बजरङ्ग दल

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
(बजरंग दलबाट अनुप्रेषित)
बजरङ्ग दल
चित्र:Bajrang Dal logo.jpg
Logo of Bajrang Dal
गठन8 अक्टोबर 1984 (३९ वर्ष पहिले) (1984-१०-08) (उत्तर प्रदेश)
लक्ष्यविश्व हिन्दु परिषद्को लडाकु[१] युवा दस्ता
प्रधान कार्यालयनयाँ दिल्ली, भारत
सेवा
भारत
आधिकारिक भाषा
हिन्दी
Head
नीरज डोनेरिया
मूल सङ्गठनहरू
विश्व हिन्दु परिषद्
वेबसाइटvhp.org/bajrang_dal/

बजरङ्ग दल एक हिन्दु राष्ट्रवादी लडाकु [२२] सङ्गठन हो जसले विश्व हिन्दु परिषद (विहिप) को युवा शाखा बनाउँछ। यो दक्षिणपन्थी सङ्घ परिवारको सदस्य हो।[२३] सङ्गठनको विचारधारा हिन्दुत्वमा आधारित छ।[२४][२५] यो १ अक्टोबर १९८४ मा उत्तर प्रदेशमा स्थापना भएको थियो, र सन् २०१० को दसकमा भारतभर फैलिन फैलियो, [२६] यद्यपि यसको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण आधार देशको उत्तरी र मध्य भागहरू नै रहेको छ।

यो समूहले राष्ट्रिय स्वयंसेवक सङ्घको शाखा (शाखाहरू) जस्तै करिब २,५०० अखाडाहरू सञ्चालन गर्दछ। "बजरङ्ग" नाम हिन्दु देवता हनुमानको सन्दर्भ हो। बजरङ्ग दलको नारा सेवा, सुरक्षा, संस्कार वा सेवा, सुरक्षा र संस्कृति हो। अयोध्याको रामजन्मभूमि र मथुराको कृष्णजन्मभूमि मन्दिरको स्थलमा राममन्दिर निर्माण गर्नु र वाराणसीको काशी विश्वनाथ मन्दिरको विस्तार गर्नु पनि दलको मुख्य उद्देश्य हो, जुन अहिले विवादित पूजास्थल छन्। बजरङ्ग दलले मुस्लिम जनसाङ्ख्यिकीय वृद्धि, [२७] ईसाई धर्म परिवर्तन, [२८] गाई हत्या, र हिन्दु संस्कृतिमा पश्चिमी प्रभावको विरोध गर्दछ।[२९]

विचारधारा र एजेन्डा[सम्पादन गर्नुहोस्]

Bajrang Dal members protesting at St. Aloysius College, Mangaluru
बजरङ्ग दलका सदस्यहरू मङ्गलुरुको सेन्ट एलोसियस कलेजमा प्रदर्शन गर्दै

बजरङ्ग दल दक्षिणपन्थी सङ्गठन हो।[३०][३१][३२] विश्व हिन्दु परिषद् (विहिप) सँगसँगै, सङ्गठनले भारतमा इस्लामिक आतंकवादको बिरुद्ध बोलेको छ र घोषणा गरेको छ कि उनीहरूले देशभरि सचेतना अभियानहरू सञ्चालन गर्ने छन्। उनीहरूले भनेका छन् कि इस्लामिक आतंकवादीहरू भारतमा सर्वसाधारण जनतामा लुकेका छन् र उनीहरूलाई पर्दाफास गर्ने उद्देश्य छन्।[३३] संयोजक प्रकाश शर्माले जोड दिए कि उनीहरूले कुनै विशेष समुदायलाई लक्षित गर्दैनन्, तर भारतका जनतालाई, विशेष गरी युवाहरूलाई आतंकवादको खतराबाट "जागृत" गर्न खोजिरहेका थिए। आतंकवादी समूह लश्कर-ए-तोयबा।[३४][३५] बजरङ्ग दलले गौ हत्या विरुद्ध विहिप को अडान साझा गरेको छ र यसलाई प्रतिबन्धको प्रस्तावलाई समर्थन गरेको छ।[३६] गुजरात शाखा सौन्दर्य प्रतियोगिता विरोधी आन्दोलनको अग्रभागमा छ। यसको अर्को उद्देश्य हिन्दु -मुस्लिम विवाह रोक्नु हो।[३७]

सामाजिक मिडिया उपस्थिति[सम्पादन गर्नुहोस्]

बजरङ्ग दल सामाजिक सञ्जालमा सक्रिय छ। फेसबुकको सुरक्षा टोलीले यसलाई दक्षिणपन्थी सङ्गठन सनातन संस्था र श्री राम सेनासँग ट्याग गरेको छ, भारतभरि अल्पसङ्ख्यकहरू विरुद्ध हिंसालाई समर्थन गर्ने सम्भावित खतरनाक सङ्गठनको रुपमा।[३१][३२][३८] जे भए पनि राजनीतिक र सुरक्षाको कारणले संस्थालाई फेसबुकमा फैलाउन अनुमति दिइएको छ। सत्तारुढ भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) सँगको सम्बन्ध रहेकोले फेसबुकले बजरङ्ग दल विरुद्ध कारबाही गर्नबाट जोगाएको छ र किनभने "बजरङ्ग दल माथि जाइलाग्दा कम्पनीको व्यापारिक सम्भावना र भारतमा रहेका कर्मचारीहरू दुवैलाई खतरामा पार्न सक्छ", द वाल स्ट्रिट जर्नल अखबारले लेखेको छ। यस विषयमा यस वर्षको सुरुमा यसको रिपोर्ट।[३९][४०]

विवाद र आलोचना[सम्पादन गर्नुहोस्]

बाबरी मस्जिद ध्वस्त भएपछि राव सरकारले सन् १९९२ मा बजरङ्ग दलमाथि प्रतिबन्ध लगाएको थियो तर एक वर्षपछि उक्त प्रतिबन्ध हटाइएको थियो।[२६] ह्युमन राइट्स वाच (HRW) ले सन् १९९८ मा दक्षिणपूर्वी गुजरातमा इसाईहरूमाथि भएको आक्रमणमा बजरङ्ग दलको संलग्नता रहेको रिपोर्ट गरेको थियो जहाँँ सङ्घ परिवारका सङ्गठनहरूले दर्जनौं चर्च र प्रार्थना हलहरू जलाए।[४१] एचआरडब्ल्यूका अनुसार बजरङ्ग दल सन् २००२ मा गुजरातमा मुस्लिम विरुद्धको दङ्गामा संलग्न रहेको थियो।[४२]

अप्रिल २००६ मा, बजरङ्ग दलका दुई कार्यकर्ता बम बनाउने क्रममा नान्देडमा मारिए। कार्यकर्ताहरूको एउटै समूहलाई २००३ परभनी मस्जिद विष्फोटको पनि आशंका गरिएको थियो।[४३] पक्राउ परेकाहरूले सोधपुछमा आफूहरू देशभर भएका धेरै विस्फोटको बदला लिन चाहेको बताए।[४४] नयाँ दिल्ली टेलिभिजन लिमिटेड (NDTV) ले पछि नान्देडमा पुलिसलाई लुकाएको आरोप लगायो।[४५] सेक्युलर सिटिजन्स फोरम र पिपुल्स युनियन फर सिभिल लिबर्टीज ( [४६] ), नागपुरको प्रतिवेदनले कानपुरमा [४७] अगस्ट २००८ मा एक मृतकको घरमा मस्जिदहरूको नक्सा फेला पारेको दाबी गरेको छ।[४८]

विहिप नेता, प्रविण तोगडिया, अप्रिल २००३ मा अजमेरमा बजरङ्ग दलका कार्यकर्ताहरूलाई प्रतिबन्ध र निषेधाज्ञाको अवहेलना गर्दै त्रिशूल बाँडेपछि गिरफ्तार गरिएको थियो। उनले भारतको राजस्थान राज्यमा आगामी विधानसभा चुनाव त्रिशूलको मुद्दामा लड्ने दाबी गर्दै सत्तारुढ भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस पार्टीलाई चुनावी लाभका लागि मुस्लिमहरूलाई "थप" गरेकोमा आक्रमण गरे। उनले घटनाका कारण भएको प्रचारप्रसारप्रति सन्तुष्टि व्यक्त गरे।

बजरङ्ग दलले गुजरातका केही भागहरूमा मुस्लिमहरूलाई बेच्ने व्यापारीहरूलाई आक्रमण गरेर, मुस्लिमहरूको घरमा आक्रमण गरी घर वा फ्ल्याट बेच्न बाध्य पारेको आरोप लगाइएको छ। यसले गुजरातका ठुला शहरहरू जस्तै अहमदाबाद र वडोदराको बस्ती बनाउँछ।[४९]

जुन २००६ मा, बजरङ्ग दलका कार्यकर्ताहरूले कथित रुपमा एक पत्रकार सम्मेलनमा आक्रमण गरे, जहाँँ २ ईसाई बलात्कार पीडितहरूले मध्य प्रदेश राज्य अल्पसङ्ख्यक आयोग (MPSMC) सदस्य र प्रमुख ईसाई नेता इन्दिरा अय्यङ्गरको साथमा उनीहरूको परीक्षाको बारेमा बताउँदै थिए। जिल्ला संयोजक देवेन्द्र रावतले जघन्य अपराधमा संलग्न दक्षिणपन्थी हिन्दु सङ्गठनका सदस्यलाई नाम दिएर महिलालाई धम्की दिएका थिए।[५०] अप्रिल २०१७ मा, बजरङ्ग दलका गुण्डाहरूले असममा आधारित कार्यकर्ता बन्डिता आचार्य विरुद्ध गाईको मासु राख्ने ३ जनालाई गिरफ्तार गरेको निन्दाको लागि बलात्कार र एसिड आक्रमणको धम्की दिए।[५१]

‘सामाजिक प्रहरी’ बनेर कयौँपटक बजरङ्ग दलका कार्यकर्ताले भ्यालेन्टाइन डेमा अविवाहित जोडीलाई दुव्र्यवहार गर्दै उनीहरूको इच्छाविपरीत सिन्दूर लगाउन वा राखी बाँध्न बाध्य पारेका छन्। कार्यकर्ताहरूले प्रायः हिंसा, उपहार पसल र रेस्टुरेन्टहरूमा आक्रमण गर्ने र भ्यालेन्टाइन डेमा जोडीहरूलाई धम्की दिने गरेका छन्।[५२][५३][५४]

सेप्टेम्बर २००८ मा, हिन्दु देवताहरूको अपमान र न्यूलाइफ मिसनरीहरूले गरेको धर्म परिवर्तनको विरोधमा बजरङ्ग दलले न्यूलाइफ क्रिश्चियन चर्चहरू र प्रार्थना हलहरू विरुद्ध कर्नाटकमा आक्रमणहरूको नयाँ लहर निर्देशित गरेको थियो। पछि भारतको सङ्घीय सरकारले राज्य सरकारको कडा आलोचना गरेपछि संयोजक महेन्द्रकुमारले आक्रमणमा आफूहरू जिम्मेवार नभएको सार्वजनिक घोषणा गरेपछि पनि पक्राउ परेका थिए। थप रुपमा, अल्पसङ्ख्यकहरूको लागि राष्ट्रिय आयोगले पनि भाजपा शासित राज्य कर्नाटक र ओडिशामा धार्मिक हिंसाको लागि उनीहरूलाई दोषी ठहराएको छ।[५५] तर, केही प्रहरी रिपोर्टहरूले बजरङ्ग दल आफैँ संलग्न नभएको र विप्लव समूहले आक्रमण गरेको दाबी गरेको छ। यद्यपि, उनीहरूका कार्यकर्ताहरूको गवाहीले ठ्याक्कै उल्टो देखाउँछ, किनकि उनीहरूले आक्रमणहरू वर्णन गरे र थप हिंसाको खुला रुपमा चेतावनी दिए।[५६]

२४ जनवरी २००९ मा, श्री राम सेने, एक बजरङ्ग दल सम्बद्ध सदस्यहरूले युवा पुरुष र महिलाहरूलाई मङ्गलोरको पबबाट बाहिर निकालेर आक्रमण गरे।[५७][५८][५९][६०] सेनाका ४० कार्यकर्ताको एउटा समूह ‘एम्नेसिया’ पबमा प्रवेश गरेको थियो - द लाउन्ज" र महिलाहरूले परम्परागत भारतीय मूल्यमान्यताहरू उल्लङ्घन गरिरहेको दाबी गर्दै युवा महिला र पुरुषहरूको समूहलाई कुटपिट गरे। दुई जना महिलालाई अस्पताल भर्ना गरिएको छ। घटनाको भिडियो युट्युबमा सबैभन्दा धेरै हेरिएको क्लिपहरू मध्ये एक बनेको छ, यद्यपि 'अघोषित' आक्रमणमा टिभी टोली कसरी तयार भयो थाहा छैन।[६१]

१४ फेब्रुअरी २०११ देखि, उत्तर प्रदेशको कानपुर सहरमा भ्यालेन्टाइन डे मनाउने मानिसहरूलाई लक्षित गरी हिंसाको नयाँ लहर चलेको थियो। "अपराधीहरू", तथाकथित, "पश्चिमी छुट्टी" मनाउँदै पक्राउ परेको सजायको रुपमा कान समातेर बस्न बाध्य हुन्छन्। साम्प्रदायिक हिंसा र विभेदलाई शान्त पार्न प्रहरी बोलाइएको थियो।[६२]

२ नोभेम्बर २०१४ मा, नैतिक प्रहरीको बिरुद्ध किस अफ लभको विरोधको क्रममा, बजरङ्ग दल, शिव सेना, विश्व हिन्दु परिषद् र अन्य धेरै दक्षिणपन्थी समूहका सदस्यहरूले विरोध गरेका थिए र प्रदर्शनकारीहरूलाई आक्रमण गरे र सडकमा चुम्बन गर्ने प्रदर्शनकारीहरूलाई हटाउने धम्की दिए। यी विपक्षी समूहहरूले सार्वजनिक रुपमा स्नेहको प्रदर्शन भारतीय संस्कृति र भूमिको कानून (भारतीय दण्ड संहिताको धारा २९४ अन्तर्गत) दुवै विरुद्ध भएको दाबी गरे, यद्यपि सर्वोच्च अदालत र दिल्ली उच्च अदालतका अनुसार सार्वजनिक रुपमा चुम्बन अपराध होइन। [६३][६४] पुलिसले आफ्नो ज्यान बचाउन धेरै किस अफ लभ प्रदर्शनकारीहरूलाई हिरासतमा लिए, तर दक्षिणपन्थी समूहका प्रदर्शनकारीहरूलाई काउन्टर गर्न स्वतन्त्र हात दिएको आरोप लगाइएको थियो।[६५]

२०१५ देखि, बजरङ्ग दल र विश्व हिन्दु परिषद्ले गाईको सुरक्षालाई बढावा दिएको र त्यसमा संलग्न भएको आरोप लगाइएको छ, स्पष्ट रुपमा मुस्लिम र तल्लो जातका हिन्दुहरू, प्रायः दलितहरू लाई लक्षित गर्दै,। मानव अधिकार समूहहरूले यस्ता कार्यहरूलाई प्रवर्द्धन र समर्थन गरेकोमा धेरै राज्य सरकारहरूको आलोचना गरेका छन्, आँखा चिम्लेर पनि। प्रहरी अधिकारीहरूलाई गौ संरक्षण समूहका सदस्यहरूले यस्ता घटनाहरूमा हस्तक्षेप गर्न वा गोरक्षकहरूलाई पक्राउ गर्न धम्की दिएका छन्।[६६] गुजरातको उनाको कोर्राको घटना पछि, जहाँँ चार दलितलाई बजरङ्ग दलका गुण्डाहरू र सुरक्षाकर्मीहरूले निर्ममतापूर्वक कुटपिट गरेपछि उनीहरूले मरेका गाईको छाला काटिरहेका थिए, पीडितहरूले बौद्ध धर्ममा परिवर्तन गरेका छन्, जसले केही अपराधीहरूलाई रिस उठाएको छ।[६७][६८]

हातरस बलात्कार र हत्यामा दलित पीडितको मृत्यु र त्यसपछि अधिकारीहरूले जबरजस्ती दाहसंस्कार गरेपछि, बजरङ्ग दलले उच्च जातका ठाकुरहरूका अभियुक्तहरूको पक्षमा प्रदर्शन गरेकोमा आलोचना भएको थियो, जब भाजपाबाट निष्कासित विधायक राजवीर सिंह पहेलवानले विरोध र्‍याली गरे। पक्राउ परेपछि आरोपितहरू उच्च जात ठाकुर समुदायका भएकाले उनीहरूलाई समर्थन गर्न। अक्टोबर २०२० मा भएको विरोध प्रदर्शनमा बजरङ्ग दल, राष्ट्रिय स्वयम् सेवक सङ्घ (आरएसएस), र करणी सेनाका सदस्यहरू पनि सहभागी थिए। अप्रिल २०२२ मा, बजरङ्ग दल र विश्व हिन्दु परिषद्का कार्यकर्ताहरूले नोएडामा एक बलात्कार आरोपीको गिरफ्तारीमा पुलिस अधिकारीहरूसँग झडप गरे।[६९]

उत्तर प्रदेशमा लभ जिहादलाई रोक्नको लागि गैरकानूनी धर्म परिवर्तन अध्यादेश, २०२० लागु भएपछि, समानान्तर पुलिस बलको रुमा काम गरिरहेको बजरङ्ग दल, सहमतिमा हुने अन्तर-धार्मिक र अन्तरजातीय विवाह रोक्नको लागि निन्दा गरिएको छ।[७०][७१] बजरङ्ग दललाई पितृसत्तालाई समर्थन गरेकोमा पनि आलोचना गरिएको छ र महिलाको स्वतन्त्रतालाई प्रतिबन्धित गर्न आह्वान गरिएको छ, विशेष गरी जब उनीहरूले जात र धर्म बाहिर आफ्ना साथीहरू छान्ने बिन्दुमा।[७२]

क्रिसमसको केही दिन अघि, ५ डिसेम्बर २०२० मा, बजरङ्ग दलका नेता मिथु नाथले असमको बराक उपत्यकाका चर्चहरूमा गएका हिन्दुहरूलाई पिट्ने खुला धम्की दिए र चेतावनी दिए। त्यसपछि काछार जिल्लाका प्रहरी नायव उपायुक्तले उनीविरुद्ध मुद्दा दायर गरेका थिए।[७३]

१३ डिसेम्बर २०२१ मा, बजरङ्ग दलले हिन्दु सन्तको मण्डलीमा हिंसा फैलायो, केही असामाजिक तत्वहरू लाठी र बन्दुक लिएर भेलामा पुगे र निशस्त्र मानिसहरूलाई आक्रमण गरे जसमा देवीलाल मीना नामको व्यक्तिको मृत्यु भयो।[७४][७५]

२०२२ मा, भ्यालेन्टाइन डेको अवसरमा, बजरङ्ग दलका धेरै सदस्यहरूले हैदराबाद र आगरामा विरोध प्रदर्शन गरे। आगरामा दम्पतीलाई दुव्र्यवहार गर्दा उग्रवादीहरू पक्राउ परेका थिए।[७६][७७]

२०२२ को शुरुवातमा, भारतमा दक्षिणपन्थी हिन्दुत्व समूहका सदस्यहरूले भारतमा हलाल खानाको बिक्रीको विरोध गरेका छन्। बजरङ्ग दल, विश्व हिन्दु परिषद् र अन्य हिन्दुत्व समूहहरूले कर्नाटकमा घर-घर अभियान चलाइरहेका थिए, मानिसहरूलाई हलाल मासु नकिन आग्रह गर्दै। मार्च २०२२ मा हिन्दुत्व समूह बजरङ्ग दलले एक मुस्लिम मासु बिक्रेतालाई शारीरिक रुपमा आक्रमण गर्यो। घटनामा पाँच जना पक्राउ परेका छन्।[७८]

१५ अगस्त २०२२ मा, २००२ गुजरात दङ्गाको समयमा भएको बिल्किस बानो सामूहिक बलात्कार काण्डमा आजीवन कारावासको सजाय पाएका एघार पुरुषहरूलाई गुजरात सरकारले गोधरा जेलबाट रिहा गरेको थियो।[७९] रिहा भएपछि बलात्कारीहरूलाई बजरङ्ग दल र विश्व हिन्दु परिषद््का सदस्यहरूले माला लगाएर स्वागत गरेका थिए।[८०] रिहाई र अभिनन्दनको धेरै कार्यकर्ता र प्रतिपक्षी सदस्यहरूले आलोचना गरेका थिए, र रिहाई आफैँमा विवादास्पद छ, किनभने दोषीहरूलाई आक्रामक २०१४ नीतिको सट्टा १९९२ को पुरानो माफी नीति अनुसार रिहा गरिएको थियो। बलात्कारीहरूलाई रिहा गर्ने चुनौती, जुन समीक्षा याचिका दायर गरेपछि सर्वोच्च अदालतमा विचाराधीन थियो, महिला सुरक्षा कार्यकर्ताहरूको आलोचना कमाउँदै, डिसेम्बर २०२२ मा खारेज गरियो। तर सर्वोच्च अदालतले मुम्बई उच्च अदालतलाई मुद्दा हेर्न पुन: निर्देशन दियो।[८१][८२]

१४ फेब्रुअरी २०२३ मा, बजरङ्ग दलका कार्यकर्ताहरूलाई भ्यालेन्टाइन डे मनाउन विरुद्ध राष्ट्रभरका जोडीहरूलाई धम्की दिएको, उनीहरूलाई शारीरिक रुपमा आक्रमण गरेको आरोप र आलोचना गरिएको थियो।[८३] फरीदाबादका केही स्थानीय नागरिकहरूले कथित रुपमा केही बजरङ्ग दलका कार्यकर्ताहरूलाई पार्कमा बसिरहेका एक जोडीलाई आक्रमण गरेको आरोपमा कुटपिट गरेका छन्, पुलिस अनुसन्धानलाई प्रेरित गरेको छ।[८४]

१६ फेब्रुअरी २०२३ मा राजस्थानको भरतपुर जिल्लाको घाटमीका गाउँका २ मुस्लिम पुरुषहरूलाई छिमेकी राज्य हरियाणाका बजरङ्ग दलका सदस्यहरूले गाई तस्करीको आशंकामा अपहरण गरी जलाइदिए।[८५] बजरङ्ग दलका नेताहरूले हत्याको खण्डन गरे पनि २ जना अभियुक्त भने सङ्गठनसँग आबद्ध रहेको पाइएको छ। गौ संरक्षणको आरोप लागेका मुख्य आरोपी मोनु मानेसरलाई हरियाणाका केही प्रहरी अधिकारीहरूले आश्रय दिएका छन्।[८६] अपराधीहरूलाई सहयोग गरेकोमा हरियाणा सरकार र राज्य प्रहरीको आलोचना भएको छ, बजरङ्ग दलका कार्यकर्ताहरूले राजस्थान पुलिसलाई अनुसन्धान र अभियुक्तहरूको गिरफ्तार गर्नबाट रोक्न खोजेका छन्।[८७]

रिसेप्शन[सम्पादन गर्नुहोस्]

अमेरिकी विदेश विभागको अन्तर्राष्ट्रिय धार्मिक स्वतन्त्रता सम्बन्धी २००० प्रतिवेदन र ह्युमन राइट्स वाचद्वारा सन् २००० वर्ल्ड रिपोर्टले यस संस्थालाई हिन्दु चरमपन्थी समूहको रुपमा लेबल गरेको छ।[८८][८९] अमेरिकी केन्द्रीय गुप्तचर निकायले ४ जुन २०१८ मा द वर्ल्ड फ्याक्टबुकको "भारत" प्रविष्टिमा बजरङ्ग दल र वीएचपीलाई धार्मिक आतंकवादी सङ्गठनको रुपमा वर्गीकृत गर्‍यो, [९०][९१] तर बजरङ्ग दल र वीएचपीको उल्लेख हटाइयो। २५ जुन २०१८ सम्म प्रवेश [९२]

टोर्केल ब्रेककेले यसलाई "आरएसएस द्वारा नियन्त्रित आतंककारी समूहहरू मध्ये सबैभन्दा प्रसिद्ध" भनेर उल्लेख गर्दै समूहलाई "आतंकवादी" पनि भनिन्छ।[९३] पल ब्रासले बजरङ्ग दललाई नाजी जर्मनीको स्टुर्मबतेलुङको भारतीय बराबरको रुपमा वर्णन गरे।[९४]

भारतीय पूर्वप्रधानमन्त्री अटल बिहारी वाजपेयीले बजरङ्ग दललाई भाजपाका लागि अप्ठ्यारो भएको भन्दै राष्ट्रिय स्वयम् सेवक सङ्घ (आरएसएस)लाई उनीहरूलाई लगाम लगाउन आग्रह गरेका छन्।[९५] ओडिशामा धार्मिक हिंसा पछि, भारतीय जनता पार्टीका प्रधानमन्त्री पदका उम्मेद्वार लालकृष्ण आडवाणीले दिल्लीको यूपीए सरकारलाई दबाब दिएको तथ्यसँग चिन्तित बजरङ्ग दललाई हिंसासँगको सम्बन्ध बन्द गर्न सल्लाह दिए।[९६]

प्रतिबन्धको माग[सम्पादन गर्नुहोस्]

सेप्टेम्बर २००८ मा, भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस (INC) ले बजरङ्ग दल र विश्व हिन्दु परिषद् (विहिप) लाई प्रतिबन्ध लगाउन माग गर्‍यो जुन INC अनुसार राष्ट्र विरोधी गतिविधिमा संलग्न छन्। कांग्रेसका प्रवक्ता मनिष तिवारीले भने, "सिमी" ( स्टुडेन्ट्स इस्लामिक मूभमेन्ट अफ इन्डिया )" विरुद्ध मात्र नभई बजरङ्ग दल र वीएचपी जस्ता राष्ट्रविरोधी गतिविधिमा संलग्न सबै सङ्गठनहरू विरुद्ध श्वेतपत्र ल्याउनुपर्छ।[९७] कांग्रेस प्रवक्ता शकील अहमदले भने, "आतंकवादी गतिविधिमा संलग्न सङ्गठनहरूको छानबिन हुनुपर्छ, बजरङ्ग दललाई किन प्रतिबन्ध लगाउनु हुँदैन भन्ने प्रश्न हो।" [९८] "आतंकवाद विरुद्धको आन्दोलन" मा संलग्न मुस्लिम धर्मगुरु मौलाना खालिद रशिद फिरंगी महलीले पनि कानपुर विष्फोटलाई ध्यानमा राख्दै यस सङ्गठनमाथि प्रतिबन्ध लगाउन माग गरेका छन्।[९९]

अगस्त २००८ मा नागरिक अधिकार कार्यकर्ता टिस्ता सेटलवाड र जावेद आनन्द द्वारा शुरु गरिएको मासिक पत्रिका कम्युनलिज्म कम्ब्याट बजरङ्ग दल ले बजरङ्ग दल माथि तत्काल प्रतिबन्ध लगाउन माग गर्‍यो।[१००]

लोक जनशक्ति पार्टी (लोजपा) का नेता रामचन्द्र पासवानले बजरङ्ग दललाई साम्प्रदायिक सङ्गठन भन्दै बजरङ्ग दल र विहिपलाई तत्काल प्रतिबन्ध लगाउनु पर्ने बताए।[१०१]

भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस, केन्द्रीय मन्त्री रामविलास पासवान, पूर्व प्रधानमन्त्री एचडी देवेगौडा र उत्तर प्रदेशकी मुख्यमन्त्री मायावतीले बजरङ्ग दल र श्रीराम सेनामाथि प्रतिबन्ध लगाउन माग गरेका छन्। यस सम्बन्धमा, देवेगौडाले प्रधानमन्त्रीलाई पत्र पठाए र बजरङ्ग दललाई कर्नाटक र ओडिशामा अल्पसङ्ख्यकहरू विरुद्ध "मूर्खताहीन हिंसा" गरेको आरोप लगाए।[१०२][१०३][१०४]

५ अक्टोबर २००८ मा, NCM ले बजरङ्ग दल र विहिप लाई कर्नाटकमा ईसाई संस्थाहरूमा आक्रमणमा कथित भूमिकाको लागि प्रतिबन्ध लगाउन सिफारिस गर्यो।[१०५] यद्यपि, सत्तारुढ राज्य सरकारले [१०६] अल्पसङ्ख्यक आयोगको सिफारिसहरू राखेको छ र यो सुझावलाई समर्थन गर्दैन।

५ अक्टोबर २००८ मा, भारतीय प्रधानमन्त्रीले ओडिशा र कर्नाटकमा क्रिश्चियन र ईसाई संस्थाहरूमा निरन्तर हमलाहरूका लागि बजरङ्ग दल र विहिप माथि सम्भावित प्रतिबन्धबारे छलफल गर्न विशेष मन्त्रिपरिषद्् बैठक बोलाए।[१०७]

बजरङ्ग दल र ओडिशाका अध्यक्ष प्रतापचन्द्र सारंगीमाथि ग्राहम स्टेन्स हत्या प्रकरणमा संलग्नता रहेको आरोप लागेको छ। यद्यपि, आरोपहरूको लागि कुनै प्रमाण स्थापित भएको छैन।[१०८]

अध्यक्षहरूको सूची[सम्पादन गर्नुहोस्]

S. नं. नाम अवधि
१. विनय कटियार
२. जयभान सिंह पवैया
३. सुरेश जैन
४. प्रकाश शर्मा
५. सुवास चौहान
६. राजेश पाण्डे

सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

  1. ↑ उद्दरण त्रुटी: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named militant
  2. ↑ Eko, Lyombe (अप्रिल २९, २०१६), "Regulation of Sex-Themed Visual Imagery in India", The Regulation of Sex-Themed Visual Imagery: From Clay Tablets to Tablet Computers (अङ्ग्रेजीमा), Palgrave Macmillan, पृ: 77–86, आइएसबिएन 978-1-137-55098-9, डिओआई:10.1057/9781137550989_6, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – ResearchGateद्वारा, "The Bajrang Dal (the Brigade of Hanuman, the Hindu monkey god) is a militant, Hindu nationalist organization in India. It is famous for its cow protection activities (i.e., saving cows, which are considered sacred in Hinduism, from slaughter)." 
  3. ↑ Valiani, Arafaat A. (नोभेम्बर ११, २०११), Militant publics in India: Physical culture and violence in the making of a modern polity, New York, NY: Palgrave Macmillan, पृ: १८०, आइएसबिएन 978-0-230-37063-0, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "In 2002, almost 2,000 Muslims were killed in carefully planned attacks by the VHP and the Bajrang Dal. The state was governed by the BJP in 2002, and some BJP representatives brazenly justified and abetted the violence." 
  4. ↑ Parashar, Swati (मार्च ५, २०१४), Women and Militant Wars: The politics of injury (अङ्ग्रेजीमा), Routledge, पृ: २७, आइएसबिएन 978-1-134-11606-5, अन्तिम पहुँच १३ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "The Sangh Parivar (literally known as the Sangh family) includes groups such as the Rashtriye Swayamsewak Sangh, the Bajrang Dal, Shiv Sena and the Vishwa Hindu Parishad. They articulate a militant Hindu nationalist politics, opposing the Muslim 'other'." 
  5. ↑ Alter, Joseph S. (१९९४), "Somatic Nationalism: Indian Wrestling and Militant Hinduism", Modern Asian Studies 28 (3): 557–588, आइएसएसएन 0026-749X, जेएसटिओआर 313044, डिओआई:10.1017/S0026749X00011860, अन्तिम पहुँच १३ फेब्रुअरी २०२१ – JSTORद्वारा, "It would be anathema for the leaders of such militant groups as the RSS, Shiva Sena, and Bajrang Dal, to let a Muslim 'voice' speak to the issue of what is lacking among Hindus, much less turn—even nominally—to an Islamic model of civility to define the terms of Hindu self development." 
  6. ↑ Anand, Dibyesh (मे २००७), "Anxious Sexualities: Masculinity, Nationalism and Violence", British Journal of Politics and International Relations 9 (2): 257–269, डिओआई:10.1111/j.1467-856x.2007.00282.x, अन्तिम पहुँच १३ फेब्रुअरी २०२१ – Academia.eduद्वारा, "Amrish Ji, a leader of a militant organisation Bajrang Dal, in a public speech accused Muslims of treating 'Bharat Mata' ('Mother India') as a 'dayan' ('witch') (Amrish Ji 2005)." 
  7. ↑ Jerryson, Michael (जुलाई १५, २०२०), Religious Violence Today: Faith and Conflict in the Modern World (अङ्ग्रेजीमा), ABC-CLIO, पृ: २७५, आइएसबिएन 978-1-4408-5991-5, अन्तिम पहुँच १३ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "The magazine Tehelka carried out a six-month undercover investigation in 2007 that resulted in video evidence that the riots were organized and supported by Gujarat police and Chief Minister Modi. The video also implicated several members of the Bajrang Dal (a militant Hindu nationalist group) and the BJP (one of India's main political parties)." 
  8. ↑ Jaffrelot, Christophe (२०१०), Religion, Caste, and Politics in India (अङ्ग्रेजीमा), Primus Books, आइएसबिएन 9789380607047, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "In May–June, the VHP provided itself with an organization, which assembled young Hindu militants, the Bajrang Dal. Its founder, Vinay Katiyar, had until then been a pracharak of the RSS. However, the Bajrang Dal proved to be less disciplined than the RSS and its violent utterances as well as actions were to precipitate many communal riots." 
  9. ↑ Joshy, P. M.; Seethi, K. M. (१५ सेप्टेम्बर २०१५), State and Civil Society under Siege: Hindutva, Security and Militarism in India (अङ्ग्रेजीमा), SAGE, पृ: ११९, आइएसबिएन 9789351503835, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "Perhaps the most recent and controversial one emerged in the Sangh family is Bajrang Dal. The VHP was instrumental in the creation of the Bajrang Dal, which is a militant organisation based on the ideology of Hindutva." 
  10. ↑ Ludden, David (१९९६-०४-०१), Contesting the Nation: Religion, Community, and the Politics of Democracy in India (अङ्ग्रेजीमा), University of Pennsylvania Press, पृ: ४७, आइएसबिएन 0812215850, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "Conspicuous in all coverage of the Rath Yatra were young men holding primitive weapons like bows and tridents. Here it was the young militants of the youth wing of the VHP, the Bajrang Dal, who challenged the BJP elders." 
  11. ↑ Katju, Manjari (२००३), Vishva Hindu Parishad and Indian Politics, Orient Blackswan, पृ: ५२, आइएसबिएन 978-81-250-2476-7, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "The local-level activism involving the Bajrang Dal took different forms, ranging from a visible presence and participation in public rituals like Durga pooja and Dussehera, to socio-religious policing. Its aggressive participation in the Ayodhya dispute as a subsidiary of the VHP brought it forward as a militant organisation." 
  12. ↑ Wilkinson, Steven (२००५), Religious Politics and Communal Violence, Oxford University Press, पृ: ३१०, आइएसबिएन 978-0-19-567237-4, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "In the summer of 1984, Vinay Katiya, an RSS pracharak, formed the Bajrang Dal in Uttar Pradesh as a militant youth wing of the VHP, with the intention of recruiting young underemployed men from the lower castes for militant and daring action in conjunction with the ensuing battle for the Hindu nation that the VHP envisaged." 
  13. ↑ Hardgrave, Robert L. Jr. (२००५), "Hindu Nationalism and the BJP: Transforming Religion and Politics in India", in Dossani, Rafiq; Rowen, Henry S., Prospects for Peace in South Asia, Stanford University Press, पृ: २०२, आइएसबिएन 978-0-8047-5085-1, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "Construction of the Ram temple at Ayodhya might remain the focus of the VHP, but the destruction of the mosque and the violence that followed alarmed many among the BJP's middle-class supporters. Fearing both alienation of major segments in its base of support and domination by the increasingly militant VHP and Bajrang Dal, the BJP once again shifted emphasis in its strategies of pragmatism and mobilization." 
  14. ↑ Buss, Terry F.; Redburn, F. Stevens; Guo, Kristina (२००६), Modernizing Democracy: Innovations in Citizen Participation, M. E. Sharpe, पृ: २९६, आइएसबिएन 978-0-7656-2180-1, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "Bajrang Dal. Militant youth organization associated with the Rashtriya Swayamsevak Sangh." 
  15. ↑ Lubin, Timothy; Davis, Donald R. Jr.; Krishnan, Jayanth K. (२१ अक्टोबर २०१०), Hinduism and Law: An Introduction, Cambridge University Press, पृ: २३६, आइएसबिएन 978-1-139-49358-1 – Google Booksद्वारा, "The Bajrang Dal is the militant youth wing of the VHP and was formed in 1984." 
  16. ↑ Bauman, Chad M. (२ फेब्रुअरी २०१५), Pentecostals, Proselytization, and Anti-Christian Violence in Contemporary India, Oxford University Press, पृ: १५, आइएसबिएन 978-0-19-026631-8, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "The most important of these, in terms of conflict between Hindus and Christians, are the Akhil Bharatiya Vanvasi Kalyan Ashram, or ABVKA ("All-India Forest-Dweller's Welfare Center," founded in 1952), the Vishwa Hindu Parishad, or VHP ("World Hindu Council," founded in 1964), the VHP's militant youth wing, the Bajrang Dal, or ("Bajrang Party," founded in 1984), and the political party that became, in 1980, the Bharatiya Janata Party, or BJP ("Indian People's Party")." 
  17. ↑ Basu, Amrita (३० जुन २०१५), Violent Conjunctures in Democratic India, Cambridge University Press, पृ: १६४, आइएसबिएन 978-1-107-08963-1, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "There was an unprecedented convergence of forces that heightened Hindu nationalist militancy and violence: an active RSS presence within civil society; high levels of coordination between the RSS, VHP, BJP, and militant Bajrang Dal; a cohesive political party; a BJP state government with ties to the bureaucracy and law enforcement agencies; and an NDA government at the center." 
  18. ↑ Mankekar, Purnima (१९९९), Screening Culture, Viewing Politics: An Ethnography of Television, Womanhood, and Nation in Postcolonial India, Duke University Press, पृ: १७९, आइएसबिएन 0-8223-2390-7, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१ – Google Booksद्वारा, "Militant organizations such as the Bajrang Dal, with its loyal following among the lumpen proletariat, further widened the class base of right-wing organizations such as the Bharatiya Janata Party, traditionally a stronghold of the urban petite bourgeoisie." 
  19. ↑ Kochanek, Stanley A.; Hardgrave, Robert L. (३० जनवरी २००७), India: Government and Politics in a Developing Nation, Cengage Learning, पृ: २०६, आइएसबिएन 978-0-495-00749-4, "Distinct from both the RSS and the VHP, the militant Bajrang Dal has been closely associated with the VHP in the movement to "liberate" Hindu holy shrines at Ayodhya and other sites where mosques now stand. The Dal is one of many senas, the armed gangs that have been described as the face of Hindu fascism." 
  20. ↑ "India", Human Rights Watch World Report, 2003, Human Rights Watch, २००३, पृ: २३७, आइएसबिएन 978-1-56432-285-2, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२१, "The groups most directly responsible for this violence against Muslims included the VHP, the Bajrang Dal (the militant youth wing of the VHP), and the Rashtriya Swayamsevak Sangh (National Volunteer Corps, RSS), collectively forming the sangh parivar (or "family" of Hindu nationalist groups)." 
  21. ↑ "Inside a far-right Hindu 'self defence' training camp", BBC News, १ जुन २०१६, अन्तिम पहुँच १५ डिसेम्बर २०२०, "They are conducted by the Bajrang Dal, a militant Hindu organisation that traces its origins from the days of the infamous Babri Mosque demolition movement in the temple town of Ayodhya." 
  22. ↑ [२][३][४][५][६][७][८][९][१०][११][१२][१३][१४][१५][१६][१७][१८][१९][२०][२१]
  23. ↑ See:
  24. ↑ Anand, Dibyesh (२००७), "Anxious sexualities: Masculinity, nationalism and violence", The British Journal of Politics & International Relations 9 (2): 257–269, डिओआई:10.1111/j.1467-856x.2007.00282.x। 
  25. ↑ Deshpande, Rajeev (३० सेप्टेम्बर २००८), "Bajrang Dal: The militant face of the saffron family?", The Times of India, मूलबाट २१ अक्टोबर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २००८-०९-३०।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१२-१०-२१ मिति
  26. ↑ २६.० २६.१ "Dal v state", ३ सेप्टेम्बर २०१५। 
  27. ↑ Hindu Nationalism in India and the Politics of Fear, २६ अक्टोबर २०११। 
  28. ↑ Fernandes, Leela (अप्रिल २०११), "Unsettled Territories: State, Civil Society, and the Politics of Religious Conversion in India", Politics and Religion (Cambridge University Press) 4 (1): 108–135, डिओआई:10.1017/S1755048310000490, अन्तिम पहुँच १६ फेब्रुअरी २०२१ – Academia.eduद्वारा। 
  29. ↑ Vigilantism against Migrants and Minorities, १८ अक्टोबर २०१९, अन्तिम पहुँच १६ फेब्रुअरी २०२१। 
  30. ↑ ""Will Be Beaten": Right-Wing Group's Christmas Threat For Hindus In Assam", NDTV.com, ५ डिसेम्बर २०२०, अन्तिम पहुँच ५ जनवरी २०२१। 
  31. ↑ ३१.० ३१.१ Scroll Staff (१४ डिसेम्बर २०२१), "Facebook did not ban Bajrang Dal due to concern for employees' safety, business prospects: Report", Scroll.in, अन्तिम पहुँच ५ जनवरी २०२१। 
  32. ↑ ३२.० ३२.१ "Why Facebook is on the fence about banning Bajrang Dal", Deccan Herald (अङ्ग्रेजीमा), १४ डिसेम्बर २०२०, अन्तिम पहुँच ५ जनवरी २०२१। 
  33. ↑ Terror:VHP plans awareness jatha,Deccan Herald
  34. ↑ Bajrang Dal launches campaign,The Tribune
  35. ↑ "Three get death for Akshardham attack", The Times of India, २ जुन २००६, मूलबाट २१ अक्टोबर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २००८-०८-०४।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१२-१०-२१ मिति
  36. ↑ Cow slaughter: Bajrang Dal dubs Forum’s stand anti-Hindu,Deccan Herald
  37. ↑ "Cover Story: Bajrang Dal: Loonies at Large", india-today.com, मूलबाट २२ नोभेम्बर २००८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ मे २००८।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २२ नोभेम्बर २००८ मिति
  38. ↑ Gupta, Sonal; Goel, Kritika (२० डिसेम्बर २०२०), "Hate & Misinformation – Inside Bajrang Dal Pages on Facebook", TheQuint (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच ५ जनवरी २०२१। 
  39. ↑ Purnell, Jeff Horwitz and Newley (१३ डिसेम्बर २०२०), "WSJ News Exclusive, In India, Facebook Fears Crackdown on Hate Groups Could Backfire on Its Staff", The Wall Street Journal, अन्तिम पहुँच १४ डिसेम्बर २०२०। 
  40. ↑ "Facebook Went Soft On Bajrang Dal To Protect Business, Staff: Report", NDTV.com, १४ डिसेम्बर २०२०, अन्तिम पहुँच १४ डिसेम्बर २०२०। 
  41. ↑ "Politics by Other Means: Attacks Against Christians in India", Refworld (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०२०-०४-११। 
  42. ↑ "India: "We Have No Orders to Save You" - State Participation and Complicity in Communal Violence in Gujarat", Human Rights Watch, अन्तिम पहुँच २०२१-१०-१७। 
  43. ↑ "Opinion / News Analysis : Malegaon: the road to perdition", The Hindu, २००७-०३-१९, मूलबाट १९ मार्च २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०२१-१०-१७।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००७-०३-१९ मिति
  44. ↑ "Malegaon blasts: Is it Bajrang or Lashkar? - Times Of India", २०१२-०३-०८, मूलबाट २०१२-०३-०८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०२१-१०-१७।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१२-०३-०८ मिति
  45. ↑ "NDTV.com", www.ndtv.com (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१०-१७। 
  46. ↑ Joseph, Josy (२००६-०९-१०), "Security agencies pursue Bajrang Dal, Bangla links to Malegaon", DNA India (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१०-१७। 
  47. ↑ A report on bomb blast at the house of prominent RSS activist in Nanded, Maharashtra वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २४ सेप्टेम्बर २०१५ मिति,pucl.org
  48. ↑ "Bajrang Dal plotted 'revenge blasts' in Kanpur: UP police", The Indian Express (अङ्ग्रेजीमा), २००८-०८-२८, अन्तिम पहुँच २०२१-१०-१७। 
  49. ↑ "Organised intolerance", hinduonnet.com, मूलबाट २५ अक्टोबर २००७-मा सङ्ग्रहित।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १८ फेब्रुअरी २००९ मिति
  50. ↑ "Bajrang Dal cadres storm press meet on rape victims", Hindustan Times, ६ जुन २००६। 
  51. ↑ "Assam: Activist Threatened With Rape, Acid Attacks For Condemning Beef Arrests", The Wire। 
  52. ↑ Gupta, Suchandana (१५ फेब्रुअरी २००८), "On V-Day, Bajrang Dal men force couple to get 'married'", The Times of India, मूलबाट २१ अक्टोबर २०१२-मा सङ्ग्रहित।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१२-१०-२१ मिति
  53. ↑ "Sena, Bajrang Dal act spoilers on Valentine's Day", Rediff.com, ३१ डिसेम्बर २००४, अन्तिम पहुँच २०१२-११-२६। 
  54. ↑ "Bajrang Dal protests against Valentine's Day", The Hindu (Chennai, India), १५ फेब्रुअरी २००८, मूलबाट २० फेब्रुअरी २००८-मा सङ्ग्रहित। 
  55. ↑ Christians: The Sangh Parivar's new target The Economic Times – 20 September 2008
  56. ↑ BJP, Dal talk in two voices over Karnataka NDTV – 23 September 2008
  57. ↑ The Other Country: Dispatches from the Mofussil, पृ: १०७। 
  58. ↑ "Mangalore pub attack: 17 held, Ram Sena unapologetic", Indiatimes.com, अन्तिम पहुँच ३ फेब्रुअरी २००९। 
  59. ↑ "Mangalore pub row: Sri Ram Sene men get bail", ibnlive.com, मूलबाट ३ फेब्रुअरी २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ फेब्रुअरी २००९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३ फेब्रुअरी २००९ मिति
  60. ↑ "Mangalore pub attack", The Hindu (Chennai, India), २ फेब्रुअरी २००९, मूलबाट ६ फेब्रुअरी २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ फेब्रुअरी २००९। 
  61. ↑ "Young India Vents Anger Over Mangalore Incident on Internet", मूलबाट ३० जनवरी २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ अप्रिल २०२१।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३० जनवरी २००९ मिति
  62. ↑ "Bajrang Dal activists threaten couples celebrating Valentine's Day in Kanpur", www.dailyindia.com, अन्तिम पहुँच २०२१-१०-१७। 
  63. ↑ "Kissing in public by married couple not obscene: HC", The Times of India, अन्तिम पहुँच २६ नोभेम्बर २०१४। 
  64. ↑ "Kerala High Court refuses to interfere with Kochi Kiss fest", The Indian Express (अङ्ग्रेजीमा), २०१४-१०-३१, अन्तिम पहुँच २०२१-१०-१७। 
  65. ↑ Prakash, Asha (नोभेम्बर ५, २०१४), "We took kiss of love activists into custody to save their lives {", The Times of India (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०२१-१०-१७। 
  66. ↑ "India: "Cow Protection" Spurs Vigilante Violence", hrw.org, २०१७-०४-२७, अन्तिम पहुँच २०२१-०५-२०। 
  67. ↑ "Four Dalit men stripped, beaten by cow protection vigilantes in Gujarat", Hindustan Times, १२ जुलाई २०१६। 
  68. ↑ "Two Years Later, Una Flogging Incident Victims Attacked Again", The Wire। 
  69. ↑ "Noida: VHP, Bajrang Dal clash with cops over arrest of rape accused", The Siasat Daily, Press Trust of India, २९ अप्रिल २०२२। 
  70. ↑ Ananya Bhardwaj (२६ डिसेम्बर २०२०), "'We step in when our women step out with Muslim men' — how UP law empowers Hindu bully groups", अन्तिम पहुँच २२ जुलाई २०२१। 
  71. ↑ "Fearing 'Love Jihad' Allegations, Interfaith Couple Flees UP, Seeks Protection in Delhi", thewire.in, २०२०-१२-२१, अन्तिम पहुँच २०२१-०५-२०। 
  72. ↑ "Mangalsutra, patriarchy and religious nationalism", १९ नोभेम्बर २०२०। 
  73. ↑ "Visit church on Christmas, pay a price: Bajrang Dal warns Assam Hindus", The Hindu (en-INमा), २०२०-१२-०५, आइएसएसएन 0971-751X, अन्तिम पहुँच २०२१-०७-०८। 
  74. ↑ "MP Mandsaur News: हिन्दु संत "संत रामपाल जी" के सत्संग में बजरङ्ग दल के गुंडों द्वारा चलाई गईं गोलियां", SA News Channel (en-USमा), २०२१-१२-१३, अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  75. ↑ "BJP leader shot in MP by Bajrang Dal man, dies", Hindustan Times (अङ्ग्रेजीमा), २०२१-१२-१४, अन्तिम पहुँच २०२१-१२-१४। 
  76. ↑ Surbhi, Pathak (१४ फेब्रुअरी २०२२), "Bajrang Dal members booked for harassing couples on Valentine's Day in Agra", Zee News, Press Trust of India, अन्तिम पहुँच १४ फेब्रुअरी २०२२। 
  77. ↑ "Bajrang Dal protests against Valentine's Day in Hyderabad", Telangana Today, १२ फेब्रुअरी २०२२, अन्तिम पहुँच १४ फेब्रुअरी २०२२। 
  78. ↑ "Muslim Meat Seller Attacked as Karnataka Hindutva Groups Now Train Focus on 'Halal' Meat", The Wire, अन्तिम पहुँच २०२२-०४-०१। 
  79. ↑ "Bilkis Bano gangrape: 11 men sentenced to life imprisonment released from jail", Scroll.in (en-USमा), १६ अगस्ट २०२२। 
  80. ↑ "Bilkis Bano rape case: VHP greets released convicts with garlands in Gujarat", TimesNow। 
  81. ↑ Scroll Staff, "Bilkis Bano case: Convict opposes petitions in Supreme Court challenging his release", Scroll.in। 
  82. ↑ "Bilkis Bano: SC Dismisses Petition Against Release Of 11 Rape-Murder Convicts"। 
  83. ↑ "Bajrang Dal opposes Valentines Day Festivities in Karnataka"। 
  84. ↑ "Faridabad locals thrash Bajrang Dal activists after they harass married couple on Valentine's Day, videos viral"। 
  85. ↑ "Haryana: At Second 'Hindu Mahapanchayat' For Monu Manesar, Calls for Anti-Muslim Violence"। 
  86. ↑ "Bhiwani killings: While Bajrang Dal denies role, at least two accused have strong ties with the outfit"। 
  87. ↑ "Gau rakshaks attacked cousins in Rajasthan jungle night before death in Bhiwani", The Times of India। 
  88. ↑ Annual Report on International Religious Freedom 2000, जुलाई २००१, पृ: ५०८। 
  89. ↑ Human Rights Watch World Report 2000, पृ: १८८। 
  90. ↑ Rohan Dua (१५ जुन २०१८), "VHP a militant religious outfit, RSS nationalist: CIA factbook", The Times of India, अन्तिम पहुँच १९ अगस्ट २०२०, "US' Central Intelligence Agency (CIA) has classified VHP and Bajrang Dal as "militant religious outfits" and called RSS a nationalist organisation." 
  91. ↑ CIA calls VHP, Bajrang Dal ‘religious militant organisations’[dead link], The Tribune, 15 June 2018.
  92. ↑ Reddy, Akhil (२४ फेब्रुअरी २०२१), "Older version of CIA's World Factbook listed Bajrang Dal and VHP as 'militant religious organisation'", Factly, अन्तिम पहुँच २ अप्रिल २०२१। 
  93. ↑ Fundamentalism: Prophecy and Protest in an Age of Globalization, २६ डिसेम्बर २०११। 
  94. ↑ Theft of an Idol: Text and Context in the Representation of Collective Violence, पृ: १७। 
  95. ↑ Rein in Parivar outfits, PM tells RSS,The Tribune
  96. ↑ Bajrang deaf to BJP sermon The Telegraph, Calcutta – 3 October 2008
  97. ↑ "Zee News: Latest News Headlines, Current Live Breaking News from India & World", zeenews.com। 
  98. ↑ "Congress demands ban on Bajrang Dal", The Times of India, मूलबाट २०१२-१०-२१-मा सङ्ग्रहित।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१२-१०-२१ मिति
  99. ↑ "Muslim cleric demands ban on Bajrang Dal"। 
  100. ↑ "Call for immediate ban on Bajrang Dal, VHP", The Hindu, ३० अगस्ट २००८, मूलबाट २ सेप्टेम्बर २००८-मा सङ्ग्रहित।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ सेप्टेम्बर २००८ मिति
  101. ↑ "Zee News: Latest News Headlines, Current Live Breaking News from India & World", zeenews.com। 
  102. ↑ Gowda, Maya demand ban on Bajrang Dal वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १७ फेब्रुअरी २००९ मिति The Times of India, 22 September 2008
  103. ↑ Paswan seeks ban on Bajrang Dal, VHP The Hindu, 20 September 2008
  104. ↑ Congress seeks ban on VHP, Bajrang Dal वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २० फेब्रुअरी २००९ मिति Sify News, 20 September 2008
  105. ↑ Ban Bajrang Dal, says national minorities panel CNN-IBN, 6 October 2008
  106. ↑ "BJP flays minorities panel report on Karnataka", rediff.com। 
  107. ↑ Cabinet to discuss Bajrang, VHP ban The Telegraph
  108. ↑ "Bajrang Dal Minister Fights Staines Controversy", The Telegraph, अन्तिम पहुँच २०१९-०८-१५।  
"https://ne.wikipedia.org/w/index.php?title=बजरङ्ग_दल&oldid=1172526" बाट अनुप्रेषित