बिलासपुर

बिलासपुर
महानगर
माथिबाट, बायाँबाट दायाँ: बिलासपुर जंक्शन रेलवे स्टेशन, छत्तीसगढ उच्च न्यायालय, भीम किचक मन्दिर, मल्हार, महामाया मन्दिर, अर्पा नदी, बिलासपुर विमानस्थल।
उपनाम:  न्यायिक राजधानी
बिलासपुर छत्तीसगढ, भारतमा स्थान बिलासपुर बिलासपुर (भारत)
निर्देशाङ्क: २२°५′२४″उ॰ ८२°९′०″पू॰
देश	भारत
राज्य	छत्तीसगढ
जिल्ला	बिलासपुर
सरकार
• अङ्ग	बिलासपुर नगरपालिका
क्षेत्रफल
• जम्मा	२०५ किमी२ (७९ वर्ग माइल)
• क्रम	दोस्रो
उन्नतांश	२०७ मिटर (६७९ फिट)
जनसङ्ख्या  (सन् २०११)	६५२८५१
• क्रम	८७औँ
समय क्षेत्र	युटिसी+५:३० (भारतीय मानक समय)

बिलासपुर भारतको छत्तीसगढ राज्यको बिलासपुर जिल्लामा अवस्थित एउटा सहर हो। बिलासपुर जिल्लाको बोदरीमा अवस्थित छत्तीसगढ उच्च अदालतले यसलाई राज्यको न्यायधानी को उपाधिले विशेषाधिकार प्रदान गरेको छ। यो सहर उत्तर पूर्वी छत्तीसगढ क्षेत्रको व्यापारिक केन्द्र हो। बिलासपुर स्मार्ट सिटी मिशन अन्तर्गत स्मार्ट सिटीको रूपमा विकसित हुने १०० भारतीय सहरहरूमध्ये एक हो।

इतिहास

ऐतिहासिक रूपमा, बिलासपुर दक्षिण कोसलको हिस्सा थियो र मल्हार (प्राचीन मल्लर), सिरपुर (प्राचीन श्रीपुरा), तुमान (प्राचीन तुम्माना), र रतनपुर (प्राचीन रत्नपुरा) को राजधानी नजिक थियो। ५औँ शताब्दीदेखि यो रतनपुरको कालाचुरी वंशको नियन्त्रणमा थियो। रतनपुर विभिन्न राजवंशहरूको लागि छत्तीसगढ राज्यको ऐतिहासिक राजधानी थियो। बिलासपुर सहर, तथापि, मराठा साम्राज्य शासनको वर्ष १७४१ को वरिपरि प्रख्यात भएको थियो, जब एक मराठा अधिकारीले रतनपुरको राजवंशलाई नियन्त्रण गर्न त्यहाँ आफ्नो निवास लिए।

बिलासपुर जिल्ला सन् १८६१ मा र बिलासपुर नगरपालिका सन् १८६७ मा गठन भएको थियो। बिलासपुर जिल्लामा अनिकाल ब्रिटिस प्रशासनद्वारा १८२८-९, १८३४-५, १८४५-६, १८६८-९ र १८९९–१९०० मा रेकर्ड गरिएको थियो। सन् १८६८-९ र १८९९-१९०० मा, वर्षा लगभग पूर्ण रूपमा असफल भयो, फलस्वरूप गम्भीर सङ्कट, बसाइँसराइ र गाउँहरू उजाड भए। सन् १८६८-६९ को अनिकालपछि अर्को २५ वर्षसम्म त्यहाँ समृद्धि आयो। तर सन् १८९५ मा त्यहाँ धेरै खराब फसल भयो, त्यसपछि १८९६ मा फसलहरू पूर्ण रूपमा नष्ट भए, र १८९७ भरि भीषण अनिकाल जारी रह्यो। त्यस वर्ष मृत्युदर प्रत्येक छ जनामध्ये एक जनाजत्तिकै उच्च थियो। १८९७ को अनिकाल पछि दुई अनुकूल वर्षहरू थिए; तर सन् १८९९ मा मनसुन पूर्ण रूपमा असफल भयो र धानबाली पूर्ण रूपमा नष्ट भयो।

भूगोल

बिलासपुर मध्य भारतको माइकल शृङ्खलाबाट निस्कने वर्षाले भरिएको अर्पा नदीको किनारमा अवस्थित छ। यो उत्तरमा घना जङ्गल र पूर्वमा हसदेव उपत्यकाको कोइला खानीहरूले घेरिएको डोलोमाइट धनी क्षेत्र हो। बिलासपुर जिल्लाको उत्तरमा कोरिया जिल्ला, मध्य प्रदेशको अनुपपुर जिल्ला, मुङ्गेली र दक्षिणमा बलोदा बजार-भाटापारा जिल्ला र पूर्वमा कोरवा र जञ्जगीर-चम्पा जिल्लाले घेरिएको छ।

छत्तीसगढको बिलासपुरको जलवायु डिसेम्बरको जाडोको लागि रायपुर क्षेत्रको तुलनामा चिसो भएको छ (डिसेम्बरको अन्तिम हप्तामा न्यूनतम तापमान ६ डिग्री सेल्सियस, ४२ डिग्री फारेनहाइट, जबकि केही क्षेत्रहरूमा तापक्रम ३-४ डिग्री सेल्सियस, ३७ डिग्री फारेनहाइटसम्म तल झरेको छ), जुन उत्तरी छत्तीसगढसँग मिल्दोजुल्दो छ। यद्यपि अधिकांश जाडो हल्का र सुखद हुन्छ। यस सहरमा मनसुनमा मध्यम वर्षा हुन्छ।

जनसाङ्ख्यिकी

२०११ को भारतको जनगणना अनुसार, बिलासपुर नगरपालिकाको जनसङ्ख्या ३६५,५७९ थियो। बिलासपुर सहरी क्षेत्रको जनसङ्ख्या ६५२,८५१ अनुमान गरिएको थियो। अगस्ट २०१९ मा, बिलासपुर नगरपालिकामा छेउछाउका १८ सहर र उप-शहरी क्षेत्रहरू समावेश गरियो। जनसङ्ख्याको ५१% पुरुष र ४९% महिला छन्।