गुप्त साम्राज्य

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
(गुप्त राजवंशबाट अनुप्रेषित)
गुप्त साम्राज्य
चौथो शताब्दी ईस्वी–छैटौँ शताब्दीको उत्तरार्धमा
गुप्त साम्राज्य
राजधानीपाटलीपुत्र
आम भाषाहरूसंस्कृत (साहित्यिक र शैक्षिक); प्राकृत (स्थानीय भाषा)
धर्म
सरकारराजतन्त्र
• तेस्रो शताब्दीको अन्त
श्रीगुप्त (पहिलो)
•  ५४० - ५५० ई
विष्णुगुप्त
ऐतिहासिक कालप्राचीन भारत
• स्थापित
चौथो शताब्दी ईस्वी
• विस्थापित
छैटौँ शताब्दीको उत्तरार्धमा
क्षेत्रफल
४०० अनुमानित[१]
(शिखर क्षेत्रको उच्च-अन्त अनुमान)
३५,००,००० किमी (१४,००,००० वर्ग माइल)
४४० अनुमानित[२]
(शिखर क्षेत्रको न्यून-अन्त अनुमान)
२५,००,००० किमी (९,७०,००० वर्ग माइल)
पूर्ववर्ती
उत्तरवर्ती
कुषाण साम्राज्य
पश्चिमी क्षत्रप
पद्मावतीको नाग वंश
महामेघवाहन वंश
मुरुण्डा वंश
मगध गुप्त वंश
मौखरी वंश
मैत्रक वंश
पुष्यभूति वंश
मथरा वंश
शैलोद्भव वंश
वर्मन वंश
गौड राज्य
कालाचुरी वंश
गुर्जरदेश
नाला वंश
शरभपुरिया वंश
राजर्षितुल्यकुल
राय वंश
अल्चोन हुण
अचेल

गुप्त साम्राज्य एक प्राचीन भारतीय साम्राज्य थियो जुन ४औँ शताब्दी ईस्वी देखि ६औँ शताब्दीको अन्त सम्म अस्तित्वमा थियो।[३] यसको चरम सीमामा, लगभग ३१९ देखि ४६७ ई सम्म, यसले भारतीय उपमहाद्वीपको धेरै भाग ओगटेको थियो। यस अवधिलाई इतिहासकारहरूले भारतको स्वर्ण युग मान्छन्।[४] साम्राज्यको शासक राजवंश राजा श्रीगुप्त द्वारा स्थापित भएको थियो; राजवंशका सबैभन्दा उल्लेखनीय शासकहरू चन्द्रगुप्त प्रथम, समुद्रगुप्त, चन्द्रगुप्त द्वितीयस्कन्दगुप्त थिएँ। संस्कृत कवि कालिदासले गुप्तहरूलाई पारासिक, हुन, कम्बोज, पश्चिम र पूर्व ओक्सस उपत्यकामा रहेका जनजाति, किन्नर, किराँत र अन्य राज्यहरू सहित लगभग २१ वटा राज्यहरू जितेका गुप्तहरूलाई श्रेय दिन्छन्।[५]

धेरै हिन्दु महाकाव्यहरू र साहित्यिक स्रोतहरू, जस्तै महाभारतरामायण, यस अवधिमा प्रचलित थिएँ।[६] गुप्त कालले कालिदास, आर्यभट्ट, वराहमिहिरवात्स्यायन जस्ता विद्वानहरू उत्पादन गरे जसले धेरै शैक्षिक क्षेत्रमा ठुलो प्रगति गरे।[७] गुप्तकालमा विज्ञान र राजनीतिक प्रशासनले नयाँ उचाइमा पुग्यो।[८] पुराणहरू, पहिले विभिन्न विषयहरूमा लामो कविताहरू, यस अवधिको वरिपरि लिखित ग्रन्थहरूमा प्रतिबद्ध रहेको मानिन्छ।[९] हिन्दु धर्म राजाहरू द्वारा पछ्याइएको थियो र गुप्त साम्राज्यमा ब्राह्मणहरू फस्टाए तर गुप्तहरूले अन्य धर्मका मानिसहरूलाई पनि सहन गरेको थिएँ।[१०]

इतिहास[सम्पादन गर्नुहोस्]

प्रारम्भिक शासकहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

श्रीगुप्त राजवंशको सबैभन्दा प्रारम्भिक ज्ञात राजा हो: विभिन्न इतिहासकारहरूले मध्यदेखि तेस्रो शताब्दी ईस्वीसम्म उनको शासनको शुरुवातको मिति विभिन्न रूपमा राख्छन्।[११] इलाहाबाद स्तम्भ शिलालेखमा, गुप्त र उनका उत्तराधिकारी घटोत्कचलाई महाराज ("महान राजा") को रूपमा वर्णन गरिएको छ, जबकि अर्को राजा चन्द्रगुप्त प्रथमलाई महाराजाधिराज ("महाराजाहरूका राजा") भनिन्छ।[११] पछिको अवधिमा, महाराजा उपाधि सामन्ती शासकहरूद्वारा प्रयोग गरिएको थियो, जसले गर्दा गुप्त र घटोत्कच वासलहरू (सम्भवतः कुषाण साम्राज्यका) थिएँ भनी सुझाव दिइएको छ।[११] चन्द्रगुप्त प्रथमले लिच्छवी राजकुमारी कुमारदेवीसँग विवाह गरे, जसले उनलाई आफ्नो राजनैतिक शक्ति र प्रभुत्व विस्तार गर्न मद्दत गरेको हुन सक्छ, जसले उनलाई शाही उपाधि महाराजाधिराजा अपनाउन सक्षम बनायो।[१२] राजवंशको आधिकारिक अभिलेख अनुसार उनको उत्तराधिकारी उनका छोरा समुद्रगुप्तले गरेका थिएँ।[१२]

महाशक्ति[सम्पादन गर्नुहोस्]

समुद्रगुप्तले ३३५ वा ३५० ई को आसपास आफ्नो बुबाको उत्तराधिकारी गरे, र ईस्वी सम्म शासन गरे। ३७५ ई. इलाहाबाद स्तम्भ शिलालेख, उनको दरबारी हरिशेना द्वारा रचित, उनलाई व्यापक विजयको श्रेय दिन्छ।[११] युद्धको माध्यमबाट साम्राज्यको सृष्टि भए तापनि, शासनलाई हिन्दु कला, साहित्य, संस्कृति र विज्ञानको धेरै प्रभावशाली शैलीका लागि विशेष गरी चन्द्रगुप्त द्वितीयको शासनकालमा सम्झिन्छ।[१३] चन्द्रगुप्त द्वितीयले ४०९ सम्म चलेको अभियानमा मालवा, गुजरातसौराष्ट्रका साका पश्चिमी क्षत्रपहरूलाई पराजित गर्दै आफ्नो क्षेत्र पश्चिमतर्फ विस्तार गरे।[१४] चौथो शताब्दीका संस्कृत कवि कालिदासले चन्द्रगुप्त विक्रमादित्यलाई भारत भित्र र बाहिर लगभग २१ वटा राज्यहरू जित्ने श्रेय दिन्छन्।[७]

पतन[सम्पादन गर्नुहोस्]

स्कन्दगुप्तको मृत्यु पछि, साम्राज्य स्पष्ट रूपमा पतन भएको थियो, र पछिको गुप्त सिक्काले ४६७-४६९ पछि पश्चिमी भारतको धेरै भागमा आफ्नो नियन्त्रण गुमाएको सङ्केत गर्दछ।[१५][१६] शिलालेखहरूबाट यस्तो देखिन्छ कि गुप्तहरूले, उनीहरूको शक्ति धेरै कम भए पनि, हूणहरूको प्रतिरोध जारी राखे। हुन आक्रमणकारी तोरामना ५१० मा भानुगुप्तद्वारा पराजित भएको थियो।[१७]

आक्रमणको लगत्तै, यी आक्रमणहरू र यशोधर्मन जस्ता स्थानीय शासकहरूको उदयले कमजोर भएको गुप्त साम्राज्य पनि समाप्त भयो। आक्रमणहरू पछि, उत्तरी भारत अस्तव्यस्त भएको थियो, गुप्तहरूको पतन पछि धेरै साना भारतीय शक्तिहरू उभिए।[१८] हुन आक्रमणले युरोपमध्य एसियासँगको भारतको व्यापारलाई गम्भीर रूपमा नोक्सान पुर्याएको बताइएको छ।[१९]

धर्म[सम्पादन गर्नुहोस्]

गुप्ताहरू परम्परागत रूपमा हिन्दु वंश थिएँ।[२०] तिनीहरू रूढिवादी हिन्दु थिएँ, र बौद्ध र जैन धर्मका अनुयायीहरूलाई उनीहरूको धर्म अभ्यास गर्न अनुमति दिए।[२१] साँची बौद्ध धर्मको महत्वपूर्ण केन्द्र बनेको थियो।[२२] कुमारगुप्त प्रथम (४५५ ईस्वी) ले नालंदाको स्थापना गरेको भनिन्छ। आधुनिक आनुवंशिक अध्ययनहरूले सङ्केत गर्दछ कि यो गुप्त अवधिमा थियो कि भारतीय जाति समूहहरूले अन्तरविवाह गर्न छाडेका थिएँ (अन्तरविवाहको अभ्यास/लागु गर्न थाले)।[२३]

विरासत[सम्पादन गर्नुहोस्]

यस अवधिका विद्वानहरूले वराहमिहिरआर्यभट्टलाई समावेश गर्दछ, जसले शून्यलाई छुट्टै सङ्ख्याको रूपमा मान्ने पहिलो व्यक्ति मानिन्छन्, पृथ्वीले आफ्नै अक्षको वरिपरि घुम्छ भन्ने सिद्धान्तलाई पोष्ट गरे र सूर्य र चन्द्रग्रहणहरूको अध्ययन गरे। शकुन्तला जस्ता नाटकहरू लेख्ने र संस्कृत साहित्यको सर्वोच्च स्थानमा रहेका कालिदास पनि यसै कालका थिएँ भनिन्छ। सुश्रुत संहिता, जुन आयुर्वेदिक औषधिको शल्यक्रियामा अभिनव अध्यायहरू सहितका सबै प्रमुख अवधारणाहरूमा संस्कृत संशोधन पाठ हो, गुप्त कालको मिति हो।[२४]

शासकहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

शासक
श्रीगुप्त
घटोत्कच गुप्त
चन्द्रगुप्त प्रथम
समुद्रगुप्त
काचगुप्त
रामगुप्त
चन्द्रगुप्त विक्रमादित्य
कुमारगुप्त प्रथम
स्कन्दगुप्त
पुरुगुप्त
कुमारगुप्त द्वितीय
बुद्धगुप्त
नरसिंहगुप्त बालादित्य
कुमारगुप्त तृतीय
विष्णुगुप्त

सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

  1. Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (डिसेम्बर २००६), "East-West Orientation of Historical Empires", Journal of World-Systems Research 12 (2): २२३, आइएसएसएन 1076-156X, डिओआई:10.5195/JWSR.2006.369 
  2. Taagepera, Rein (१९७९), "Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D", Social Science History 3 (3/4): १२१, जेएसटिओआर 1170959, डिओआई:10.2307/1170959 
  3. "Gupta Dynasty – MSN Encarta", मूलबाट २९ अक्टोबर २००९-मा सङ्ग्रहित।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १० फेब्रुअरी २००९ मिति
  4. N. Jayapalan, History of India, Vol. I, (Atlantic Publishers, 2001), 130.
  5. Upinder Singh (२०१७), Political Violence in Ancient India, Harvard University Press, आइएसबिएन 978-0-674-98128-7, मूलबाट १० जनवरी २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १३ डिसेम्बर २०१८ 
  6. Gupta dynasty: empire in 4th century वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३० मार्च २०१० मिति. Britannica Online Encyclopedia. Retrieved 21 November 2011.
  7. ७.० ७.१ Keay, John (२०००), India: A history, Atlantic Monthly Press, पृ: 151–52, आइएसबिएन 978-0-87113-800-2 
  8. Keay, John (२०००), India: A history, Atlantic Monthly Press, पृ: १३२, आइएसबिएन 978-0-87113-800-2 
  9. Dikshitar, V. R. Ramachandra (१९९३), The Gupta Polity (अङ्ग्रेजीमा), Motilal Banarsidass Publ., आइएसबिएन 978-81-208-1024-2, मूलबाट २ अगस्ट २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ जुलाई २०२० 
  10. Nath sen, Sailendra (१९९९), Ancient Indian History and Civilization, Routledge, पृ: २२७, आइएसबिएन 9788122411980, मूलबाट ७ मे २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अगस्ट २०२० 
  11. ११.० ११.१ ११.२ ११.३ Ashvini Agrawal (१९८९), Rise and Fall of the Imperial Guptas, Motilal Banarsidass, आइएसबिएन 978-81-208-0592-7, मूलबाट ८ जनवरी २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ अगस्ट २०१८ 
  12. १२.० १२.१ R.C. Majumdar (१९८१), A Comprehensive History of India, 3, Part I: A.D. 300-985, Indian History Congress / People's Publishing House, पृ: 17–52, ओसिएलसी 34008529 
  13. Barua, Benimadhab (१९२९), Old Brahmi Inscriptions In The Udayagiri And Khandagiri Caves 
  14. "Annual Report Of Mysore 1886 To 1903" – Internet Archiveद्वारा। 
  15. "Gupta Dynasty – MSN Encarta", मूलबाट २९ अक्टोबर २००९-मा सङ्ग्रहित।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १० फेब्रुअरी २००९ मिति
  16. Sachchidananda Bhattacharya, Gupta dynasty, A dictionary of Indian history, (George Braziller, Inc., 1967), 393.
  17. Ancient Indian History and Civilization by Sailendra Nath Sen p. 220
  18. Ancient Indian History and Civilization by Sailendra Nath Sen p. 221
  19. The First Spring: The Golden Age of India by Abraham Eraly pp. 48– वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ५ जनवरी २०२० मिति
  20. A History of Ancient and Early Medieval India by Upinder Singh p. 521
  21. The Gupta Empire by Radhakumud Mookerji pp. 133– वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १७ डिसेम्बर २०१९ मिति
  22. The Gupta Empire by Radhakumud Mookerji pp. 133– वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १७ डिसेम्बर २०१९ मिति
  23. Newitz, Annalee (२५ जनवरी २०१६), "The caste system has left its mark on Indians' genomes", Ars Technica, मूलबाट ८ जुन २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ८ जुन २०२१ 
  24. Thomas Khoshy, Elementary Number Theory with Applications, Academic Press, 2002, p. 567. आइएसबिएन ०-१२-४२११७१-२.