राजेन्द्र प्रसाद

डा. राजेन्द्र प्रसाद
भारतको प्रथम राष्ट्रपति
कार्यकाल सन् १९५० जनवरी २६ – सन् १९६२ मे १२
प्रधानमन्त्री	जवाहरलाल नेहरु
उपराष्ट्रपति	सर्वपल्ली राधाकृष्णन
पूर्वाधिकारी	पद स्थापित
उतराधिकारी	सर्वपल्ली राधाकृष्णन
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	(१८८४-१२-०३)३ डिसेम्बर १८८४ जीरादेई, बिहार, बिहार, बङ्गाल प्रान्त, ब्रिटिश भारत (हाल बिहार, भारत)
मृत्यु	२८ फेब्रुअरी १९६३(१९६३-०२-२८) (७८ वर्ष) पटना, बिहार, भारत
राष्ट्रियता	भारतीय
राजनीतिक दल	भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेस
जीवन साथी	राजवंशी देवी (मृ.१९६२)
मातृ शिक्षाप्रतिष्ठान	कलकत्ता विश्वविद्यालय

राजेन्द्र प्रसाद ( listen ; ३ डिसेम्बर, १८८४  - २८ फेब्रुअरी, १९६३) भारतका प्रथम राष्ट्रपति थिए । ती भारतीय स्वतन्त्रता सङ्ग्रामका प्रमुख नेताहरूमा एक थिए तथा भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेसका अध्यक्षका रूपमा प्रमुख भूमिका निर्वाह गरेका थिए । उनले भारतीय संविधानका निर्माणमा पनि आफ्नो प्रमुख योगदान दिएका थिए जसको परिणति सन् १९५० जनवरी २६ मा भारत एउटा गणतन्त्र राष्ट्रको रूपमा स्थापित भएको थियो । राष्ट्रपति हुनको अतिरिक्त उनले स्वाधीन भारतमा केन्द्रीय मन्त्रीको रूपमा पनि केही समयका लागि काम गरेका थिए । पूरा देशमा अत्यन्त लोकप्रिय हुनको कारण तिनलाई राजेन्द्र बाबू वा "देशरत्न" भनेर बोलाईनथ्यो ।

पूर्वज

बाबू राजेन्द्र प्रसादका पूर्वज मूलरूपले कुआँगाउँ, अमोढा (उत्तर प्रदेश)का निवासी थिए। यो एक कायस्थ परिवार थियो। केही कायस्थ परिवार यस स्थानलाई छोडेर बलिया जा बसे थिए। केही परिवारहरूलाई बलिया पनि रास छैन आया, ती वहाँदेखि बिहारका जिल्ला सारनका एक गाउँ जीरादेईमा आ बसे थिए। यी परिवारहरूमा केही शिक्षित मानिस पनि थिए। यिनैं परिवारहरूमा राजेन्द्र प्रसादका पूर्वजहरूको पनि परिवार पनि थियो। जीरादेईका नजिकनैं एक सानो सी रियासत थियो - हथुआ। राजेन्द्र बाबूका दादा पढे-लिखे थिए, अतः तिनलाई हथुआ रियासतको दीवानी मिल्यो पच्चीस-तीस सालहरूसम्म ती त्यस रियासतका दीवान रहे। उनले स्वयं पनि केही जमीन खरीद लिए थियो। राजेन्द्र बाबूका पिता श्री महादेव सहाय यस जमींदारीको देखभाल गरिन्थ्यो। राजेन्द्र प्रसाद जीका चाचा श्री जगदेव सहाय पनि घरमा नैं रहेर जमींदारीको काम देखन्थे। जगदेव सहाय जीको आफ्नो कुनै सन्तान थिएन। आफ्नो पाँच भाई-बहनहरूमा ती सबैभन्दा साना थिए, यस कारण पूरा परिवारमा सबका प्यारे थिए।

तिनको चाचाका कुनै सन्तान थिएन, यस कारण ती राजेन्द्र प्रसादलाई आफ्नो पुत्रको भान्ति नैं समझन्थे। दादा, पिता र चाचाका लाड-प्यारमा नैं राजेन्द्र बाबूको पालन-पोषण भयो। दादी र सामान्याको पनि उनमा पूर्ण प्रेम बरसन्थ्यो।

बचपनमा राजेन्द्र बाबू चाँडै सो जान्थे र सुबह चाँडै उठ जाँदै, त मांलाई पनि जगा लिया गर्दै र फेरि तिनलाई सोने छैन देते। अतः मां पनि तिनलाई प्रभाती सुनाती, रामायण र महाभारतको कथाहरू र भजन, कीर्तन आदि सुनातीं।

प्रारम्भिक जीवन

राजेन्द्र बाबूको जन्म बिहार प्रान्तका सीवान जिल्लाहरूमा जीरादेई नामक गाँवमा ३ दिसम्बर १८८४ मा भएको थियो। तिनको पिता श्री महादेव सहाय संस्कृत एवं फारसीका विद्वान थिए एवं तिनको माता श्रीमति कमलेश्वरी देवी एक धर्मपरायण महिला थियो। पाँच वर्षको उम्रमा नैं राजेन्द्र बाबूले एक मौलवी साहबदेखि फारसीमा शिक्षा शुरू गरे। त्यसको पछि ती आफ्नो प्रारम्भिक शिक्षाका लागि छपराका जिल्ला स्कूल गए। राजहरूद्र बाबूको विवाह त्यस समयको परिपाटीका अनुसार बाल्य कालमा ही, लगभग १३ वर्षको उम्रमा, राजवंशी देवीदेखि भयो। विवाहका पछि पनि उनले पटनाका टीका घोष अकादमीदेखि आफ्नो पढाई जारी रखी। तिनको वैवाहिक जीवन धेरै सुखी रह्यो र त्यो भन्दा तिनको अध्ययन अथवा अन्य कार्यहरूमा कुनै रुकावट छैन पडी।

तर ती जल्द नैं जिल्ला स्कूल छपरा चले गये र त्यहींदेखि १८ वर्षको उम्रमा उनले कोलकाता विश्वविद्यालयको प्रवेश परीक्षा दिए त्यस प्रवेश परीक्षामा तिनलाई प्रथम स्थान प्राप्त भएको थियो। १९०२ मा उनले कोलकाताका प्रसिद्ध प्रेसिडेन्सी कलेजमा दाखिला लिए तिनको प्रतिभाले गोपाल कृष्ण गोखले तथा बिहार-विभूति डॉक्टर अनुग्रह नारायण सिन्हा जस्तै विद्वानहरूको ध्यान आफ्नोतर्फ आकर्षित गरे। १९१५ मा उनले स्वर्ण पदका साथ कानून मा स्नातकोतर (एलएलएम)को परीक्षा नजीकको र पछि लका क्षेत्रमा नैं उनले डॉक्टरेटको उपाधि पनि हासिल गरे राजेन्द्र बाबू कानुनको आफ्नो पढाईको अभ्यास भागलपुर, बिहारमा गरे गरिन्थ्यो।

नेपाली एवं भारतीय भाषा-प्रेम

यद्यपि राजहरूद्र बाबूको पढाई फारसी र उर्दूदेखि शुरु भएको थियो तथापि वी। ए.मा उनले नेपालीले लिए थियो। ती अङ्ग्रेजी, नेपाली, उर्दू, फारसी तथा बङ्गाली भाषा र साहित्यदेखि पूरा परिचित तथा यी भाषाहरूमा ती सरलतादेखि प्रभावकारी व्याख्यान पनि दे सकन्थे। गुजरातीको व्यावहारिक ज्ञान पनि तिनलाई थियो। एम। एल। परीक्षाका लागि हिन्दू कानुनको उनले संस्कृत ग्रन्थहरूदेखि नैं अध्ययन गरेको थियो। नेपालीका प्रति तिनको प्रेम अगाध थियो। नेपाली पत्र-पत्रिकाहरू जस्तै भारतमित्र, भारतोदय, कमला आदिमा तिनको लेख छपन्थे। तिनको निबंध सुरुचिपूर्ण तथा प्रभावकारी हुन्थे। १९१२ ई.मा जब अखिल भारतीय साहित्य सम्मेलनको अधिवेशन कलकत्तेमा भएको थियो तब स्वागतकारिणी समितिका ती प्रधान मंत्री थिए। १९२० ई.मा जब अखिल भारतीय नेपाली साहित्य सम्मेलनको १०वाँ अधिवेशन पटनेमा भएको थियो तब पनि ती प्रधान मंत्री थिए। १९२३ ई.मा जब सम्मेलनको अधिवेशन कोकोनाडामा हुने थियो तब ती त्यसको अध्यक्ष मनोनीत भएका थिएमा रुग्णताका कारण ती त्यसमा उपस्थित न होबाट। तिनको भाषण श्री जमनालाल बजाजले पढा थियो। १९२६ ई.मा ती बिहार प्रदेशीय नेपाली साहित्य सम्मेलनका र १९२७ ई.मा उत्तर प्रदेशीय नेपाली साहित्य सम्मेलनका सभापति थिए। नेपालीमा यिनको आत्मकथा ठूलो प्रसिद्ध पुस्तक छ। अङ्ग्रेजीमा पनि इन्होंने केही पुस्तकहरू लिखी छन्। इन्होंने नेपालीका 'देश' र अङ्ग्रेजीका 'पटना ल वीकली'को पनि संपादन गरेको थियो।

स्वतन्त्रता आन्दोलनका बेला

भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनमा तिनको पदार्पण वकीलका रूपमा आफ्नो कैरियरको सुरुवात गर्दै नैं भएको थियो। चम्पारणमा गाँधीजीले एक तथ्य अन्वेषण समूह पठाईे जाँदै समय उनीसित आफ्नो स्वयंसेवकहरूका साथ आउने अनुरोध गरेको थियो। राजेन्द्र बाबू महात्मा गाँधीको निष्ठा, समर्पण एवं साहससित धेरै प्रभावित भए र १९२१ मा उनले कोलकाता विश्वविद्यालयको सीनेटर पदबाट राजिनामा गरिदिए। गाँधीजीले जब विदेशी संस्थाहरूका बहिष्कारको अपीलको थियो त उनले आफ्नो पुत्र मृत्युंजय प्रसाद, जो एक अत्यन्त मेधावी छात्र थिए, तिनलाई कोलकाता विश्वविद्यालयदेखि हटाएर बिहार विद्यापीठमा दाखिल गराए। उनले "सर्चलाईट" र "देश" जस्ता पत्रिकाहरूमा यस विषयमा धेरै लेख लिखे थिए र यी अखबारहरूका लागि प्राय ती धन जुटाउने काम पनि गरिन्थ्यो। १९१४ मा बिहार र बङ्गालमा आयो बाढमा उनले पर्याप्त बढचढ गर्न सेवा-कार्य गरेको थियो। बिहारका १९३४का भूकंपका समय राजेन्द्र बाबू कारावासमा थिए। जेलदेखि दुइ वर्षमा छूटनेका पश्चात ती भूकंप पीडितहरूका लागि धन जुटाउनमा तन-मनदेखि जुट गये र उनले वायसरायका जुटाये धन-राशिदेखि कहीं अधिक आफ्नो व्यक्तिगत प्रयासहरूदेखि जमा गरे। सिंध र क्वेटाका भूकंपका समय पनि उनले धेरै राहत-शिविरहरूको इंतजाम आफ्नो हाथहरूमा लिया थियो।

१९३४ मा ती भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसका बम्बाइ अधिवेशनमा अध्यक्ष चुनिए। नेताजी सुभाषचन्द्र बोसका अध्यक्ष पददेखि राजिनामा दिनमा कांग्रेस अध्यक्षको पदभार उनले एक पल्ट पुन: १९३९ मा संभाला थियो।

भारतका स्वतन्त्र हुनको पछि संविधान लागू भएमा उनले देशका पहिला राष्ट्रपतिको पदभार संभाला। राष्ट्रपतिका तौरमा उनले कहिले पनि आफ्नो संवैधानिक अधिकारहरूमा प्रधानमन्त्री वा कांग्रेसलाई दखलअंदाजीको मौका छैन दिए र सधैं स्वतन्त्र रूपले कार्य गर्दैरहे। हिन्दू अधिनियम पारित गर्दै समय उनले पर्याप्त कडा रूख अपनाए थियो। राष्ट्रपतिका रूपमा उनले धेरै यस्ता दृष्टान्त छोडे जो पछि तिनको परवर्तिहरूका लागि मिसालका तौरमा काम गर्दै रहियो।

भारतीय संविधानका लागू हुनाले एक दिन पहिला २५ जनवरी १९५० मा तिनको बहन भगवती देवीको निधन भयो, तर ती भारतीय गणराज्यका स्थापनाको रस्मका पछि नैं दाह संस्कारमा भाग लिने गये। १२ वर्षहरूसम्म राषट्रपतिका रूपमा कार्य गर्नका पश्चात उनले १९६२ मा आफ्नो अवकाशको घोषणा गरे पछिका दिनहरूमा तिनलाई भारत सरकार द्वारा दिए जाने सर्वोच्च नागरिक सम्मान भारत रत्नदेखि नवाजिएको छ।

सरलता

राजहरूद्र बाबूको वेशभूषा ठूलो सरल थियो। तिनको चेहरिया मोहरिया थाहा छैन लाग्थ्यो कि ती इतने प्रतिभासम्पन्न र उच्च व्यक्तित्वभएका सज्जन छन्। हेर्नमा ती सामान्य कुन ान जस्तै लाग्थे।

जस्तो इलाहाबाद विश्वविद्यालय द्वारा तिनलाई डाक्टर अव लाको सम्मानित उपाधि प्रदान गर्दै समय भनिएको था- 'बाबू राजहरूद्रप्रसादले आफ्नो जीवनमा सरल, नि:स्वार्थ र निस्व सेवाको ज्वलंत उदाहरण प्रस्तुत गरेकोछ। जब वकीलका व्यवसायमा चरम उत्कर्षको उपलब्धि टाडा छैन बचेर रहेको थियो, यी राष्ट्रिय कार्यका लागि आह्वान मिल्यो र उनले व्यक्तिगत भावी उन्नतिको सबै सम्भावनाहरूलाई त्यागकर गाँवहरूमा गरीबहरू तथा दीन कृषकहरूका बीच काम गर्नु स्वीकार गरे'। सरोजिनी नायडूले लिखा थियो, 'तिनको असाधारण प्रतिभा, तिनको स्वभावको अनौठो माधुर्य, तिनको चरित्रको विशालता र अति त्यागका गुणले शायद तिनलाई हाम्रो सबै नेताहरू भन्दा अधिक व्यापक र व्यक्तिगत रूपले प्रिय बनाएको दिएकोछ। गाँधी जीका निकटतम शिष्हरूमा तिनको त्यही स्थान छ जो ईसा मसीहका निकट सहरूट जॉनको थियो।'

विरासत

सितंबर १९६२ मा अवकाश ग्रहण गर्दै नैं तिनकी पत्नी राजवंशी देवीको निधन भयो। मृत्युका एक महिना पहिला आफ्नो पतिलाई सम्बोधित पत्रमा राजवंशी देवीले लिखा थियो, "मलाई लाग्दछ मेरो अन्त निकट छ, केही गर्ने शक्तिको अन्त, संपूर्ण अस्तित्वको अन्त"। राम, राम, राम शब्दहरूका उच्चारणका साथ तिनको अन्त 28 फरवरी 1963लाई पटनाका सदाकत आश्रम आश्रममा भयो।

तिनको वंशावलीलाई जीवित राख्ने कार्य तिनको परपौत्र अशोक जाहन्वी प्रसाद गर्न रहेका हुन्। ती पेशेदेखि एक अन्तर्राष्ट्रिय ख्याति-प्राप्त वैज्ञानिक एवं मनोचिकित्सक छन् र उनले बाई-पोलर डिसाअर्डरको चिकित्सामा लीथियमका सुरक्षित विकल्पका रूपमा सोडियम वैलप्रोरेटको खोजको थियो। श्री प्रसाद प्रतिष्ठित अमेरिकन अकैडमी अफ आर्ट्स ऐंड साईंसका सदस्य पनि छन्।

उनले आफ्नो आत्मकथा (१९४६)का अतिरिक्त धेरै पुस्तकहरू पनि लिखी जसमा बापूका कदमहरू मा (१९५४), इन्डिया डिवाइडेड (१९४६), सत्याग्रह ऐट चंपारण (१९२२), गांधीजीको देन, भारतीय संस्कृति, मलीको अर्थशास्त्र इत्यादि उल्लेखनीय छन्।

भारत रत्न

सन १९६२ मा अवकाश प्राप्त गर्नमा राष्ट्रले तिनलाई "भारत रत्‍न"को सर्वश्रेष्ठ उपाधिदेखि सम्मानित गरे। यो त्यस पुत्रका लागि कृतज्ञताको प्रतीक थियो जसले आफ्नो आत्माको आवाज सुनेर आधी शताब्दीसम्म आफ्नो मातृभूमिको सेवाको थियो।

निधन

आफ्नो जीवनका आखिरी महिना बितानका लागि उनले पटनाका निकट सदाकत आश्रम चुना। यहाँमा २८ फरवरी १९६३ मा तिनको जीवनको कथा समाप्त भएको छ। यो कथा थियो श्रेष्ठ भारतीय मूल्यहरू र परम्पराको चट्टान सदृश्य आदर्सहरू गरे हमको इनमा गर्व छ र यी सदा राष्ट्रलाई प्रेरणा दे्दै रह्नेछ्न्।

बाह्य सूत्र

• भारतका पूर्व राष्ट्रपति: राजेन्द्र प्रसाद
• राजेन्द्र प्रसादको जीवन-चरित वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०४-२४ मिति
• कांग्रेस पार्टी: राजेन्द्र प्रसाद वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००७-०९-२९ मिति
• Major Events of Dr। Rajendra Prasad वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१३-०३-०३ मिति (राजेन्द्र स्मृति सङ्ग्रहालय)