भनिन्छ, त्यो सबै ढुंगा श्रीलङ्काबाट ल्याइएको थियो ।

रामेश्वरमको विशाल मन्दिरको निर्माण र मन्दिरको रक्षा गर्नमा रामानाथपुरम नामक सानो शाही राजाहरूको ठूलो हात रहयो । रामानाथपुरमको राजभवनमा एउटा पुरानो कालो ढुंगा राखिएको छ । भनिन्छ, यो ढुंगा रामले केवटराजको राजतिलकको समय उनको चिह्नको रूपमा दिएका थिए । रामेश्वरमको यात्रा गर्ने तिर्थालु त्यो कालो ढुंगा हेर्नका लागि रामनाथपुरम जान्छन् । रामनाथपुरम रामेश्वरम् देखि लगभग तैंतीस माइल टाढा छ ।

कथा

श्रीरामले पहिले सागर देव सँग प्रार्थना गर्‍यो, कार्य सिद्ध नभएपछि धनुष चढायो, अनि बल्ल सागरदेव प्रकट भयो

रामेश्वरमको विख्यात मन्दिरको स्थापनाको बारेमा रोचक कथाहरू जोडिएको छ । सीताजीलाई रावानको बन्धनबाट मुक्त गर्नका लागि श्रीरामले श्रीलङ्कामा चढाई गरेका थिए । वहाँले लडाई सीताजीलाई मुक्त गराउन धेरै प्रयत्न गरे, तर जब राम सफल भएनन् अनि विवश भएर वहाँले युद्ध गरे । यस युद्धमा रावण र उनको सबै साथी राक्षस मारिए । रावण पनि मारियो र अन्ततः सीताजीलाई मुक्त गराएर श्रीराम फिर्ता आए । यस युद्ध हेतु श्रीरामले वाँदर सेना सहित सागर पार गरेका थिए, जुन अत्यधिक कठिन कार्य थियो । रावण पनि साधारण राक्षस थिएनन् । उनी पुलस्त्य महर्षिको नाती थिए । चारै वेदहरूको ज्ञाता थिए र शिवजीको ठूलो भक्त थिए । यसै कारण श्रीरामलाई उसलाई मारे पछि ठूलो खेद भयो । ब्रह्मा-हत्याको पाप उनलाई लाग्यो । यस पापलाई धुनका लागि वहाँले रामेश्वरममा शिवलिंगको स्थापना गर्ने निश्चय गरे । यो निश्चय गरे पछि श्रीरामले हनुमानलाई आज्ञा दिए कि काशी गएर त्यहाँ देखि एउटा शिवलिंग लिएर आउ । हनुमान पवन-सुत थिए । ठूलो वेगले उनी आकाश मार्ग देखि त्यहाँ जान उदे । तर शिवलिंगको स्थापनाको सुभ साइत निकट थियो तर उनको पत्तो थिएन तब सीताजीले हनुमानको फर्कनुमा बिलम्ब देखेर वहाँले समुद्रको किनाराको बालुवालिई मुट्ठीमा बाधेर एउता शिवलिंग निर्माण गरिदिए । यो देखेर राम धेरै प्रसन्न भए र नियम समयमा त्यहि शिवलिंगको स्थापना गरे । साना आकारको यही शिवलिंगलाई रामानाथ भनिन्छ ।

सेतुको हवाई दृश्य,अगाडि तिर श्रीलङ्का तिर जान्छ

पछी हनुमान आए र पहिले प्रतिष्ठित सानो शिवलिंगको नजीकै श्रीरामले कालो ढुंगाको ठूलो शिवलिंगको स्थापित गरे । यो दुवै शिवलिंग यस तिर्थको मुख्य मन्दिरमा आज पनि पूजित छन् । यही मुख्य शिवलिंग ज्योतिर्लिंग हो ।

सेतुको पौराणिक सन्दर्भ

पुरा भारत, दक्षिण पूर्व एसिया र पूर्व एसियाको धेरै देशहरूमा हरेक वर्ष दशैंमा र रामको जीवनमा आधारित सबै तरिकाको नृत्य-नाटकमा सेतु बंधनको वर्णन गर्ने गरिएको छ । श्रीरामले बनाएको यस पुलको वर्णन रामायणमा त छदै छ, महाभारतमा पनि श्री रामको नल सेतुको जिकिर गरिएको छ । कालीदासको रघुवंशमा पनि सेतुको वर्णन छ । अनेक पुराणहरूमा पनि श्रीरामसेतुको विवरण आउँछ । इनसाइक्लोपेडिया ब्रिटेनिकामा यसलाई एडम्स ब्रिज संगै राम सेतु भनिएको छ । नासा र भारतीय सेटेलाईट देखि लिइएको चित्रहरूमा धनुषकोटि देखि जाफना सम्म जुन एक पातुलो द्वीपहरूलाई रेखा देखिन्छ, त्यसलाई नै आज रामसेतुको नामले चिनिन्छ । त्यहि पुललाई पछि एडम्स ब्रिजको नाम दिइयो ।

तिर्थ

रामेश्वरम शहर र रामानाथजीको प्रसिद्ध मन्दिर यस टापूको उत्तरमा अवस्थित छ । टापुको दक्षिणी कुनामा धनुषकोटि नामक तिर्थ छ, जहाँ हिन्द महासागर देखि बङ्गालको खाडी मिसिन्छ । त्यहि स्थानलाई सेतुबंध भन्छन् । मान्छेका विश्वास छ कि श्रीरामले श्रीलङ्कामा चढाई गर्नको लागि समुन्द्रमा जुन सेतु बांध थियो, त्यो त्यहि स्थान देखि आरम्भ भयो । यस कारण धनुष-कोटिको धार्मिक महत्त्व धेरै छ । यही देखि कोलम्बोको जहाज जाने गरेको छ । अब यो स्थान चक्रवाती आँधीमा बिलय भएको छ ।

गन्धमादन पर्वत

रामेश्वरम शहर देखि करीब डेढ माइल उत्तर-पूर्वमा गंधमादन पर्वत नामको एउटा सानो पहाडी छ । हनुमानजीले त्यहि पर्वत देखि समुन्द्रलाई पार गर्नका लागि उडेका थिए । पछि रामले श्रीलङ्कामा चढाई गर्नको लागि यहाँ विशाल सेना संगठित गरेका थिए । यस पर्वतमा एउटा सुन्दर मन्दिर बनेको छ, जहाँ श्रीरामको चरण-चिन्हको पूजा गरिन्छ । यसलाई पादुका मन्दिर भन्छन् । रामेश्वरमको यात्रा गर्नेहरूलाई हरेक ठाँउमा राम-कथाको आवाज सुनिन्छ । रामेश्वरमको विशाल टापुको कुना-कुनाको भूमिमा रामको कथा जोडिएको छ । कुनै ठाँउमा रामले सीताजीको तिर्खा मेट्नका लागि धनुषको सिरले इनार खनेका थिए,त कहिँ वहाँले सेनानायकहरू सँग सल्लाह गरेका थिए । कहीं सीताजीले अग्नि-प्रवेश गरेकी थिइन त कुनै अन्य स्थानमा श्रीरामले आफ्नो जटा देखि मुक्ति पाएका थिए । यस्तो सयों कथाहरू प्रचलित छ । यहाँ राम-सेतुको निर्माणमा प्रयोग भएको ढुंगा पनि पाइन्छन्, जुन पानीमा तैरिने गरेको छ । मान्यता अनुसार नल-निल नामक दुई वाँदरहरूले उनले पाएको वरदानको कारण जस ढुंगा शिलालाई छून्थे, त्यो पानीमा तैरिन्थ्यो, जुन सेतुको निर्माणमा काम आयो । एउटा मान्यतानुसार यो दुवै सेतु-विद्यामा पोख्त थिए।

अन्य तीर्थ

देवी मन्दिर

यात्राको रथ

रामेश्वरको मन्दिरमा शिवजीको दुई मूर्तिहरू रहेका छन्, त्यसै प्रकार देवी पार्वतीको पनि मूर्तिहरू बेग्ला-बेग्लै स्थानमा स्थापित गरिएको छ । देवीको एउटा मूर्ति पर्वतवर्द्धिनी भन्ने गरिन्छ भने अर्को मुर्तिलाई विशालाक्षी भनिन्छ । मन्दिरको पूर्व द्वारको बाहिर हनुमानको एउटा विशाल मूर्ति अर्को मन्दिरमा स्थापित गरिएको छ ।

सेतु माधव

रामेश्वरमको मन्दिर शिवजीको लागि प्रसिद्ध रहेको छ , तर मन्दिर भित्र धेरै अन्य मन्दिरहरु पनि रहेको छ । सेतुमाधव भनिने भगवान विष्णुको मन्दिर यिनीहरूमा प्रमुख रहेको छ ।

बाईस कुण्ड

रामनाथको मन्दिर भित्र र परिसरमा कयौं पवित्र तीर्थ रहेको छ । यिनीहरूमा प्रधान तीर्थ (जल कुण्ड)को संख्या चौबीस थियो, तर हाल दुई वटा कुण्ड सुकेको छ जसले गर्दा हाल बाइस कुण्ड बाँकी रहेका छन् । यो वास्तवमा गुलियो पानीको बेग्ला-बेग्लै कुण्ड हो । ‘कोटि तीर्थ’ जस्तै एउटा-दुइटा ताल पनि छ । यिनै तीर्थहरूमा स्नान गर्नाले ठूलो फलदायक तथा पाप-निवारण हुनेविश्वास रहँदै आएको छ । वैज्ञानिकहरूको भनाई अनुसार यी तिर्थहरु बेग्ला-बेग्लै धातुहरू मिश्रणले निर्माण भएको हो । यस कारण यी कुण्डहरूमा नुहाउनाले शरीरको रोग टाढा भएर जान्छ ।

विल्लीरणि तीर्थ

रामेश्वरमको मन्दिर बाहिर पनि टाढा-टाढा सम्म पनि धेरै तीर्थ रहेको छ । प्रत्येक तीर्थको बारेमा बेग्ला-बेग्लै कथाहरू छ । यहाँ देखि करीब तीन माइल पूर्वमा एउटा गाँउ छ, जसको नाम तंगचिमडम हो । यो गाँउ रेल मार्गको किनारमा अवस्थित छ । यहाँ स्टेशनको नजीकै समुन्द्रमा एउटा तीर्थकुण्ड छ, जसलाई विल्लूरणि तीर्थ भनिन्छ । समुन्द्रको नुनिलो पानीको बीचमा यहाँ गुलियो पानि निस्किन्छ , यो पक्कै पनि अचम्म गर्ने विषय हो । भनिन्छ एक पटक सीताजीलाई तिर्खा लाग्दा रामले आफ्नो धनुषको चुच्चोले यहाँ कुण्ड खोदेका थिए जस कारण आज पनि यस कुण्डको पानि गुलियो हुन्छ ।

एकान्त राम

सागर तटमा स्नान करते श्रद्धालु

तंगचिडम स्टेशनको नजीकै एक जीर्ण मन्दिर छ जसलाई ‘एकान्त’ रामको मन्दिर भनिन्छ । यस मन्दिरको अब जीर्ण-अवशेष मात्रै बाँकी रहेको छ । रामनवमीको पर्वमा यहाँ केही रौनक रहन्छ । बाँकी दिनमा यहाँ मानिसको खासै जमघट देखिदैन । मन्दिर भित्र श्रीराम, लक्ष्मण, हनुमान र सीताको धेरै नै सुन्दर र मोहक मुर्ति रहेको छ । मन्दिर भित्र एउटा मुर्ति धुर्नधारी रामको रहेको छ, मानौ त्यो मूर्तिले हात जोडेर कुनै गम्भीर कुरा गरिरहेको छ । दोस्रो मूर्तिमा राम सीताजी तिर हेरेर मन्द मुस्कानसहित केही भनी रहेको छ । यो दुवै मूर्तिहरू मनोरम रहेको छ। यहाँको समुन्द्रमा ज्वार आउदैन र प्राय: शान्त नै रहन्छ । त्यसै कारण यस स्थानको नाम एकान्त राम रहेको छ ।

कोद्ण्ड स्वामि मन्दिर

रामेश्वरम टापूको दक्षिण भागमा, समुन्द्रको तटमा एउटा अर्को दर्शनीय मन्दिर रहेको छ । यो मन्दिर रामानाथ मन्दिर देखि पाँच माइल टाढा रहेको छ । यसलाई कोदण्ड ‘स्वामीको मन्दिर’ भनिन्छ । भनिन्छ कि विभीषणले यहीं रामसँग शरण मांगेका थिए । रावण-वध पछि रामले यहि स्थानमा विभीषणको राजतिलक गरेका थिए । यस मन्दिरमा राम, सीता र लक्ष्मणको मूर्तिहरू मनमोहक रहेको छ । विभीषणको पनि मूर्ति यहाँ स्थापित छ ।

सीता कुण्ड

रामेश्वरमको समुन्द्रमा धेरै विशेष स्थान यस्तो रहेको छ, जहाँ स्नान गर्दा पाप-मोचक हुन्छ । रामनाथजीको मन्दिरको पूर्वी द्वारको अगाडि बनेको सीताकुंड यिनीहरूमा मुख्य रहेको छ । भनिन्छ कि यही त्यो स्थान हो, जहाँ सीताजीले आफ्नो सतीत्व सिद्ध गर्नको लागि आगोमा प्रवेश गरेकी थिइन् । सीताजीले यस्तो गर्ने बित्तिकै आगो निभ्यो र अग्नि-कुण्डबाट पानी निस्किन थाल्यो । त्यहि स्थानलाई हाल ‘सीताकुण्ड’ भनिन्छ । यहाँ समुन्द्रको तट आधा गोलाकार छ । सागर एकदमै शान्त हुन्छ । यस कारण यसो हेर्दा यो ताल जस्तो देखिन्छ । यहाँ बिना कुनै खतरा स्नान गर्न सकिन्छ । यहीं हनुमान कुण्डमा पौडिदै गरेको ढुंगा देखिन्छ ।

आदि-सेतु

रामेश्वरम् देखि सात माइल दक्षिणमा एउटा स्थान छ, जसलाई ‘दर्भशयनम्’ भन्छन्, यहीं रामले पहिले समुन्द्रमा सेतु बनाउने कार्य शुरू गरेका थिए । यसै कारण यो स्थानलाई आदि सेतु पनि भनिन्छ ।

रामेश्वरम शहर

रामेश्वरमको समुन्द्रमा किसिम किसिमको समुन्द्री शंख र सीप पाइने गरेको छ । कहीं-कहीं सेतो रंगको बडियास मूंगा पनि भेटिन्छ । रामेश्वरम मात्रै धार्मिक महत्त्वको तिर्थ हैन, प्राकृतिक सौन्दर्यको दृष्टिले पनि दर्शनीय छ । चेन्नई देखि रेल-गाडी यात्रिहरू करीब बाईस घन्टामा रामेश्वरम पुग्छन ।

• 
  मानिसहरु पवित्र स्नानमा, रामेश्वरम
• 
  मानिसहरु पवित्र स्नानमा, रामेश्वरम
• 
  मानिसहरु तथा पशुहरु पवित्र स्नानमा, रामेश्वरम
• 
  गाईहरु, भारतमा पूजनीय, पवित्र स्नानमा, रामेश्वरम
• 
  शंकर मठ, रामेश्वरम
• 
  स्नान घाटको नजिक
• 
  रथ र स्थानीय अटो रिक्शा
• 
  रथ र स्थानीय अटो रिक्शा
• 
  रथ
• 
  मन्दिर नजिक रहेको रथ
• 
  मन्दिरको टावर (गोपुरम)
• 
  १००० खम्बा सहितको कोरिडोर
• 
  राम-पादुका मन्दिर
• 
  लक्ष्मण तीर्थम
• 
  सीता-कुण्ड
• 
  रामेश्वरममा सेतु माथि तरिदै गरेको ढुंगा

अन्य प्रसिद्ध शिव मन्दिर

अमरनाथ मन्दिर

बाह्य स्रोतहरू

• रामेश्वरम ज्योतिर्लिङ्ग शिवको बाह्र ज्योतिर्लिङ्ग
• प्रथम सेतुपति गृह तथा रामेश्वरम वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२१-०५-१३ मिति