प्राचीन अर्थशास्त्रीय चिन्तन

परिचय

प्राचीन अर्थिक चिन्तनका स्रोतहरु छरिएका छन् । वेद, उपनिषद्, स्मृति, ब्राह्मण ग्रन्थ, नीतिशास्त्र|नीतिग्रन्थ, पुराण, रामायण, महाभारत, ऐतिहासिक शिलालेख, नीतिकथाहरू, प्राचीन मुद्रा, पुरातात्विक सामग्री आदि अनेक ठाउमा प्राचीन आर्थिक विचारहरु छरिएका छन् । विद्वानहरूका अनुसार, जुनबेला कल्पसूत्रहरूको रचना पूर्णावस्थामा पुगेको थियो त्यस बेला राजनीतिलाई निर्देशित गर्ने शास्त्रको रूपमा अर्थशास्त्र एक प्रामाणिक विषय भइसकेको थियो । प्राचीन आर्थिक चिन्तनको रूपमा अर्थशास्त्र प्रतिष्ठित रहेको कुरा बौद्ध जातकहरूको विवरणबाट पनि स्पष्ट हुन्छ । कौटिलीय अर्थशास्त्र यसको सबभन्दा बलियो प्रमाण हो । यस बाहेक याज्ञवल्क्यस्मृति, नारदस्मृति, मत्स्यपुरण र भविष्यपुराणमा पनि आर्थिक चिन्तन सम्बन्धी सामग्री उपलब्ध छ । कौटिलीय अर्थशास्त्रको विषय प्रवेशमा स्पष्ट रूपमा के भनिएको छ भने अर्थको प्राप्ति र आर्थिक प्रगतिका लागि प्राचीन आचार्यहरूद्वारा जे जति सिद्धान्तहरू प्रतिपादन गरिएका छन् ती सबैको अध्ययन र विश्लेषण गरेर यो संक्षिप्त तर सरल अर्थशास्त्र रचना गरिएको हो ।

वेद र उपनिषद्

वेद मानव मात्रलाई उपलब्ध प्राचीनतम साहित्य एवं ज्ञान विज्ञानको अभिलेख हो । यस कुरालाई वि.सं.२०६४ मा विश्व सांस्कृतिक सम्पदा सूचीमा ऋग्वेदलाई संयुक्त राष्ट्र सङ्घ (सं.रा.सं.) ले दर्ता गरेर पुष्टि गरिसकेको छ । वेद चारवटा छन् । ऋग्वेदलाई सबैभन्दा प्राचीन मानिन्छ । चारै वेदहरूमा यस प्रकारका आर्थिक जानकारीहरू उपलब्ध छन्– प्राकृतिक स्रोत, जनसङ्ख्याको पेशागत विभाजन, कृषि, पशुपालन, बजार नियमन, आयात र निर्यात, बजारमा राजकीय एकाधिकार, निजी क्षेत्रको प्रतिस्पर्धात्मक बिक्री, व्यापारिक नियमहरू, ऋण लेनदेन, ब्याज, त्यसको अभिलेख र सम्पत्ति धितोको विवरण । ऋग्वेदमा क्रेता र विक्रेता बीचको अन्तर्क्रियाको जुन प्रसंग छ त्यो आधुनिक मूल्य सिद्धान्तको केन्द्र बिन्दु हो । यजुर्वेदमा अन्नका विभिन्न प्रजातिहरूको उल्लेख छ । अथर्ववेद, कृषि सूक्तका मन्त्रहरूमा खेतीपातीको र गोसूक्त तथा गोष्ठसूक्तमा पशुपालनको विवरण छुट्टा छुट्टै प्रस्तुत गरिएको छ । ईशावास्योपनिषदमा कस्यस्विद् धनम् को रूपमा प्राकृतिक साधन र त्यसका वितरणको विचार व्यक्त गरिएको छ । रुसी अर्थशास्त्री अनीकिनले वेदलाई र प्रोफेसर डी फ्युजफील्डले उपनिषद्लाई अर्थशास्त्रको स्रोतको रूपमा लिएका छन्् ।

स्मृति

स्मृतिको अर्थ हो स्मरण योग्य । वेदमा निहित आचार–विचार–पद्धतिहरू सम्झेर मनु आदि महर्षिहरूले स्मृति नामले चिनिने धर्मशास्त्र रचेका छन्् । वैदिक सिद्धान्तको व्याख्या सरल लौकिक संस्कृत भाषामा प्रस्तुत गर्ने हुंदा स्मृतिहरू वैदिक धर्मका व्याख्याता ग्रन्थहरू हुन् । यही कुरा महाकवि कालिदासले प्रस्ट्याएका छन् । नारदस्मृतिमा भनिएको छ– वार्ता र दण्डनीतिको विवेकशील प्रयोग गर्ने राज्य व्यवस्थामा जनता सुखी र सम्पन्न हुन्छन् । नारदले रचना गरेको यो ग्रन्थ विश्वको सर्वाधिक प्राचीन लिखित कानुनको उदाहरण नागन । राजा जयस्थिति मल्लले गरेको नेवारी यसको अनुवाद समेत विश्वमा सबभन्दा पुरानो लिखित विधानको उदाहरण हो ।

पुराण

पुराणको अर्थ हो पुरानो कुरा । पुराणहरूको रचना ऋषि व्यासको परम्परामा गरिएको छ । अर्थ र धर्मको फल बताउने सन्दर्भमा पुराणहरूले पनि स्मृतिकै अनुसरण गर्दछन् । यसै कारण प्रत्येक संस्कार, पर्व, यज्ञादि कर्महरूमा संकल्प गर्दा श्रुतिस्मृतिपुराणोक्तफलप्रीत्यर्थम् भन्ने गरिन्छ । पुराणको संख्या १८ मानिन्छ । यसमध्ये मत्स्यपुराण र अग्निपुराणमा राजनीति र अर्थशास्त्र सम्बद्ध विषय वस्तु पाइन्छ । जति पुराण छन् त्यति मात्रामा उप पुराण पनि छन् ।

बार्हस्पत्य अर्थसूत्र

बार्हस्पत्य सूत्र वा बृहस्पति अर्थशास्त्रको एक सानो संकलित पुस्तिका पाइन्छ । यसको रचना शैलीका आधारमा विद्वान्हरूले यसलाई प्राचीनतम रचना मान्दछन् । तर मूल बार्हस्पत्य अर्थशास्त्रको यो एक ज्यादै सानो भाग मात्र हुनसक्छ । बृहस्पति स्मृतिको रचनाकाल समय काणेले वि.पू. ३०० देखि ५०० वि.पू.अनुमान गरेका छन् ।

रामायण

वाल्मीकि रामायणको रचना त्रेता युगमा भएको मानिन्छ । वर्तमान काल गणनाको हिसाबले त्यो समय लगभग आठ लाख वर्ष वि.पू. हुन आउ“छ । जुन अविश्वसनीय मानिन्छ । बेनी प्रसादका अनुसार रामायण महाकाव्यको समय ५०० वि.पू. हुन सक्छ । तर त्यसमा धेरै सामग्री २०० वि.पू. र त्यस पछिका सामग्री थपिएको देखिन्छ । सर मोनियर विलियम्सले रामायणको रचनाकाल ३०० वि.पू. अनुमान गरेका छन् भने कीथले ६०० वि.पू. अनुमान गरेका छन् ।एसियामा अनेक किसिमका राम कथा प्रचलित छन् । सबभन्दा पुरानो वाल्मिकी रामायण भए पनि नेपालमा अध्यात्म रामायण बढी प्रचलित छ । नेपालमा पनि विभिन्न रामकथा प्रचलित छन् । जसमध्ये भानुभक्तीय रामायण नेपाल, भूटान, सिक्क्मि र दार्जिलिङ्, र आसाममा प्रचलित छ ।

रामायणमा आर्थिक चिन्तन

रामायणमा आर्थिक र राजनीतिक विशेषज्ञहरूको नियुक्ति गर्दा अर्थशास्त्र र दण्डनीतिको ज्ञातालाई विशेषज्ञ स्थापित गर्नु भनिएको छ । किष्किन्धाकाण्डमा हनुमानलाई दण्डनीतिको ज्ञाता मानिएको छ । रामायणको अयोध्याकाण्डमा मुख्यतः आर्थिक र राजनीतिक विवरण पाइन्छ । वाल्मीकि रामायणकोे अध्ययनबाट के स्पष्ट हुन्छ भने त्यस बेलासम्म पेशागत विशिष्टताको रूपमा चारवटा वर्णहरूको व्यवस्था समाजमा स्थापित भइसकेको थियो । ब्राह्मणग्रन्थ र श्रौतसूत्र-गृह्यसूत्रहरूमा देखिएको स्पष्ट वर्णाश्रम व्यवस्था वाल्मीकि रामायणमा पनि पूर्णरूपमा अंगिकार गरेको पाइन्छ| यसमा राज्यका सात अङ्गहरू यसप्रकार बताइएका छन्
राजा,
अमात्य,
जनपद,
कोष,
पुर,
दण्ड,
सेना र
मित्र

यसमा उल्लेख गरिएको कोषको व्यवस्थाले आर्थिक व्यवस्थाको विकास र स्थिरताका लागि एउटा छुट्टै महत्त्वपूर्ण अङ्ग स्थापित भइसकेको स्पष्ट हुन्छ ।

महाभारत

महाभारतको मूल सामग्री ज्यादै प्राचीन भएको विश्वास गरिन्छ । लगभग १५० वि.पू. यसको अधिकांश भाग निश्चित भइसकेको थियो भनी विद्वान् हरूले बताएका छन् । खप्तड बाबाले महाभारतको रचना ३१०० वर्ष अघि भएको अनुमान गरेका छन् । महाभारतका मूल रचयिता कृष्णद्वैपायन व्यासलाई मानिएको छ । व्यासले यसको रचना गर्दा पुस्तकको नाम जय थियो र त्यसबेला श्लोक संख्या ८८०० थियो । वैशम्पायनले यसलाई बढाएर भारतसंहिता र सौतिले पूर्ण परिवर्धन गरेर यसलाई महाभारत बनाएको मानिन्छ । राजा विक्रमादित्यको समयमा बीस हजार र राजा भोजको समयमा तीस हजार श्लोकको महाभारतको उल्लेख पाइन्छ । लगभग १०० वर्ष पूर्व भण्डारकर ओरिएन्टल इन्स्टिच्यूट, पुणेले विभिन्न ठाउमा छरिएका महाभारतका पाण्डुलिपिहरू सङ्कलन गरी लगभग एक लाख श्लोकको पुस्तक प्रकाशित गरे पछि महाभारतको वर्तमान स्वरुप निर्धारित भएको हो । उक्त संस्करण तयार पार्दा नेपालमा पाइएका पाण्डुलिपिहरूलाई पनि निकै महत्त्व दिइएको थियो । जायसवालका अनुसार, शान्तिपर्वको विषयवस्तु ४०० वि.पू. देखि वि.सं. ५५७ सम्ममा आफ्नो वर्तमान स्वरूपमा पुगेको छ ।

महाभारतमा आर्थिक चिन्तन

आधुनिक अर्थशास्त्रका दृष्टिकोणले महाभारतमा निम्नलिखित विषयहरू माथि चिन्तन गरिएको छ–

• १.राष्ट्रको रक्षा र आर्थिक उन्नतिका लागि राज्य संयन्त्रको महत्त्व
• ३.सम्पत्तिको रक्षा र वृद्धि गर्ने उपाय
• ४.राज्यको उत्पत्ति र आवश्यकता
• ५.नागरिकको कर्तव्य र सुशासन
• ६.धनको सदुपयोग
• ७.करारोपणका सिद्धान्त
• ८.ऋण लेनदेन तरिका
• ९.व्यापारीको रक्षा
• १०.अर्थ, काम, र धर्मको महत्त्व

नेपाली भाषामा महाभारतका गद्य र पद्यका अनेक संस्करण पाइन्छन् । गद्यमा चक्रपाणि चालिसेको संक्षिप्त भारत बढी लोकप्रिय कृति हो ।

शुक्रनीति

शुक्रनीतिको रचना मानव, वशिष्ठ, तथा पराशर स्मृतिग्रन्थ– धर्मशास्त्रभन्दा पछि र बौद्धकालभन्दा अगाडि भएको हो ।

शुक्रनीतिमा आर्थिक चिन्तन

आधुनिक अर्थशास्त्रका दृष्टिले शुक्रनीतिमा निम्नलिखित विषय वस्तुहरू विवेचना गरिएको छ –

• १. आर्थिक क्रियाकलापको विवरण
• २. कोषको आवश्यकता र संकलनका विधि
• ३. धनार्जनको उपयोग
• ४. मूल्य निर्धारणको तरिका
• ५. कर सङ्कलन
• ६. कोषाध्यक्षको योग्यता
• ७. मिसावटको रोकथाम
• ८. लेखा हिसाब राख्नु
• ९. व्यापारिक क्रियाकलाप
• १०. ऋण लेनदेनका नियम

कौटिल्य र उनको अर्थशास्त्र

अर्थशास्त्र ग्रन्थका रचयितालाई कौटिल्य, विष्णुगुप्त, चाणक्य आदि अनेक नामले उल्लेख गरिएको पाइन्छ । तर अर्थशास्त्र ग्रन्थको तन्त्रयुक्ति अध्याय अनुसार रचनाकारको नाम विष्णुगुप्त हो । कौटिल्यलाई तक्षशिलामा अर्थशास्त्र विषयको आचार्यको रूपमा उल्लेख गरिएको छ । नन्द वंश समाप्त पार्ने शपथ लिएका आचार्य विष्णुगुप्त चाणक्यले चन्द्रगुप्त मौर्यलाई शिष्य बनाई एउटा सङ्गठन खडा गरे । नन्दलाई पराजित गरी चन्द्रगुप्तलाई मगधको राजा बनाए तथा मगध राज्यको विस्तार गरी तक्षशिला देखि दक्षिण भारतसम्म चक्रवर्ती राज्य स्थापना गरे । चन्द्रगुप्त मौर्य राजा भएपछि एक विशाल र बलियो साम्राज्य स्थापना भयो जसको राजधानी पाटलिपुत्र थियो । यस राज्यको सीमा पूर्वमा आसामदेखि, पश्चिममा अफगानिस्तानसम्म र उत्तरमा कश्मीरदेखि दक्षिणमा कलिंग (वर्तमान तमिलनाडु) सम्म फैलिएको थियो ।चन्द्रगुप्तका प्रधानमन्त्री एवं सलाहकारको रूपमा राज्य सञ्चालन गर्ने आचार्य चाणक्य आफू एक कुटीमा सामान्य जीवन व्यतीत गर्थे भन्ने उल्लेख पाइन्छ ।
कौटिलीय ग्रन्थ अर्थशास्त्र एक विशाल ग्रन्थ हो । जसमा राज्य सञ्चालन र अर्थव्यवस्थाका विविध पक्ष बारे सविस्तार उल्लेख गरिएको छ । यो विभिन्न खण्ड, अध्याय र प्रकरणमा विभक्त छ । नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट अनूदित र प्रकाशित संस्करण अनुसार कौटिलीय अर्थशास्त्रको बनावट यस प्रकार छ–

• १. अधिकरण वा खण्ड संख्या १५
• २. अध्याय संख्या १७८
• ३. प्रकरण संख्या १८०

कौटिलीय अर्थशास्त्रमा आर्थिक विषय वस्तु

कौटिलीय अर्थशास्त्रमा व्यक्त आर्थिक विषय वस्तुलाई तल लेखिए अनुसार विभाजन गर्न सकिन्छ –

• १. राज्यको उत्पत्ति
• २. राज्यका सात अङ्ग
• ३. भौतिक धनको प्रकृति र उद्देश्य
• ४. कृषिको महत्त्व
• ५. सार्वजनिक वित्त
• ६. मूल्यको नियमन
• ७. सामाजिक सुरक्षा

कौटिलीय विचार अनुसार समाजलाई मात्स्य न्यायबाट बचाउन राज्यको उत्पत्ति भएको हो । राज्यका सात अङ्ग हुन्छन्– स्वामी, अमात्य, कोष, दुर्ग, दण्ड, जनपद र मित्र । उनको विचारमा पदार्थ, वित्त, सार्वजनिक वा व्यक्तिगत सम्पत्ति, सुन, चा“दी संचित गरिएको अर्थ, श्री अर्थात् समृद्धि, भोग गर्न सकिने कुरा, विनिमय र हस्तान्तरीय वस्तु यी सबै भौतिक धन हुन् । राष्ट्रलाई आर्थिक रूपमा सम्पन्न तुल्याउन उनले कृषि, पशुपालन र वाणिज्यलाई निकै महत्त्व दिएका छन् ।
राजकीय कोषलाई आचार्यले एक संवैधानिक अङ्गको स्थान प्रदान गरेका छन् । राजकीय कोष वृद्धिका विविध उपायहरूको व्यावहारिक विश्लेषण कौटिलीय अर्थशास्त्रमा सर्वाधिक प्राथमिकता साथ गरिएको छ । यस ग्रन्थमा उनले करारोपणका केही सिद्धान्त प्रतिपादन गरेका छन् । प्रजाको हितका लागि राजकीय व्ययको अधिकतम सदुपयोग गर्न कौटिलीय अर्थशास्त्रमा राजकीय लेखाङ्कनको सुझाव दिइएको छ । मूल्य स्थिरताका लागि कौटिलीय अर्थशास्त्रमा मूल्य निर्धारण र मूल्य नियमनका विधिहरू प्रतिपादन गरिएको छ । यसका साथै कौटिलीय अर्थशास्त्रमा सामाजिक सुरक्षाको रूपमा सबै गरीब र असहाय मानिसहरूको रेखदेख गर्नु राज्यको दायित्त्वको रूपमा लिइएको छ ।
कौटिलीय अर्थशास्त्रमा ग्रन्थ रचना गर्ने शोध र तर्कको विधि समेत सविस्तार वर्णन छ ।
कौटिलीय अर्थशास्त्रमाथि अनेकौ“ विद्वान् हरूले ग्रन्थ रचना गरेका छन् । काङ्लेले तेस्रो खण्डमा आफ्नो पुस्तक प्रकाशनको समय (वि.सं.२०२२) सम्म उपलब्ध अध्ययन, शोध ग्रन्थ, र लेखमालाहरूको १० पृष्ठ लामो सूची प्रस्तुत गरेका छन् । यसबाट कौटिलीय अर्थशास्त्रमाथि विद्वान् हरूको रुचि स्पष्ट हुन्छ । वेब साइटमा समेत कौटिलीय अर्थशास्त्रलाई आधार बनाएर गरिएका नया“ नया“ अध्ययन र ग्रन्थ रचनाको प्रशस्त विवरण उपलब्ध छ । तर केवल शुक्रनीतिलाई आधार बनाएर रचना गरिएका लेख, पुस्तक अथवा अध्ययन प्राप्त गर्न सकिएन ।

कौटिल्य अघिका अर्थशास्त्रकार

उपर्युक्त विवरणबाट के स्पष्ट हुन्छ भने कौटिल्य अघि अर्थशास्त्रका अनेक विचारक थिए र उनीहरूले यस विषयका ग्रन्थ रचना गरेका थिए । याज्ञवल्क्यस्मृतिमा मनु, अत्रि, विष्णु, हारीत, याज्ञवल्क्य, उशना, अङ्गिरा, यम, आपस्तम्ब, संवर्त, कात्यायन, बृहस्पति, पराशर, व्यास, शंख, लिखित, दक्ष, गौतम, शतातप र वशिष्ठ गरी २० जना नीतिकारको नाम उल्लेख छ । । कौटिल्यले अर्थशास्त्र ग्रन्थ रचना गर्दा पूर्ववर्ती जुन जुन अर्थशास्त्रविद् आचार्यबाट विचार ग्रहण गरेका छन् तिनीहरूको नामावली तल प्रस्तुत गरिएको छ ।

केही प्राचीनतम अर्थशास्त्रकार

१. आम्भी	२. कर्णिकाभारद्वाज	३. कात्यायन
४. किंजल्क	५. कौणपदन्त	६. गौतम
७. घोटमुख	८. चारायण	९.पराशर
१०. पालकाप्य	११. पिशुन	१२.पिशुनपुत्र
१३. बाहुदन्तीपुत्र	१४. बृहस्पति	१५. भारद्वाज
१६. मनु	१७. वातव्याधि	१८. विदेहराज
१९. शुक्र	२०. कौटिल्यले समर्थन गरेका अर्थशास्त्रकार	२१. कौटिल्यले समर्थन नगरेका अर्थशास्त्रकार

तालिकामा उल्लिखित बाहेक पनि अर्थशास्त्रकारको नाम पाइन्छ । उदाहरणका लागि अश्वलायन गृह्यसूत्र ३.१३.१६ मा आदित्य नाम गरेका ग्रन्थकारको उल्लेख पाइन्छ ।

कौटिल्य पछिका अर्थशास्त्रकार

वि.सं. १५४१ मा सोमदेव सूरीद्वारा रचना गरिएको नीतिवाक्यामृत भन्ने पुस्तकमा कौटिल्य पछिका लगभग ३० जना टीकाकारको विवरण छ जसमध्ये २० जना अर्थशास्त्रका विद्वान् भनिएको छ । विचारकहरुका अनुसार, १० औ शताब्दी देखि १४ औ शताब्दीसम्म अर्थशास्त्र विषयक विशेष ग्रन्थ उपलब्ध हु“दैन । त्यसपछि १४औ शताब्दीदेखि १८औ शताब्दीसम्म यस सम्बन्धी ग्रन्थहरू पाइन्छन्, उदाहरणको रूपमा यी ग्रन्थ प्रस्तुत गर्न सकिन्छ– युक्तिकल्पतरु, राजनीति रत्नाकर, राजनीति कल्पतरु, राजनीति कामधेनु, वीरमित्रोदय, र राजनीति मयूख । राजनीतिरत्नाकर ग्रन्थमा चण्डेश्वरले अर्थशास्त्र विषयको परम्परामा अमरसिंह, कात्यायन, कामन्दक, कुल्लुक भट्ट, कौटिल्य, नारद, मनु, याज्ञवल्क्य, लक्ष्मीधर, वशिष्ठ, विष्णु, बृहस्पति, व्यास, शुक्र, श्रीकर, र हारीत १६ जना विद्वान तथा तीनवटा ग्रन्थ भागवत, रामायण, र महाभारतको नाम उल्लेख गरेका छन् । यस ग्रन्थमा कौटिलीय अर्थशास्त्रमा उल्लेख नभएका तीन जना विद्वानहरूको नाम पाइन्छ– कुल्लुक भट्ट, श्रीकर, र लक्ष्मीधर ।