हस्तिनापुर

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
हस्तिनापुर
Hastinapur City
कैलाश पर्वत रचना
निर्देशाङ्क: २९°१०′N ७८°०१′E / २९.१७°N ७८.०२°E / 29.17; 78.02निर्देशाङ्कहरू: २९°१०′N ७८°०१′E / २९.१७°N ७८.०२°E / 29.17; 78.02
देश भारत
प्रदेशउत्तर प्रदेश
जिल्लामेरठ
उन्नतांश
२१२ मिटर (६९६ फिट)
जनसङ्ख्या
 (सन् २०११)
 • जम्मा५८,४५२
भाषा
 • आधिकारिकहिन्दीअङ्ग्रेजी
समय क्षेत्रयुटिसी+५:३० (भारतीय मानक समय)
सवारी दर्तायुपी-१५

हस्तिनापुर भारतको उत्तर प्रदेश राज्यको मेरठ जिल्लामा अवस्थित एक सहर हो। हस्तिनापुर, महाभारतपुराणहरू जस्ता हिन्दू ग्रन्थहरूमा कुरु राज्यको राजधानीको रूपमा वर्णन गरिएको छ भने यसलाई प्राचीन जैन ग्रन्थहरूमा पनि उल्लेख गरिएको छ। हस्तिनापुर गङ्गा नदीको दाहिने किनारमा अवस्थित छ।[१][२]

शब्दोत्पत्ति[सम्पादन गर्नुहोस्]

संस्कृत ग्रन्थ अनुसार, हस्तिनापुरको शाब्दिक अर्थ हस्तिना (हात्ती) र पुर (सहर) भन्ने हुन्छ भने यसलाई हात्तीको सहर पनि भनिन्छ।[३] यसको इतिहास महाभारतको समयको हो। यो सहरको नाम राजा हस्तीको नामबाट राखिएको बताइएको छ।[४]

यो रामायण (२:६८) मा पनि उल्लेख गरिएको छ, जसको १३ औँ र १४औँ श्लोक (अनुवादित) अनुसार:

"हस्तिनापुराबाट गङ्गा नदी पार गरेर पश्चिम तर्फ अघि बढे र कुरु जङ्गल हुँदै पञ्चला राज्यमा पुगेर स्वच्छ पानीले भरिएका ताल र नदीहरू हेर्दै माथि उल्लेखित दूतहरू आफ्नो कामको दबाबपूर्ण प्रकृतिका कारण तीव्र गतिमा गए।"

— वाल्मीकि, रामायण २:६८

इतिहास[सम्पादन गर्नुहोस्]

महाभारतमा हस्तिनापुरलाई कौरवहरूको कुरु राज्यको राजधानीको रूपमा चित्रित गरिएको छ। महाभारतमा हस्तिनापुर सहरमा धेरै घटनाहरू भएका थियो। महाभारतका अनुसार यस सहरमा १०० कौरव दाजुभाइको जन्म राजा धृतराष्ट्रकी पत्नी रानी गान्धारीको कोखबाट भएको थियो। बूढी गङ्गाको किनारमा हस्तिनापुर नजिकका दुई स्थानहरू (द्रौपदी घाट र कर्ण घाट)ले महाभारतका व्यक्तिहरूलाई सङ्केत गर्दछ।[५]

बलरामले हस्तिनापुरलाई गङ्गातर्फ तान्दै, "भागवत दासमस्कन्द" शृङ्खलाको एउटा पृष्ठमा देखाइएको छ

पुराणहरूमा हस्तिनापुरको पहिलो सन्दर्भले यस सहरलाई सम्राट भरतको राज्यको राजधानीको रूपमा प्रस्तुत गर्दछ। मौर्य साम्राज्यका महान् सम्राट अशोकका नाति राजा सम्प्रदायी (जसलाई सम्राट सम्प्रदायी पनि भनिन्छ)ले आफ्नो शासनकालमा यहाँ धेरै मन्दिरहरू निर्माण गरेका थिए।

सन् १९५० को दशकमा भारतीय पुरातात्विक सर्वेक्षणका महानिर्देशक ब्रज वासी लालले हस्तिनापुरमा उत्खनन गरेका थिए। यद्यपि, यस उत्खननको मुख्य उद्देश्य लाल स्वयंका अनुसार, प्रारम्भिक ऐतिहासिक कालका अन्य ज्ञात माटोबाट बनेका उद्योगहरूको बारेमा चित्रित धूसर मृद्भाण्ड संस्कृतिको स्तरीकृत स्थिति निर्धारण गर्नु थियो। लालले महाभारतको पाठ र हस्तिनापुरमा फेला पारेका सामग्री अवशेषहरू बीच सहसम्बन्ध फेला पारेका थिए। यसले गर्दा उनले महाभारतमा उल्लिखित केही परम्पराहरूलाई ऐतिहासिक बनाउनुका साथै माथिल्लो गङ्गा नदीको क्षेत्रमा आर्यहरूसँग यसको उपस्थितिलाई जोड्न प्रेरित गरेका थिए।[६]

हस्तिनापुरलाई आइने अकबरीमा दिल्ली सरकार अन्तर्गत परगनाको रूपमा सूचीबद्ध गरिएको छ जसले शाही खजानाको लागि ४४,६६,९०४ बाँधहरूको राजस्व उत्पादन गर्दछ र ३०० पैदल सेना र १० घोडसवार सेनाको आपूर्ति गर्दछ। लेखक अबुल-फजल इब्न मुबारकले यसलाई गङ्गामा अवस्थित "एक प्राचीन हिन्दू बस्ती"को रूपमा वर्णन गरेका छन्।[७]

ब्रिटिस भारतको समयमा, हस्तिनापुरमा राजा नैनसिंह नागरले शासन गरेका थिए, जसले हस्तिनापुर र आसपासका धेरै हिन्दू मन्दिरहरू निर्माण गरेका थिए।[८]

भूगोल र हावापानी[सम्पादन गर्नुहोस्]

वर्तमान हस्तिनापुर भारतको उत्तर प्रदेशको दोआब क्षेत्रमा अवस्थित छ, जुन मेरठबाट लगभग ३७ किलोमिटर (२३ माइल) र राष्ट्रिय राजमार्ग ३४ मा दिल्लीबाट लगभग ९६ किलोमिटर (६० माइल) उत्तर-पूर्वमा रहेको छ।[९] यो ६ फेब्रुअरी १९४९ मा जवाहरलाल नेहरूद्वारा पुन: स्थापित एक सानो बस्ती हो, जुन २९.१७ डिग्री उत्तर ७८.०२ डिग्री पूर्वमा अवस्थित छ। २१८ मिटर (७१५ फिट) को औसत उचाईको साथ, हस्तिनापुरमा ५ देखि ४० डिग्री सेल्सियस (४१ देखि १०४ डिग्री फारेनहाइट) सम्म तापक्रम हुने गर्दछ।[१०] गीष्म ऋतु मार्चदेखि मे सम्म हुन्छ, जुन समयमा तापक्रम ३२ देखि ४० डिग्री सेल्सियस (९० देखि १०४ डिग्री फारेनहाइट) सम्म हुन्छ। मनसुनको मौसम जुलाई देखि सेप्टेम्बर सम्म हुन्छ, जुन समयमा तापमान अपेक्षाकृत कम हुन्छ। जाडो डिसेम्बरदेखि फेब्रुअरीसम्म रहन्छ, डिसेम्बर सामान्यतया वर्षको सबैभन्दा चिसो महिना हो। यस समयमा, तापमान लगभग ५ डिग्री सेल्सियस (५१ डिग्री फारेनहाइट) सम्म भर्छ र सामान्यतया १४ डिग्री सेल्सियस (५७ डिग्री फारेनहाइट) भन्दा माथि पुग्दैन।[११]

जनसङ्ख्या[सम्पादन गर्नुहोस्]

हस्तिनापुरस्थित जम्बुद्वीप परिसरमा जैन धर्मका अनुयायीहरूको पूजा

भारतको सन् २००१ को जनगणना अनुसार, हस्तिनापुरको जनसङ्ख्या ५८,४५२ थियो, जसमा पुरुषहरू ५३% र महिलाहरू ४७% थिए। सहरको साक्षरता दर राष्ट्रिय औसत ५९.५ प्रतिशतको तुलनामा ७३.९% रहेको थियो। जनसङ्ख्याको लगभग १५% १० वर्ष मुनिको थियो।[१२] भारतको सन् २०११ को जनगणना अनुसार हस्तिनापुरको जनसङ्ख्या २१,२४९ मा झरेको थियो।[१३]

उल्लेखनीय स्थलहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

गङ्गा नदीको किनारमा अवस्थित हस्तिनापुर सहर हिन्दुजैन धर्मावलम्बीका लागि सबैभन्दा पवित्र स्थान मानिन्छ। यो तीन जैन तीर्थङ्करहरूको जन्मस्थान मानिन्छ। यहाँ पाण्डेश्वर मन्दिर र कर्ण मन्दिर लगायत धेरै प्राचीन हिन्दू मन्दिरहरू छन्, साथै श्री दिगम्बर, जैन मन्दिर, जम्बुद्वीप, कैलाश पर्वत, र श्वेताम्बर जैन मन्दिर जस्ता जैन मन्दिरहरू पनि छन्।

मन्दिर र सम्पदाहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

श्री दिगम्बर जैन प्राचीन बडा मन्दिर[सम्पादन गर्नुहोस्]

प्राचीन बडा मन्दिर

श्री दिगम्बर जैन बडा मन्दिर हस्तिनापुरको सबैभन्दा पुरानो जैन मन्दिरहरू मध्ये एक हो। मुख्य मन्दिर सन् १८०१ मा सम्राट शाह आलम द्वितीयका शाही कोषाध्यक्ष राजा हरसुख राईको संरक्षणमा निर्माण भएको विश्वास गरिन्छ।[१४][१५][१६] यस मन्दिरमा प्रहरी चौकी, दिगम्बर जैन गुरुकुल र उदासिन आश्रम लगायत अन्य धेरै सुविधाहरू छन्। जल मन्दिर, जैन पुस्तकालय, आचार्य विद्यानन्द सङ्ग्रहालय, २४ टङ्क, प्राचीन निशियाजी लगायत धेरै पर्यटक आकर्षणहरू मुख्य मन्दिरबाट केही किलोमिटरको दूरीमा अवस्थित छन्।[१७]

श्री श्वेताम्बर जैन अष्टपद तीर्थ[सम्पादन गर्नुहोस्]

अष्टपद

श्री अष्टपद तीर्थ श्री हस्तिनापुर जैन श्वेताम्बर तीर्थ ट्रस्टको नेतृत्वमा निर्माण गरिएको थियो। यो ४६ मिटर अग्लो (१५१ फिट) संरचना हो जुन प्रथम तीर्थङ्कर ऋषभनाथको लागि समर्पित छ।[१८]

कैलाश पर्वत रचना[सम्पादन गर्नुहोस्]

कैलाश पर्वत श्री दिगम्बर जैन मन्दिर, हस्तिनापुरको तत्वावधानमा निर्मित ४० मिटर अग्लो (१३१ फिट) संरचना हो। कैलाश पर्वत परिसरमा यात्री निवास र भोजनशाला सहित धेरै जैन मन्दिरहरू छन्। कैलाश पर्वत परिसरमा अडिटोरियम र हेलिप्याड पनि छ।[१९][२०]

जम्बुद्वीप जैन तीर्थ[सम्पादन गर्नुहोस्]

जम्बुद्वीप

सन् १९८५ मा श्री ज्ञानमती माताजीको निगरानीमा जैन ब्रह्माण्डविज्ञानको नमूना चित्रण गरिएको जम्बुद्वीपको निर्माण गरिएको थियो।[२१]

पाण्डेश्वर मन्दिर[सम्पादन गर्नुहोस्]

प्राचीन शहर हस्तिनापुरको ऐतिहासिक स्थानमा अवस्थित पाण्डेश्वर मन्दिर शिवलाई समर्पित छ। यस मन्दिरलाई कौरवपाण्डवहरूले वेद र पुराणमा शिक्षा प्राप्त गरेको स्थान मानिन्छ। भग्नावशेषको बीचमा रहेको पहाडमा हिन्दू देवी कालीको मन्दिर र धेरै हिन्दू आश्रमहरू पनि अवस्थित छन्। किम्वदन्ती अनुसार महाभारतकालमा पाण्डुका जेठा छोरा युधिष्ठिरले महाभारतको युद्धअघि पाण्डेश्वर महादेव मन्दिरमा शिवलिङ्ग स्थापना गरी युद्ध जित्ने वरदानका लागि शिवजीसँग प्रार्थना गरेका थिए।[२२]

कर्णेश्वर मन्दिर[सम्पादन गर्नुहोस्]

कर्ण मन्दिर

कर्ण मन्दिर पाण्डेश्वर मन्दिर नजिकै गङ्गा नदीको किनारमा अवस्थित छ। कर्ण मन्दिरभित्र रहेको शिवलिङ्गको स्थापना महाभारतका एक प्रमुख व्यक्तित्व कर्णले गरेको विश्वास गरिन्छ।[२३]

भाइ धरम सिंह गुरुद्वार[सम्पादन गर्नुहोस्]

यो हस्तिनापुरबाट लगभग २.५ किलोमिटर (१.६ माइल) टाढा सैफपुर गाउँमा अवस्थित एक सानो गुरुद्वार हो।[२४][२५]

हस्तिनापुर वन्यजन्तु अभयारण्य[सम्पादन गर्नुहोस्]

हस्तिनापुर वन्यजीव अभयारण्यमा प्रवासी पन्छीहरू

सन् १९८६ मा स्थापना भएको हस्तिनापुर अभयारण्य भारतको प्रमुख वन्यजन्तु परियोजनाहरू मध्ये एक हो। यो अभयारण्य उत्तर प्रदेशको मेरठ, गाजियाबाद, गौतमबुद्ध नगर, बिजनौर, हापुडज्योतिबा फुले नगर जिल्लाहरूमा फैलिएको छ। यो लगभग २,०७३ वर्ग किलोमिटर (८०० वर्ग माइल) क्षेत्रफलमा फैलिएको एक विशाल वन हो।[२६][२७]

पर्व र महोत्सव[सम्पादन गर्नुहोस्]

हस्तिनापुरमा अक्षय तृतीया, पर्यूषण पर्व, कार्तिक मेला, होली मेला, दुर्गा पूजा लगायत विभिन्न सांस्कृतिक कार्यक्रम र धार्मिक उत्सवहरू वार्षिक रूपमा आयोजना गरिन्छ। यी महोत्सवहरू गैरसरकारी संस्थाहरू र राज्यको पर्यटन विभागद्वारा आयोजित गरिन्छ।

यो पनि हेर्नुहोस्[सम्पादन गर्नुहोस्]

सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

  1. "Uttar Pradesh in Statistics," Kripa Shankar, APH Publishing, 1987, ISBN 9788170240716
  2. "Political Process in Uttar Pradesh: Identity, Economic Reforms, and Governance वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१७-०४-२३ मिति," Sudha Pai (editor), Centre for Political Studies, Jawaharlal Nehru University, Pearson Education India, 2007, ISBN 9788131707975
  3. "Uttar Pradesh - History", इन्साइक्लोपिडिया ब्रिटानिका (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०१९-१२-१६ 
  4. J.P. Mittal (२००६), History Of Ancient India (a New Version) : From 7300 Bb To 4250 Bc 1, New Delhi: Atlantic Publishers & Distributors, पृ: ३०८, आइएसबिएन 978-81-269-0615-4, अन्तिम पहुँच २१ मार्च २०१८ 
  5. "Excavation Sites in Uttar Pradesh - Archaeological Survey of India", asi.nic.in 
  6. "Excavation Sites in Uttar Pradesh - Archaeological Survey of India", asi.nic.in, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५ 
  7. The Ain-i-Akbari, Calcutta: Asiatic Society of Bengal, १८९१, पृ: २८८, अन्तिम पहुँच २१ जनवरी २०२१ 
  8. Habib, Irfan (१९९७), "Unreason and Archaeology: The 'Painted Grey-Ware' and Beyond", Social Scientist 25 (1/2): 16–24, जेएसटिओआर 3517758, डिओआई:10.2307/3517758 
  9. "Distance Hastināpur, Uttar-Pradesh, IND > New-Seema-Puri, New-Delhi, North-East, Delhi, IND - Air line, driving route, midpoint", www.distance.to 
  10. "Maps, Weather, and Airports for Hastinapur, India", fallingrain.com, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५ 
  11. "Hastinapur Weather Forecast", WorldWeatherOnline.com 
  12. "Census of India 2001: Data from the 2001 Census, including cities, villages and towns (Provisional)", Census Commission of India, मूलबाट २००४-०६-१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २००८-११-०१  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००४-०६-१६ मिति
  13. "UP Towns", भारतको जनगणना 
  14. "Major Attractions | Meerut Development Authority"  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१९-१०-०५ मिति
  15. "Digambar Jain temple Shri Hastinapur", मूलबाट १८ अक्टोबर २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ अप्रिल २०१६ 
  16. Evans, Christopher (२०१४), "A Review of World Antiquarianism: Comparative Perspectives", Bulletin of the History of Archaeology 24 (Getty Publications), पृ: ४३१, आइएसबिएन 978-1606061480, डिओआई:10.5334/bha.2418 
  17. "Welcome to UP Tourism-Official Website of Department of Tourism, Government of Uttar Pradesh, India | Hastinapur", www.uptourism.gov.in  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२०-०८-०५ मिति
  18. "HereNow4U.net :: Article Archive - The 151-Foot High Ashtapad Teerth in Hastinapur", HereNow4u: Portal on Jainism and next level consciousness, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५ 
  19. "Home", bhaktibharat.com, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५ 
  20. "WWW.JAINHERITAGECENTRES.COM > Jainism In India > Uttar Pradesh > Hastinapur > Kailash parvat Mandir", jainheritagecentres.com, जनवरी २०१२, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५ 
  21. "Home", jambudweep.org, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५ 
  22. "Yudhishthira had established the shivalinga", timesofindia 
  23. "Work on Mahabharat Circuit to start soon", The Hindu, २००६-०१-२५, मूलबाट २३ मार्च २००६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २३ मार्च २००६ मिति
  24. "Bhai Dharam Sing Gurdwara - Hastinapur - Bhai Dharam Sing Gurdwara Photos, Sightseeing - Native Planet", nativeplanet.com, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५ 
  25. "Official Website Of Uttar Pradesh State Tourism Development Corporation Ltd", upstdc.co.in, अन्तिम पहुँच २०२०-०३-१६  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२०-०४-०४ मिति
  26. "Hastinapur sanctuary", The Hindu, २००६-१२-०९, मूलबाट ३ नोभेम्बर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३ नोभेम्बर २०१२ मिति
  27. "Hastinapur Sanctuary", indiatravelfaq.com, मूलबाट ४ मार्च २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ४ मार्च २०१६ मिति

बाह्य कडीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]