बिधानचन्द्र राय

बिधानचन्द्र राय MD DSc MRCP FRCS
१९४३ को फोटो
पश्चिम बंगालका मुख्यमन्त्री
कार्यकाल २३ जनवरी १९४८ – १ जुलाई १९६२
पूर्वाधिकारी	प्रफुल्लचन्द्र घोष
उतराधिकारी	प्रफुल्ल चन्द्र सेन
विधायक
कार्यकाल १९५२–१९६२
पूर्वाधिकारी	प्रथम धारक
उतराधिकारी	बिजय सिंह नहार
निर्वाचन क्षेत्र	बऊबाज़ार
कार्यकाल १९६२–१९६२
पूर्वाधिकारी	बिजय सिंह नहार
उतराधिकारी	सिद्धार्थ शंकर राय
निर्वाचन क्षेत्र	चौरंगी
कलकत्ता को महापौर
कार्यकाल ५ अप्रिल १९३१ – ९ अप्रिल १९३३
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	(१८८२-०७-०१)१ जुलाई १८८२ बंकीपुर, बंगाल प्रेसीडेंसी, ब्रिटिश भारत
मृत्यु	१ जुलाई १९६२(1962-07-01) (उमेर ८०) कोलकाता, पश्चिम बंगाल, भारत
राजनीतिक दल	भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस
अभिभावक(हरू)	अघोर कामिनी देवी प्रकाशचन्द्र राय
निवास(हरू)	कोलकाता, पश्चिमबंगाल
मातृ शिक्षाप्रतिष्ठान	प्रसिडेंसीय कॉलेज, कलकत्ता पटना विश्वविद्यालय (कला स्नातक) कलकत्ता मेडिकल कॉलेज (एमबीबीएस, एमडी) रॉयल कॉलेज ऑफ़ फिज़िशियन्स (MRCP) रॉयल कॉलेज ऑफ़ सर्जन्स (FRCS)
जीवनवृति	चिकित्सक राजनेता शिक्षाविद
पुरस्कार	भारतरत्न (१९६१)

डा. विधान चन्द्र राय (जुलाई १, १८८२ – १ जुलाई, १९६२) एक चिकित्सक र स्वतन्त्रता सेनानी थिए। उहाँ पश्चिम बङ्गाल का दोस्रो मुख्यमन्त्री हुनुहुन्थ्यो, जसले १४ जनवरी १९४८ देखि आफ्नो मृत्युसम्म १४ वर्ष सेवा गर्नुभयो। विधान रोयलाई आधुनिक पश्चिम बंगाल का निर्माता मानिन्छ। उनको जन्मदिन १ जुलाई लाई भारत मा 'डाक्टर्स डे' को रूपमा मनाइन्छ। सन् १९६१ मा उनलाई भारत रत्न प्रदान गरिएको थियो।

जीवनी

प्रारम्भिक जीवन र शिक्षा

उनको जन्म खजान्ची रोड बंकीपुर, पटना, बिहार मा एक प्रवासी बंगाली कायस्थ परिवारमा भएको थियो। उनको जन्मस्थललाई हाल अघोर प्रकाश शिशु सदन नामक विद्यालयमा परिणत गरिएको छ। उनका आमाबाबु ब्राह्मो समाज भएकाले सानैदेखि डा. रायमा ब्राह्मोसमाजको अमिट प्रभाव थियो। उनका बुबा प्रकाशचन्द्र राय डेपुटी म्याजिस्ट्रेट थिए तर उनको परोपकार र धार्मिक झुकावका कारण उनले कहिल्यै सम्पत्ति जम्मा गर्न सकेनन्। त्यसैले विधान चन्द्र रायको प्रारम्भिक जीवन अभावमा बित्यो । बि. ए परीक्षा उत्तीर्ण गरेर सन् १९०१ मा कलकत्ता गए । त्यहाँबाट उनले एम.डी. पढाइको खर्च आफैंले बेहोर्नुपरेको थियो । मेरिट छात्रवृत्ति बाहेक अस्पतालमा नर्सको काम गरेर उनको गुजारा चल्थ्यो । आर्थिक अभावका कारण डा.विधान चन्द्र रायले कलकत्तामा पाँच वर्षको अध्ययनको क्रममा पाँच रुपैयाँको एउटा मात्र किताब किनेका थिए। उहाँ यति प्रतिभाशाली हुनुहुन्थ्यो कि L.M.P. M.D पछि दुई वर्षको छोटो अवधिमा परीक्षा उत्तीर्ण गरेर कीर्तिमान बनाए । त्यसपछि उनी उच्च शिक्षाका लागि बेलायत गए । विद्रोही बङ्गालका बासिन्दा भएकाले उनको भर्नाको आवेदन पटक पटक अस्वीकार भयो । दुई वर्षमै उनले एम.आर. सीपी र एफ। आर. C.S. परीक्षामा उत्तीर्ण भए । उनको कठोर र लगनशील विद्यार्थी जीवनको जगमा उनको महान व्यक्तित्व निर्माण भएको थियो।

राजनीतिमा प्रवेश

घर फर्किएपछि डा. रायले सियालदह जंक्शनमा आफ्नै निजी अस्पताल खोले र सरकारी जागिर पनि लिए । तर उहाँ आफ्नो सीमित जीवनशैलीबाट सन्तुष्ट हुनुहुन्नथ्यो ।१९२३ मा, उनी दिग्गज राजनीतिज्ञ र तत्कालीन मन्त्री सर सुरेन्द्रनाथ बनर्जीको विरुद्धमा बंगाल विधान परिषद्को चुनावमा उभिए र स्वराज पार्टीको सहयोगमा उनलाई पराजित गर्न सफल भए। यहीँबाट उनी राजनीतिमा प्रवेश गरेका थिए । डा. राय देशबन्धु चित्तरञ्जन दास का मुख्य सहायक बने र छोटो अवधिमा उनले बंगालको राजनीतिमा एक प्रमुख स्थान ओगटे। सन् १९२८ मा मोतीलाल नेहरूको अध्यक्षतामा भएको भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसको कलकत्ता अधिवेशनको स्वागत समितिका महासचिव थिए। डा. राय कट्टर राष्ट्रवादी नभई राजनीतिमा उदारवादी थिए । तर सुभाषचन्द्र बोस र यतिन्द्र मोहन सेनगुप्ताबीचको राजनीतिक प्रतिस्पर्धामा उनी सुभाषबाबुसँग थिए । सभाबाट राष्ट्रिय हितका लागि लड्ने विश्वास थियो । त्यसैले उनले ‘भारत सरकार ऐन’ बनेपछि स्वराज्य पार्टीलाई पुनः सक्रिय गर्ने प्रयास गरे । सन् १९३४ मा डा. अन्सारीको अध्यक्षतामा बनेको संसदीय बोर्डको पहिलो महासचिव डा. राय बनेका थिए । आम निर्वाचनमा कांग्रेसले देशका सात राज्यमा सत्ता हात पारेको थियो । यो उनको सामान्य मन्त्रालयको ठूलो सफलता थियो।

व्यावसायिक जीवन

डा. रायको विश्वका डाक्टरहरूमा एक प्रमुख स्थान थियो। सुरुमा, उनले पण्डित मोतीलाल नेहरू र महात्मा गान्धी जस्ता नेताहरूको चिकित्सकको रूपमा देशमा अखिल भारतीय ख्याति कमाए। बिरामीको अनुहार हेरेर मात्रै रोगको निदान र उपचार बताउँथे ।आफ्नो मौलिक क्षमताका कारण उनी सन् १९०९ मा ‘रोयल सोसाइटी अफ मेडिसिन’, १९२५ मा ‘रोयल सोसाइटी अफ ट्रपिकल मेडिसिन’ र १९४० मा ‘अमेरिकन सोसाइटी अफ चेस्ट फिजिसियन्स’को फेलो निर्वाचित भए। डा. रायले सन् १९२३ मा ‘यादवपुर राजयक्ष अस्पताल’ स्थापना गर्नुका साथै ‘चित्तरञ्जन सेवा सदन’ स्थापना गर्नमा पनि महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए। कार्माइकल मेडिकल कलेजलाई हालको विकसित रुप दिने श्रेय डा. राईलाई जान्छ । उनी जीवनभर यस कलेजको अध्यक्ष र ‘मेडिसिनका प्राध्यापक’ रहे। कलकत्ता र इलाहाबाद विश्वविद्यालयहरूले डा. राय D.Sc. को मानार्थ उपाधि प्रदान गरिएको थियो। उनी १९३९ देखि १९४५ सम्म 'अल इन्डिया मेडिकल काउन्सिल' का अध्यक्ष थिए। यस बाहेक उनी 'कलकत्ता मेडिकल क्लब', 'इंडियन मेडिकल एसोसिएसन', 'जादवपुर टेक्निकल कलेज', 'राष्ट्रिय शिक्षा परिषद', भारत सरकारको 'हायर इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी', 'अल इन्डिया बोर्ड अफ बायोफिजिक्स'का अध्यक्ष थिए। ', र जादवपुर विश्वविद्यालय र अन्य राष्ट्रिय स्तरका संस्थाहरूको सदस्य थिए। डाक्टरको हैसियतमा, उनले पर्याप्त ख्याति र धन कमाए र सार्वजनिक कल्याण कार्यहरूमा उदारतापूर्वक दान गरे। बङ्गालको अनिकालमा जनतालाई दिनुभएका सेवाहरू अविस्मरणीय छन्।

राष्ट्रिय राजनीतिमा भूमिका

डा.विधानचन्द्र राय कलकत्ता कर्पोरेशनका वर्षौंसम्म सदस्य थिए र आफ्नो दक्षताका कारण दुई पटक मेयर निर्वाचित भएका थिए। कांग्रेस कार्यसमितिको सदस्यको रूपमा, उहाँ सविनय अवज्ञा आन्दोलनमा १९६० र १९३२ मा जेल गए। उनी १९४२ देखि १९४४ सम्म कलकत्ता विश्वविद्यालयका उपकुलपति थिए र विश्वविद्यालयका समस्या समाधान गर्न सधैं सक्रिय रूपमा योगदान दिए। १५ अगस्ट १९४७ मा उनी उत्तर प्रदेश को राज्यपाल नियुक्त भए तर उनले स्वीकार गरेनन्। राज्यको राजनीतिमा मात्रै रहनु उपयुक्त मानिएको थियो । उनी बंगालको स्वास्थ्य मन्त्री नियुक्त भएका थिए। सन् १९४८ मा डा. प्रफुल्ल चन्द्र घोषको राजीनामापछि उहाँ राज्यको मुख्यमन्त्री निर्वाचित हुनुभयो र जीवनभर यही पदमा रहे। विभाजन र शरणार्थी समस्याले सताएको संकटग्रस्त राज्यको सफल शासन सञ्चालनमा उनले असाधारण राजनीतिक सीप र दूरदर्शिता प्रदर्शन गरे। आफ्नो जीवनकालमा, वामपन्थीहरू सधैं आफ्नो गढ बंगालमा असफलता चाहन्थे। उनले बंगालको औद्योगिक विकासका लागि निरन्तर प्रयास गरे । दामोदर भ्याली कर्पोरेशन र स्टील सिटी दुर्गापुर डा. रोयको बंगालमा ठूलो योगदान हो।

व्यक्तिगत जीवन र मृत्यु

३५ वर्षको उमेरमा स्वेच्छाले ब्रह्मचर्य व्रत लिने आमा अधोरकामिनी राईका छोरा डा.विधानचन्द्र राई जीवनभर अविवाहित रहे। उहाँमा अचम्मको क्षमता, उत्साह र काम गर्ने शक्ति थियो। उहाँ निस्वार्थ कार्यकर्ता हुनुहुन्थ्यो । आफ्नो महत्वाकांक्षा र समताका कारण उनले ८० वर्षको उमेरमा पनि युवाहरुको हिम्मत र जोश कायम राखेका थिए । रोगको नाडीजस्तै उनलाई देशको नाडी पनि थाहा थियो । राष्ट्रिय जीवनका विभिन्न क्षेत्रमा उहाँको बहुमुखी सेवा थियो। उनले देशको औद्योगिक विकास, चिकित्सा क्षेत्रमा महत्वपूर्ण अनुसन्धान कार्य र शिक्षाको उन्नतिमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका थिए । उनको संघर्षपूर्ण जीवन, राजनीति र चिकित्साको क्षेत्रमा उनको महान उपलब्धि र देशको लागि प्रदान गरिएको महान सेवाहरूको लागि, उनलाई १९६१ मा राष्ट्रको सर्वोच्च सम्मान 'भारत रत्न' प्रदान गरिएको थियो। डा. राय बंगाल प्रदेश कांग्रेसका आत्मा र कांग्रेस कार्य समितिका प्रभावशाली सदस्य थिए। उहाले राजर्षि टण्डन र जवाहरलाल नेहरू र पछि नेहरू जी र रफी अहमद किदवई बीचको सम्झौता गराउनमा प्रमुख भूमिका निर्वाह गर्नुभयो।

विरासत

कलकत्ता में विधानसभा को बाहिर बिधान चन्द्र राय को प्रतिमा

बिधानचन्द्र राई महान व्यक्तित्व थिए । उहाँ एक वरिष्ठ चिकित्सक, शिक्षाविद्, स्वतन्त्रता सेनानी, भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसका महत्वपूर्ण नेता र स्वतन्त्र भारतमा पश्चिम बंगालका मुख्यमन्त्री हुनहुन्थेयो। डा.रायको जन्म बिहारमा भएको थियो र २० वर्षको उमेरसम्म त्यहीँ शिक्षा लिएका थिय, त्यसपछि बङ्गालमा बसोबास गर्ने र काम गर्ने क्रममा उनी बेलाबेलामा असम पनि गए । यसरी डा. रायले आफूलाई तीनै प्रदेशको मान्थे। तीनवटै प्रदेशका जनतामाझ समान जीवन बिताएका र उनीहरूलाई समान रूपमा चिन्ने भएकाले आज आफू जस्तो छन् भन्ने उहाँ गर्वका साथ स्वीकार गर्नुहुन्थे । अन्तर प्रदेश विवादको कुनै वास्तविक आधार नहुने उनको स्पष्ट धारणा थियो । व्यक्तिले वंश, जात, रंग, रूप आदिका आधारमा नभई गुणका आधारमा इज्जत पाउँछ भन्ने प्रमाणित गरे ।