लामपुछ्रे तारा

यो लेख हिन्दीबाट नेपालीमा अनुवाद गरिएको हो, यसमा कतिपय त्रुटिहरु छन् जसलाई तपाईं सुधार गर्न सक्नु हुन्छ।

आकाशमा पुच्छ्रेताराको दृश्य

लामपुछ्रे तारा सौरमण्डलीय निकाय हो जो दुङ्गा, धुलो, हिउँ र ग्यासका बनेका भए साना-साना खण्ड हुन्छन् ^{[स्रोत नखुलेको]}। यो ग्रहका समान सूर्यको परिक्रमा गर्दछन् ^{[स्रोत नखुलेको]}। साना पथ भएका लामपुछ्रे तारा सूर्यको परिक्रमा एक अण्डाकार पथमा लगभग ६देखि २०० वर्षमा पूर्ण गर्दछन् । केही लामपुछ्रे ताराको पथ परबलयाकार हुन्छ र त्यो मात्र एक पल्ट नैं देखिन्छन्। लामा पथ भएका लामपुछ्रे तारा एक परिक्रमा गर्नमा हजारौं वर्ष लगाउँछन्।

कहिलेकाही सफा आकाशमा उज्यालो टाउको भएका कुचो आकारका चहकिला देखिने वस्तुहरु नै लामपुछ्रे तारा हुन। यिनैलाई पुच्छ्रेतारा वा धूमकेतु भनिन्छ^{[स्रोत नखुलेको]}। यिनीहरू केहि वर्षको अन्तरालमा सूर्यदयभन्दा केहि अघि पूर्वी आकाशमा वा सूर्यास्तपछि पश्चिमी आकाशमा देखिन्छ्न्। पुच्छ्रेताराहरु वास्तवमा ग्यासिय बरफका डल्लाहरु हुन्। यिनीहरूको केन्द्र ठोस बस्तुले बनेको हुन्छ भने चारैतिर बरफ र धुलकण मिश्रित ग्यासिय वायुमण्डल हुन्छ। पुच्छ्रेतारा घुम्दै सूर्यको नजिक आईपुग्छ । त्यसका सतही बरफहरु बाफमा बदलिन्छ्न्। यसरी बनेको ग्यास र बरफका कणहरु सौर्यबतासले गर्दा उल्टो दिशातिर उडेर जान्छ्न् र पुच्छर बन्छ्न्। अघिकतर लामपुछ्रे तारा हिउँ, कार्बन डाईअक्साइड, मीथेन, अमोनिया तथा अन्य पदार्थ जस्तै सिलिकेट र कार्बनिक मिश्रणका बनेका हुन्छन् ^{[स्रोत नखुलेको]}।

धूमकेतुका भाग

लामपुछ्रे ताराका तीन मुख्य भाग हुन्छन।

1. नाभि
2. कोमा
3. पुच्छर

नाभि धूमकेतुको केन्द्र हुन्छ जो दुङ्गा र हिउँको बनाएको हुन्छ। नाभिका चारतर्फ ग्यास र धुलोका बादललाई कोमा भन्दछन्^{[स्रोत नखुलेको]}। नाभि तथा कोमादेखि निस्कने ग्यास र धुलो एक पुच्छरको आकार लिन्छ।जब धूमकेतु सूर्यका नजदीक आउँछ, सौर-विकिरणका प्रभावदेखि नाभिको ग्यासको वास्पीकरण हुन जान्छ। यसबाट कोमाको आकार बढकर करोडों मीलसम्म हुन जान्छ । कोमादेखि निस्कने ग्यास र धुलो अरवहरू मील लामो पुच्छरको आकार ग्रहण गर्न लिन्छ । सौर-हवाका कारण यो पुच्छर सूर्यदेखि उल्टी दिशामा हुन्छ । जस्तै-जस्तै धूमकेतु सूर्यका नजदीक आउँछ, पुच्छरको आकार बढतिन्छ ।

नाभि

लामपुछ्रे ताराको नाभिको विस्तार १०० मीटरदेखि लिएर ४० किलोमीटर भन्दा अधिक सम्म मानिन्छ। यो चट्टान, धुलो, हिउँ जमीं भएको ग्यासहरू जस्तो कि कार्बन मोनोअक्साइड, कार्बन डाईअक्साइड, मीथेन र अमोनियादेखि बनेका हुन्छन्। द्रव्यमान धेरै कम हुनको कारण लामपुछ्रे ताराको नाभि आफ्नो गुरूत्वका अन्तर्गत गोलाकार रूप धारण गर्न पाउँदैन र यसै कारण त्यसका आकार अनियमित हुन्छ^{[स्रोत नखुलेको]}। यी प्राय फोहोरी हिउँीली गोली जस्तै लोकप्रिय रूपमा वर्णित गरिन्छ। यिनको शुष्क धुलो वा चट्टानी सतहहरूका हालका निरीक्षणहरूबाट थाहा लाग्दछ कि यिनको हिउँ परतका तल लुकेर बसेको रहन्छ। लामपुछ्रे तारामा विभिन्न प्रकारका कार्बनिक यौगिक पनि हुन्छन्। ग्यासको वर्णन पहिला नैं गरिसकिएको छ। यिनमा मिथेनोल, हाइड्रोजन साइनाइड, फोर्मेलडेहाइड, इथेनोल र इथेन जस्तै कार्बनिक यौगिकहरूका साथ साथ शायद लम्बी-श्रृंखलाका हाइड्रोकार्बन र एमिनो अम्ल जस्तै जटिल अणु पनि पाइन्छन्। सन् २००९मा यस कुरा कि पुष्टि भइसकेको छ कि लामपुछ्रे ताराको धुलोमा एमिनो अम्ल ग्लाईसीन पाइएको थियो^{[स्रोत नखुलेको]}। आश्चर्यजनक रूपले लामपुछ्रे ताराको नाभि हाम्रो सौर प्रणालीमा पाइने सबैभन्दा कम परावर्तक निकाय हो। गिओटटो अन्तरिक्ष यानले पाए कि हेली लामपुछ्रे ताराको नाभि आपतित प्रकाशको लगभग चार प्रतिशत भाग परावर्तित गर्दछ तथा डीप स्पेस १ले खोजको कि बोरेली लामपुछ्रे ताराको सतह आपतित प्रकाशको केवल २.४ %देखि ३.० % नैं परावर्तित गर्दछ। यसै प्रकार एस्फाल्ट सात प्रतिशत प्रकाश परावर्तित गर्दछ। लामपुछ्रे ताराका भौतिक गुण तल सारणीमा दिइएको छ।

लामपुछ्रे तारा का नाम	विस्तार कि.मी।	घनत्व ग्राम/से.मी.३	द्रव्यमान कि.ग्रा.
हेली लामपुछ्रे तारा	१५×८×८	०.६	३×१०१४ [स्रोत नखुलेको]
टेम्पल १	७.६×४.९	०.६२	७.९×१०१३ [स्रोत नखुलेको]
१९ P बोरेली	८×४×४	०.३	२×१०१३ [स्रोत नखुलेको]
८१ P वाइल्ड	५.५×४.०×३.३	०.६	२.३×१०१३[स्रोत नखुलेको]

कोमा

बाह्य सौरमण्डलमा लामपुछ्रे तारा जमा भयो र धेरै साना आकारको हुन्छ यस कारण पृथ्वीदेखि यसको थाहा लगाउनु धेरै कठिन वा लगभग असम्भव छ। तर जस्तै नैं यो भित्री सौरमण्डलमा प्रवेश गर्दछ सौर विकिरणका कारण लामपुछ्रे ताराको अस्थिर पदार्थ भाप बनेकार धुलोलाई साथ लिएर धाराका रूपमा नाभिदेखि बाहिर निस्कन्छ। धेरै ठूलो मात्रामा निकालने धुलो र ग्यासको यो धारा लामपुछ्रे ताराका चारतर्फ अत्यन्त कमजोर वातावरण बनाउँछ जसलाई कोमा भनिन्छ^{[स्रोत नखुलेको]}।

कक्षीय लक्षण

धूमकेतुलाई त्यसको भ्रमणकक्षाका आधारमा वर्गीकृत गरिएको छ। सानो भ्रमणकक्षा भएका धूमकेतुहरूको कक्षा २०० वर्षभन्दा सानो हुन्छ जबकि लामो भ्रमणकक्षा भएका धूमकेतुहरूको कक्षा धेरै लामो हुनको बावजूद सूर्यका गुरूत्वाकर्षणका भित्र हुन्छ। एकल भ्रमण लामपुछ्रे ताराहरूको कक्षा परवलयाकार वा अतिवालायाकार हुनाले यस्ता लामपुछ्रे तारा एक पल्ट सूर्यको चक्कर लगाएर सधैंका लागि सौरमण्डल का बाहिर जाँदै छ। सानो कक्षा भएका एंके लामपुछ्रे ताराको कक्षा सूर्य र गुरूका बीच स्थित छ। यस्तो मानिन्छ कि सानो कक्षा भएका लामपुछ्रे ताराहरूको उत्पत्ति क्युइपर बेल्टमा जबकि लामो भ्रमणकक्षा भएका लामपुछ्रे ताराहरूको उत्पत्ति ऊर्ट बादलमा हुन्छ। यस्तो मान्यताछ कि जब सूर्य आकाशगंगाको परिक्रमा गर्दै कुनै ताराहरूका नजीकदेखि गुजर्दछ वा जब सूर्यको संभावित साथी तारा नेमेसिस वा प्लिनेट एक्स त्यसको नजदीक आउँछ तब लामपुछ्रे तारा धेरै लामो भ्रमणकक्षा धारण गर्दछन्^{[स्रोत नखुलेको]}।

कम द्रव्यमान र अंडाकार कक्षाका कारण लामपुछ्रे तारा कहिले कहिले ठूला ग्रहहरूको तरफ आकर्षित हुन्छन् र यसबाट त्यसको कक्षामा असर पर्छ। सानो कक्षा भएका लामपुछ्रे ताराहरूको एक केन्द्र (परवलयका दुइ केन्द्र हुन्छन्) ठूला ग्रहहरूको कक्षाका भित्र स्थित हुन्छ। यो स्पष्ट छ कि ऊर्ट बादलदेखि आउने भएका लामपुछ्रे ताराहरूको कक्षामा ठूला ग्रहहरूको असर पर्छ। ठूलो सङ्ख्यामा यस्ता लामपुछ्रे ताराहरूमा विशेष रूपले बृहस्पतिको असर पर्छ जसको द्रव्यमान सौरमण्डलका अन्य सबै ग्रहहरूका द्रव्यमानदेखि पनि ज्यादा छ^{[स्रोत नखुलेको]}।

परिक्रमा कक्षामा पडने भएका प्रभावका कारण कहिले कहिले पहिलादेखि खोजे गए धूमकेतु खो जान्छन्। कहिले कहिले यस्तो हुन्छ कि खोजे गए नयाँ धूमकेतुका गहन अध्ययनका पछि यो गुमशुदा धूमकेतुहरूका रूपमा पहचाने जान्छन्। ११P/ टेम्पल - स्विफ्ट - लीनियर धूमकेतु यसको उदाहरण छ। सन् १८६९मा त्यसलाई सबैभन्दा पहिला देखिएको , १९०८का पछि बृहस्पतिका प्रभावका कारण त्यसको कक्षा बदल गई र त्यो अन्तरिक्षमा कहीं ओझल भयो। सन् २००१मा लीनियर नामका वैज्ञानिकले त्यसको फेरि खोज गरेका थिए।

नामकरण

वैज्ञानिक पद्धतिका विकासका पहिला लामपुछ्रे ताराहरूका नाम धेरै तरिकाहरूदेखि रखे जान्थे। २० उनी शताव्दीका पहिला लामपुछ्रे ताराहरूका नाम वर्षका आधारमा रखे जान्थे, जस्तो कि १५८० को महान लामपुछ्रे तारा, सितम्बर १८८२ को महान लामपुछ्रे तारा। एडमंड हेली नामका वैज्ञानिकले सिद्ध गरे कि १५३१, १६०७ र १५८२ मा देखिएको लामपुछ्रे तारा एउटै थियो र १९५७ मा फेरि देखिने भविष्यवाणी गरे वास्तवमा १९५९ मा यो लामपुछ्रे तारा आसमानमा फेरि देखिा तब त्यसका नाम हेली लामपुछ्रे तारा राखियो। यसै प्रकार आवर्ती लामपुछ्रे ताराहरू (एंके लामपुछ्रे तारा र बेयला लामपुछ्रे तारा) का नाम त्यसको भ्रमण कक्षाको गणना गर्नेका नाममा राखिएको हो। त्यसको पछिदेखि आवर्ती लामपुछ्रे ताराहरू का नाम त्यसको खोज गर्नेका नाममा रखा जाता रह्यो छ परन्तु केवल एक पल्ट देखिने भएका लामपुछ्रे ताराहरू का नाम आज पनि जस वर्ष देखा दिन्छन् त्यसै वर्षका नाममा राखिन्छ^{[स्रोत नखुलेको]}।

२० उनी शताव्दीका सुरुवातदेखि लामपुछ्रे ताराहरूका नाम त्यसको खोजकर्तामादेखि रखे जा रहोस् छ र यो परम्परा आज पनि जारी छ। यसका नाम पहिलाका तीन खोज कर्ताहरूमाथि रखे जान्छन् | धेरै लामपुछ्रे ताराहरूको खोज यान्त्रिक साधनहरूदेखि हुन्छ यस्ता लामपुछ्रे ताराहरूका नाम यी साधनहरूमादेखि रखे जान्छन्। लामपुछ्रे तारा आइ.आर.ए.एस.-आराकी-आलकोक को खोज आइ.आर.ए.एस। उपग्रह तथा शौकिया अवलोकनाएर्ता जेनिची आराकी र जोर्ज आलकोकले स्वतन्त्र रूपले गरिंदै थियो। कहिले कहिले एउटै वैज्ञानिक वा दल दुइभन्दा ज्यादा लामपुछ्रे ताराहरूको खोज गर्दछन् यस्ता लामपुछ्रे ताराहरूका नामका पछि अंक लगाइन्छ जस्तो कि शूमेकर-लेवी १। मे २००५सम्म सोहोले ९५० लामपुछ्रे ताराहरूको खोजको छ।

ठूलो सङ्ख्यामा धूमकेतुको खोजहरूले नामकरणको प्रक्रियालाई अव्यवहारिक बनाएको दिए। सन् १९९४ मा अन्तराष्ट्रिय खगोलीय संघले नयाँ नामकरण प्रणाली अनुमोदितको धूमकेतुहरूका नाम अब त्यसलाई खोजे गए वर्ष द्वारा, त्यसलाई खोजे गए पखवाडेका सङ्केत द्वारा र त्यसै वर्षको खोजको क्रम सङ्ख्या द्वारा दर्शाइन्छ। यस प्रकारको प्रणाली क्षुद्रग्रहका लागि पहिलादेखि नैं उपयोगको जाँदै छ । यस प्रकार सन् २००६ का फरवरी महिनाका अर्का पखवाडे (अर्थात १५ फरवरीदेखि २८/२९ फरवरीका बीच) मा खोजिएको लामपुछ्रे तारा जो कि त्यस वर्षको खोजिएको चौथो लामपुछ्रे तारा छ। भनेंत्यसका नाम २००६ D४ हुनेछ। लामपुछ्रे ताराको प्रकृतिलाई दर्शानका लागि उपसर्ग पनि जोडिन्छ।

उपसर्ग यस प्रकार छ।

• P/ एक आवर्ती लामपुछ्रे तारा दर्शाउँदछ (परिक्रमाको अवधि २०० वर्षदेखि कम)
• C/ एक अनावर्ती लामपुछ्रे तारा दर्शाउँदछ (पूर्ववर्ती परिभाषाका अनुसार आवर्ती छैन)
• X/ एक लामपुछ्रे तारा जसको कक्षाको गणना विश्वसनीय छैनलाई दर्शाता छ (साधारण एतिहासिक लामपुछ्रे तारा)
• D/ एक आवर्ती लामपुछ्रे तारा जो गाईब भएकोछ , टूट गया छ वा खो गया छलाई दर्शाउँदछ
• A/ एक निकाय जसलाई भूलदेखि लामपुछ्रे ताराका रूपमा पहचानिएको परन्तु वास्तवमा त्यो एक क्षुद्रग्रह छ।

उदाहरणका लागि हेल-बप धूमकेतुको नाम C/१९९५ O१ छ। यसै प्रकार हेली लामपुछ्रे तारा जो कि सबैभन्दा पहिला आवर्ती लामपुछ्रे ताराका रूपमा पहचानिएको छको नाम १P/१६८२ Q१ छ। केही लामपुछ्रे तारा यस््दछ जसलाई पहिला क्षुद्रग्रहको श्रेणीमा राखिएको र त्यसलाई अजीब नाम दिइएको जस्तो कि P/२००४ EW_३८

हाम्रो सौरमण्डलमा पाँच पिण्ड छ जो लामपुछ्रे तारा र क्षुद्रग्रह दुइटैमा सूचीबद्ध छ : २०६० चिरोन (९५ P/चिरोन ), ४०१५ विल्सन –हर्रिंगटोन (१०७ P/विल्सन –हर्रिंगटोन), ७९६८ एल्स्ट–पिजार्रो (१३३ P/एल्स्ट –पिजार्रो ), ६०५५८ एचेक्लुस (१७४ P/एचेक्लुस ), र ११८४०१ लिनेअर (१७६ P/लिनेअर )।

इतिहास

पौराणिक मान्यताका अनुसार धूमकेतुको आगमन अपशकुन लाने वाला मानिन्थ्यो। केही मानिसोले यसलाई गिर्दै ताराहरूको संज्ञा दिएको थियो। अरस्तूले आफ्नो प्रथम पुस्तक मिट्रियोलोजीमा धूमकेतुको चर्चाको थियो। पहिलाका धेरै बुद्धिजीविहरूले यसलाई सौरमण्डल का ग्रहहरूका रूपमा मान्यता दिएको थियो। परन्तु अरस्तूले यस धारणालाई अस्वीकार गरे किनभनें ग्रह आकाशमा एक निश्चित नक्षत्रमा देखिन्छन् जबकि धूमकेतु आसमानमा कहीं पनि देखे जा सक्छौं। अरस्तूका अनुसार धूमकेतुहरूको जन्म पृथ्वीका बाह्य वातावरणमा भएको थियो। धूमकेतुहरूको प्रकार उल्का, एरोरा, बोरोलियास र आकाशगंगाका लागि पनि अरस्तूको यही मान्यता थियो। अरस्तूका यस मतदेखि धेरै तत्कालीन बुद्धिजीवीहरूले असहमति जताई थियो। सेनेकाले नेचरल क्वेश्चनमा यस मतमा असहमति व्यक्तको छ। तिनको अनुसार धूमकेतुहरूमा बाह्य वातावरण वा पवनको कुनै असर हुँदैन। तबका मानवलाई अन्तरिक्ष का बारेमा धेरै कम ज्ञान थियो।

केही प्रसिद्ध लामपुछ्रे तारा

1. छली लामपुछ्रे तारा
2. शूमाएर-लेवी
3. हेल-बप धूमकेतु

चित्रवाली

• 
  हेल-बप लामपुछ्रे तारा २९ मार्च १९९७मा पेजिन, क्रोएसियामा देखिएको
• 
  सन् २००७ मा होम्स लामपुछ्रे तारा (१७ P / होम्स) नीली आयन पुच्छर देखियो
• 
  टेम्पल १ लामपुछ्रे ताराको नाभि जसको व्यास लगभग ६ किलोमीटर छ

बाह्य कडीहरू

• Cometography.com
• लामपुछ्रे तारा पृष्ठ नासाको सौर-मण्डल अन्वेषण
• नयाँ खोजे लामपुछ्रे ताराको सूची
• Comets कर्लीमा
• Seiichi Yoshidaको लामपुछ्रे तारा सम्बन्घित सूचना जालपृष्ठ
• लामपुछ्रे तारा सम्बन्घित सूचनाको सोत्र
• वर्तमान तथा पूर्व लामपुछ्रे ताराको चित्रण
• European Southern Observatory। (२००३)। "A Brief Hstory of Asteroids." Available online: Part I वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१२-०२-०५ मिति, Part II वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००७-०३-०३ मिति