अमेरिकी क्रान्तिकारी युद्ध

अमेरिकी क्रान्तिकारी युद्ध (सन् १७७६ – १७८३), जसलाई संयुक्त राज्यमा अमेरिकी स्वतन्त्रता युद्ध वा क्रान्तिकारी युद्ध पनि भनिन्छ, ग्रेट ब्रिटेन र उसको तेह्र उत्तर अमेरिकी उपनिवेश को बीचको एक सैन्य संघर्ष थियो, जसबाट ती उपनिवेश स्वतन्त्र संयुक्त राज्य अमेरिका बने। शुरूआती लडाई उत्तर अमेरिकी महाद्वीपमा भयो। सप्तवर्षीय युद्धमा पराजय भए पछि , बदला लिनको लागि आतुर फ्रान्सले १७७८ मा यी नयाँ राष्ट्रसँग एक सन्धि गर्यो, जुन अन्ततः विजयको लागि निर्णायक साबित भयो।

अमेरिकी स्वतन्त्रता संग्रामको कारण

अमेरिकी स्वतन्त्रता संग्राम मुख्यतः ग्रेट ब्रिटेन तथा उनको उपनिवेशहरूको बीच आर्थिक हितको लडाइँ थियो।

अमेरिकी समाजको स्वच्छन्द र स्वतन्त्र चेतना

अमेरिकामा आएर बस्ने अप्रवासी इन्ल्यान्डका नागरिकहरूको अपेक्षा अधिक स्वतन्त्रता प्रेमी थियो। यसको कारण यहाँको समाज यूरोपको तुलनामा अधिक समतावादी थियो। अमेरिकी समाजको खास विशेषता-सामन्तवाद एवं अटूट वर्ग सीमाहरूको अनुपस्थिति थियो।

अमेरिकी समाजमा उच्चवर्गको हातमा राजनीतिक एवं आर्थिक शक्ति ब्रिटिश समाजको तुलनामा अत्यन्त कम थियो। वस्तुतः अमेरिकामा अधिकांश किसानहरूको साथमा जमिन थियो जबकि ब्रिटेनमा सीमान्त काश्तकार एवं भूमिहीन खेति मजदूरहरूको संख्या ज्यादा थियो। नयाँ महाद्वीपमा पाइला राख्ने बित्तिकै अप्रवासी ब्रिटिश कानून एवं संविधान अनुसारको कार्य गर्न लागेका थिए। उनीहरूको आफ्नो राजनीतिक संस्था थिए। यस प्रकार अमेरिकी उपनिवेशमा आरम्भ देखि नै स्वशासनको व्यवस्था विद्यमान थियो जो समयको साथ-साथ विकसित हुँदै गयो।

दोषपूर्ण शासन व्यवस्था

औपनिवेशिक शासनलाई नियन्त्रित गर्नको लागि ब्रिटिश सरकार गभर्नरको नियुक्ति गर्थ्यो र सहयोग गर्नको लागि एक कार्यकारिणी समिति हुन्थ्यो जसको सदस्यको मनोनयन ब्रिटिश राजमुकुटद्वारा गरिन्थ्यो। यस अतिरिक्त शासन कार्यमा सहायताको लागि एक विधायक सदन/एसेम्बली हुन्थ्यो जसमा जनताद्वारा निर्वाचित प्रतिनिधिहरू हुन्थे। यस विधायक सदनलाई कर लगाउने, अधिकारीहरूको तलब सुबिधा तय गर्ने, कानून निर्माण गर्ने अधिकार थियो। तर कानूनलाई स्वीकार गर्ने अथवा रद्द गर्ने पूर्ण अधिकार गभर्नरलाई थियो। यस व्यवस्थाबाट उपनिवेशको जनतामा असन्तोष सुरु भयो।

आरम्भमा ब्रिटिश सरकारको सीमित हस्तक्षेप

इङ्ल्यान्डले सुरुमा नै उपनिवेशको स्वच्छंदता र स्वशासन माथि अंकुश लगाउने प्रयत्न गरेन। इङ्ल्यान्डमा १७ औं शताब्दीको सुरुवात देखि “रक्तहीन क्रान्ति” (सन् १६८८) सम्मको लगभग ८५ वर्ष बीच राजतन्त्र एवं संसद बीच निरन्तर संघर्ष चलिरहेकाले उपनिवेशमा हस्तक्षेप गर्ने प्रयास गरेको थिएन। जब सरकारले विभिन्न कर लगाउने र कडाइका साथ असुल्ने प्रयास गर्यो तब उपनिवेशमा असन्तोष पैदा भयो र यही असन्तोषले पछि क्रान्तिको रुप लियो।

सप्तवर्षीय युद्ध

सप्तवर्षीय युद्ध

मुख्य लेख : सात वर्षे युद्ध

उत्तरी अमेरिकामा क्यूबेक देखि मिसीसिपी घाटीसम्म फ्रान्सेली उपनिवेश फैलिएको थियो। यस क्षेत्रमा ब्रिटेन र फ्रान्सको टकराव थियो। फलतः१७५६-६३ को बीच दुवै को बीच सप्तवर्षीय युद्ध भयो र यसमा ब्रिटेन विजयी भयो। तथा क्यानडास्थित फ्रान्सेली उपनिवेशहरू माथि अंग्रेजको अधिकार कायम भयो। युद्धको परिणामस्वरूप अमेरिकमा उत्तरबाट फ्रान्सेली खतरा अन्त्य भयो। अतः उपनिवेशवासीको ब्रिटेन/ इङ्ल्यान्डमाथिको जुन सुरक्षाको निर्भरता थियो, त्यो निर्भरता समाप्त हुन गयो। अब उनीहरूलाई ब्रिटेनको बिरुद्ध विद्रोह गर्ने अवसर मिल्यो।

उपनिवेशको आर्थिक शोषण

इङ्ल्यान्ड द्वारा उपनिवेशहरूको आर्थिक शोषण, उपनिवेश र मातृदेशको बीच असन्तोषको मुख्य कारण थियो। प्रचलित वाणिज्यवादी सिद्धान्तको अनुसार इङ्ल्यान्ड उपनिवेशको व्यापार माथि नियन्त्रण गर्न चाहन्थ्यो र त्यहाँको बजारमा एकाधिकार कायम गर्न चाहन्थ्यो। “उपनिवेश इङ्ल्यान्डलाई लाभ पुर्याउनको लागि हो” भन्ने सिद्धान्तमा उपनिवेशिक व्यवस्था आधारित थियो। इङ्ल्यान्डले आफ्नो लाभलाई मध्यनजर गर्दै निम्न कानुन बनाएको थियो-

1. नौसञ्चालन कानून (Navigation act) :
   १६५१ ई. को प्रावधान अनुसार उपनिवेशहरूमा व्यापार केवल इङ्ल्यान्ड, आयरल्यान्ड वा उपनिवेशहरूको जहाजको माध्यमबाट मात्र हुन सक्थ्यो। यसबाट यो व्यवस्था गर्न यो गरियो कि इङ्ल्यान्डको लागि आवश्यक सबै प्रकारको कच्चा सामान इङ्ल्यान्डको बन्दरगाहमा पुर्याए बिना, उपनिवेशको दोश्रो स्थानमा निर्यात गर्न मिल्दैन्थ्यो। यसले इङ्ल्यान्डको जहाज निर्माण उद्योगलाई त लाभ भयो। इङ्ल्यान्डका व्यापारीलाई पनि फाइदा भयो। १६६३ को कानुन अनुसार युरोप बाट अमेरिकी उपनीवेशमा निर्यात गरिने माल सामान इङ्ल्यान्डको बन्दरगाहमा ल्याइनेछ। यस कानूनबाट इङ्ल्यान्ड को व्यापारि तथा व्यापारी जहाजको मालिकलाई अमेरिकी उपभोक्ताको मुल्यमा लाभ भयो। यो कानून उपनिवेशवासिहरूको लागि अन्यायपूर्ण थिए।

1. व्यापारिक अधिनियम (ट्रेड ऐक्ट)
   इङ्ल्यान्डले कानुन बनाएको थियो कि अमेरिकामा उत्पादित वस्तुहरु जस्तै चामल, फलाम, स्पात, काठ, सुर्ती आदिको निर्यात केवल इङ्ल्यान्ड लाई मात्र गर्न सक्थ्यो। यी नियमहरुले उपनिवेशहरु निकै आक्रोश पैदा भयो किनकि फ्रान्सेली र डच व्यापारी उनीहरूलाई यी वस्तुको लागि अङ्ग्रेजहरूले भन्दा अधिक मूल्य दिनको लागि तयार थिए।

1. औद्योगिक अधिनियम :
   इङ्लयाण्डले कानुन बनाएको थियो कि जुन औद्योगिक उत्पादन इङ्ल्यान्डले तयार गर्छ, त्यो उत्पादन अमेरिकी उपनिवेश तयार गर्न पाउदैनन् । यस प्रकार १६८९ कानून द्वारा उपनिवेशसँग ऊनी माल तथा १७३२ को कानुन द्वारा टोप(Hats)को निर्यात बन्द गरियो।

उपरोक्त कानून यद्यपि उपनिवेशको लागि हानिकारक भए पनि उनीहरूले यसको विरोध गरेका थिएनन् किनकि यसको पालना कडा रूपमा भएको थिएन तर जर्ज तृतीयको कालमा जब यी कानुनहरु कडा रूपमा लागू गरियो तब उपनिवेशहरूले यसको विरोध गरे।

बौद्धिक चेतनाको विकास

अमेरिकामा जीवनको स्थायित्वको साथ साथ शिक्षा र पत्रकारिताको विकास भयो जसकारण बौद्धिक चेतनाको विकासमा योगदान पुग्यो। अमेरिकाका अनेक बौद्धिक चिन्तकहरु जस्तै बेन्जामिन फ्र्याङ्लिन, थोमस जेफर्सन, जेम्स विल्सन, जोन एडम्स, टमस पेन, जेम्स ओटिस, सैमुअल एडम्स आदिले मातृदेशको प्रति उपनिवेशको प्रतिरोधको औचित्य प्रष्टाए। यीनीहरूको विचार जोन लक, मस्टेस्क्युजस्ता चिन्तकहरूबाट प्रभावित थियो। तर यी विचार सशक्त रूप अभिव्यक्त गरिएको थियो कि त्यसबाट अमेरिकीहरूमा स्वशासनको मागलाई बल पुग्यो।

संवैधानिक मुद्दा

ब्रिटेनले अमेरिकी उपनिवेशमा कयौं प्रकारको कर-कानून लागू गरी स्थानीय करलाई बढाउने प्रयास गर्यो। यसबाट पनि उपनिवेशमा तीव्र असंतोषको भावना बढ्यो। यहाँ एक संवैधानिक मुद्दा पनि आउन थाल्यो। ब्रिटिशको मानु थियो ब्रिटिश संसद सर्वोच्च शक्ति हो र ऊ आफ्नो अमेरिकी उपनिवेशको मामिलामा जस्तो सुकै प्रकारको पनि कानून पारित गर्न सक्छ। जबकि अमेरिकी उपनिवेशहरूको यो माग गर्न थाले कि उनीहरू माथी कर लगाउने अधिकार केवल उपनिवेशको व्यवस्थापिकामा निहित रहन्छ न कि ब्रिटिश संसदमा किनभने त्यहाँ उनीहरूको प्रतिनिधित्व छैन।

उपनिवेश प्रति कठोर नीति

• ग्रेनविलेको नीति- ब्रिटिश शासक जर्ज तृतीय सन् १७६० मा इङ्ल्यान्डको गद्दीमा बसे र उनले इङ्ल्यान्डको संसदलाई आफ्नो कठपुतली बनाउने सफल प्रयास गरे र औपनिवेशक कानूनलाई कडाइअका साथ लागू गर्ने निर्णय गरे। प्रधानमन्त्री ग्रेनविलेले यी कानून तथा नियमहरूलाई लागू गर्ने प्रयास गरे। वस्तुतः सप्तवर्षीय युद्धमा ब्रिटिशलाई आर्थिक संकटको सामना गर्न परेको थियि। अतः ग्रेनविलेले कर वृद्धिको योजना प्रस्तुत गरे जस अनुसार उनले जहाजरानी कानून कडाईका साथ लागू गर्ने तथा उपनिवेशहरू माथि प्रत्यक्ष कर लगाउने कुरा गरे। यसै सन्दर्भमा उअनले सुगर एक्ट (१७६४), स्टाम्प एक्ट (१७६५) पारित गरे।

तत्कालीन कारण

लड नर्थको चिया नीति
१७७३ मा ब्रिटिश ईष्ट इण्डिया कम्पनीलाई वित्तीय संकटबाट बचाउनको लागि तत्कालीन बेलायतका प्रधानमन्त्री लर्ड नर्थले ब्रिटिश ईष्ट इण्डिया कम्पनीले सिधै अमेरिकामा चिया बेच्न सक्ने कानून बनाए। अब पहिले जस्तै कम्पनीको जहाजहरूलाई इङ्ल्यान्डको बन्दरगाहमा आउन र चुंगी दिने कुनै आवश्यकता थिएन। यस कदमको लक्ष्य कम्पनीलाई घाटाबाट बचाउनु तथा अमेरिकीलाई चिया उपलब्ध गराउनु थियो। परन्तु अमेरिकी उपनिवेशका मानिसहरू कम्पनीको यस एकाधिकारबाट अप्रसन्न थिए किनकि उपनिवेश बस्तीको सहमति बिना नै यस्तो नियम बनाइएको थियो। अतः उपनिवेशमा यस चिया नीतिको व्यापक विरोध भयो। र भनियो कि “सस्तो चिया” को माध्यमबाट इङ्ल्यान्ड बाहिरी कर लगाउने आफ्नो अधिकार जारी राख्न चाहन्छ भन्ने सन्देश गयो। अतः पुरै देशमा चिया योजनाको विरूद्ध आन्दोलन शुरू भयो। १६ डिसेम्बर १७७३ मा स्यामुयल एडम्सको नेतृत्वमा बोस्टन बन्दरगाहमा ईस्ट इण्डिया कम्पनीको जहाजबाट चियाको बाकस समुद्रमा फ्याकियो। अमेरिकी इतिहासमा यस घटनालाई बोस्टन टि पार्टी भनिन्छ। यस घटनामा ब्रिटिश संसदको सामु एक कडा चुनौती उत्पन्न भयो। अतः ब्रिटिश सरकारले अमेरिकी उपनिवेशवासीलाई सजाय दिनको लागि कठोर एवं दमनकारी कानून बनाए। बोस्टन बन्दरगाहलाई बन्द गरियो। मेसाचुसेट्सको सरकार पुनर्गठित गरियो र गभर्नरको शक्ति बढाइयो, नगरमा सैनिक परिचालन गरियो, र हत्या सम्बन्धी मुद्धा अमेरिकी न्यायालयबाट इङ्ल्यान्ड तथा अन्य उपनिवेशमा स्थानान्तरित गरियो ।

युद्धको गति

युद्ध सुरु (१७७५-७६)

अप्रिल १८, १७७५ मा, ७०० ब्रिटिस फौज कन्कर्ड, म्यासेचुसेट्समा भण्डार गरिएको ठूलो तोप जफत गर्न पठाइयो। लेक्सिङ्टन र कन्कर्डको लडाइँको दौरान झडप भएपछि सो फौज बोस्टन फिर्ता भयो। त्यो रात, स्थानीय मिलिसियाहरु एकै ठाउँमा भेला भए र बोस्टन कब्जा गरे। मे २५, मा ४,५०० जनरल विलियम होवे, जोन बर्गोने, र हेन्री क्लिन्टन सहितको अतिरिक्त बल आइपुग्यो। बङ्कर हिलको लडाइँ को समयमा, ब्रिटिसले जुन १७ मा धेरै असाल्ट अफिसरको क्षतिमा चार्ल्सटाउन प्रायद्विप कब्जा गर्यो।, leading Howe to replace Gage. धेरै वरिष्ठ अधिकारीहरु आक्रमणमा निराश भएका थिए गेजले विद्रोह दबाउनको लागि ठूलो सेना आवश्यक रहेको उल्लेख गर्दै लण्डनमा पत्र लेखे। जुलाई ३ मा, जर्ज वासिङ्टनले बोस्टन घेराउ गर्दै महादेशीय सेनाको कमाण्ड लिए। होवेले आक्रमणको कुनै प्रयास गरेनन्, वासिङ्टन अचम्ममा परे। शहरमा आक्रमण गर्ने योजना अस्वीकृत भयो, र मार्च १९७६ को सुरुवातमा अमेरिकीहरूले सुदृढ हातहतियार सहित डोरचेस्टर हाइटमा किल्ला बनाएर बसे। डोरचेस्टर मा राखिएको ठूला हतियारले बन्दरगाहमा रहेका ब्रिटिस जहाजहरूलाई खतरा थियो। ब्रिटिसले मार्च १७ मा क्षति हुनु अगावै खाली गर्ने निर्णय गर्यो र फिर्ता हुन अनुमती दियो, र उनीहरू हेलिफ्याक्स तिर बढे। वासिङ्टनले त्यसपछि आफ्नो फौज न्युयोर्क शहर तर्फ बढाए। New York. अगस्ट १७७५ को सुरुवातमा, अमेरिकी जहाजहरूले नोभा स्कोटियाको गाउँहरूमा छापा मार्न सुरु गर्यो। उनीहरूले १७७५ मा सेन्ट जोन, चार्ल्सटाउन, यारमाउथ र १७७६ मा कान्सो मा छापा मारे र कम्बरल्याण्डमा रोकिए।

British soldiers and Provincial militiamen repulse the American assault at Sault-au-Matelot, Canada, December 1775

अमेरिकाको स्वतन्त्रता संग्रामको प्रभाव

अमेरिकामा प्रभाव

स्वतन्त्र प्रजातान्त्रिक राष्ट्रको स्थापना

क्रांति पश्चात विश्व इतिहासमा एक नयाँ संयुक्त राज्य अमेरिकाको जन्म भयो। स्वतन्त्रता प्राप्ति पछि यी उपनिवेशहरूले आफ्नो देशमा प्रजातान्त्रिक शासनको संगठन गरे। यो यसकारण पनि महत्वपूर्ण छ किनकि जब संसारको सबै देशमा राजतन्त्रात्मक शासन व्यवस्था स्थापित थियो त्यस समयमा अमेरिकामा प्रजातन्त्रको स्थापना भएको थियो। नयाँ संयुक्त राज्य अमेरिकाले विश्व समक्ष चार नयाँ राजनीतिक आदर्श गणतन्त्र, जनतन्त्र, संघवाद र संविधानवादलाई प्रस्तुत गरेको थियो। यद्यपि यो सिद्धान्त विश्व मा पहिले पनि प्रचलित थियो तर अमेरिकाले यस व्यवहारमा स्थापित गरेर एक सशक्त उदाहरण पेश गरेको थियो। गणतन्त्रको स्थापना अमेरिकी क्रान्ति को सबैभन्दा ठूलो देन थियो। अमेरिकामा प्रतिनिधि सरकारको स्थापना भयो र लिखित संविधानको निर्माण गरियो। संघात्मक शासन व्यवस्थाको स्थापना भयो। यस प्रकार सरकारको एक प्रतिनिध्यात्मक र संघात्मक शासन प्रणाली दुनियाको समक्ष प्रस्तुत भयो।

धर्मनिरपेक्ष राज्यको स्थापना

आधुनिक इतिहासमा संयुक्त राज्य अमेरिकाले सर्वप्रथम धर्मनिरपेक्ष राष्ट्रको स्थापना गर्यो। नयँ संविधान अनुसार चर्चलाई राज्यबाट अलग गरियो।

इङ्ल्यान्डमा प्रभाव

जर्ज तृतीयको व्यक्तिगत शासनको अन्त

इंल्यान्डमा जर्ज तृतीय एवं प्रधानमन्त्री लर्ड नर्थ दुबै जनाको निन्दा हुन थाल्यो। इंल्यान्डको अराजकताको लागि यी दुबै जनालाई लिए उत्तरदायी मानियो। राजा जर्ज तृतीय संसदलाई आफ्नो कठपुतली मान्थे, अतः संसदको शक्ति वृद्धि गर्नको लागि माग उठ्यो। क्रान्तिले राजाको दैवी अधिकारमा आधारित राजतन्त्र माथी भीषण प्रहार गर्यो र हाउस अफ कमन्समा राजाको अधिकारहरूलाई सिमित गर्नको लागि प्रस्ताव पारित गर्यो तथा लर्ड नर्थलाई प्रधानमन्त्री पदबाट राजीनामा दिनु पर्यो। यसबाट जर्ज तृतीयको व्यक्तिगत शासनको अन्त भयो। त्यसपछि नयाँ प्रधानमंत्री पिट जूनियरले क्याबिनेटको शक्तिलाई पुनः स्थापित गरे। यसप्रकार इंल्यान्डमा वैधानिक विकासको मार्ग प्रशस्त भयो।

इङ्ल्यान्डद्वारा नयाँ उपनिवेशको स्थापना

१३ अमेरिकी उपनिवेशहरू स्वतन्त्र भएपछि इङ्ल्यान्डको औपनिवेशिक साम्राज्यमाथी धक्का लाग्यो। आफ्नो गुमेको प्रतिष्ठा पुनः प्राप्त गर्न एवं व्यापारिक हितलाई सुरक्षित गर्ने उद्देश्यले नयाँ क्षेत्रमा उपनिवेशीकरणको प्रयास गर्यो र यस सन्दर्भमा अष्ट्रेलिया र न्युजिल्यान्डमा ब्रिटिश उपनिवेशको स्थापना भयो।

इङ्ल्यान्डको औपनिवेशिक नीतिमा परिवर्तन

अमेरिकी उपनिवेश आफ्नो हातबाट उम्केपछी ब्रिटिश सरकारले "यदि बाँकी रहेका उपनिवेशलाई आफ्नो नियन्त्रणमा राख्ने हो भने औपनिवेशिक शोषणको नीति त्यागनुपर्छ र उपनिवेशको जनताको अधिकार र मागलाई सम्मान गर्नुपर्छ" भन्ने कुराको अनुभव गर्यो। यस परिवर्तित नीतिको आधारमा नै १९ औं र २० औं शताब्दीमा ब्रिटिश सरकारले “ब्रिटिश कमन्वेल्थ अफ नेशन्स” अर्थात् ब्रिटिश राष्ट्र मण्डलको स्थापना गर्यो।

इङ्ल्यान्ड द्वारा वाणिज्यवादी सिद्धान्तको परित्याग

उपनिवेश गुमेपछि धेरै मानिसहरूले "इङ्ल्यान्डको ब्यापारमा निकै ठूलो धक्का लाग्छ" भन्ने सोचेका थिए। तर केही वर्षपछि इङ्ल्यान्ड र संयुक्त राज्य अमेरिका बीच पहिलेको भन्धा पनि अधिक ब्यापर हुन थाल्यो। त्यसबाट अधिकांश देशको “वाणिज्य सिद्धान्त” बाट विश्वास हट्न थाल्यो। स्वयं इंल्यान्डले पनि यस नीति परित्याग गर्यो र कुला बजारको नीति अपनाउन सुरु गर्यो।

फ्रान्समा प्रभाव

• अमेरिका स्वतन्त्रता संग्रामबाट फ्रान्सले गुमाएको आफ्नो सम्मान पुनः स्थापित गर्यो।
• फ्रान्सेली राज्यक्रान्ति
  थोमस जेफर्सनले घोषणा गरेका थिए:"हाम्रो अमेरिकी क्रान्तिले फ्रान्सलाई जगाएको थियो ।"