सामग्रीमा जानुहोस्

हिन्दुत्व

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
कृपया हिन्दु धर्म, एक सनातन धर्म सँग भ्रमित नहुनुहोस्।
वर्तमान बङ्गलादेश, अफगानिस्तान, नेपाल, पाकिस्तान, भुटान, म्यानमार र श्रीलङ्का सहित अखण्ड भारत (अविभाजित भारत) को विचार पनि हिन्दुत्वको एउटा अवधारणा हो।

हिन्दुत्व (अनुवाद: हिन्दुवाद) भारतमा उत्पत्ति भएको हिन्दु राष्ट्रवाद सँग सम्बन्धित एक रूढीवादी विचारधारा हो।[१] यो शब्दको पहिलो प्रयोग चन्द्रनाथ बसुले गरेका थिएँ र १९२३ मा विनायक दामोदर सावरकरद्वारा एक राजनीतिक विचारधारा को रूप मा प्रस्तावित गरिएको थियो।[२] यो विचारधाराको प्रयोग बिशेषत: राष्ट्रिय स्वयंसेवक सङ्घ (रा०स०स०), विश्व हिन्दु परिषद (वि०हि०प०), भारतीय जनता पार्टी (भा०ज०पा०) र ''सङ्घ परिवार' सँग सम्बन्धित अन्य सङ्गठनहरूले सामूहिक रूपमा गर्ने गर्छन्।[३][४] २०१४ मा नरेन्द्र मोदीको प्रधानमन्त्रीको रूपमा निर्वाचित भएपछि हिन्दुत्वलाई भारतीय राजनीतिको मूलधारमा ल्याइयो।[५]

हिन्दुत्व आन्दोलनलाई दक्षिणपन्थी चरमपन्थको एक रूप, "लगभग फासिवादी" र एकरूप बहुसंख्यक र सांस्कृतिक आधिपत्यको अवधारणालाई पछ्याउने एक विचारधाराको रूपमा वर्णन गरिएको छ।[६][७][८] केही विश्लेषकहरूले हिन्दुत्वलाई फासीवादसँग तुलना गरेको सम्बन्धमा सहमत गर्दैनन् र हिन्दुत्व रूढीवाद वा "जातीय निरंकुशता" को चरम रूप हो भनेर परिभाषित गर्छन्।[९]

परिभाषाहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

तृतीयक स्रोतहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

अक्सफोर्ड अङ्ग्रेजी शब्दकोश (ओ०इ०डी०) अनुसार, हिन्दुत्व "मूलतः: हिन्दु हुनुको अवस्था वा गुण; 'हिन्दुत्व' हो। अब: भारत भित्र हिन्दु र हिन्दु धर्मको आधिपत्य स्थापित गर्न खोज्ने विचारधारा, वा आन्दोलन; हिन्दु राष्ट्रवाद।"[१०]

हिन्दु र भारतीय राष्ट्रवादी विनायक दामोदर सावरकरमा रहेको इन्साइक्लोपीडिया ब्रिटानिकाको लेख अनुसार, [११] " हिन्दुत्व ("हिन्दुवाद") ...ले भारतीय संस्कृतिलाई हिन्दु मूल्यमान्यताको अभिव्यक्तिको रूपमा परिभाषित गर्न खोज्यो; यो अवधारणा बढ्दै गयो र हिन्दु राष्ट्रवादी विचारधाराको सिद्धान्त रूप लियो।" [११]

सावरकर

[सम्पादन गर्नुहोस्]

सावरकरको लागि, हिन्दुत्वमा: हिन्दु को हो?, हिन्दुत्व सबै भारतीयको समावेशी शब्द हो। सावरकरको परिभाषामा हिन्दुत्वका तीन आवश्यक तत्वहरू साझा राष्ट्र (राष्ट्र), साझा जाति (जाति), र साझा संस्कृति वा सभ्यता ( संस्कृति ) थिएँ।[१२] सावरकरले "हिन्दु" र "सिन्धु" शब्दहरू एकअर्काको रूपमा प्रयोग गरे।[१२][१३] ती सर्तहरू उनको हिन्दुत्वको जगमा थिएँ, भौगोलिक, सांस्कृतिक र जातीय अवधारणाको रूपमा, र "धर्म उनको समूहमा समावेश थिएँन", शर्मा भन्छन्।[१२][१४] उनको हिन्दुत्वको विस्तारमा सबै भारतीय धर्महरू समावेश थिएँ हिन्दु, बौद्ध, जैन र सिख धर्म। सावरकरले "हिन्दु राष्ट्रियता" लाई "भारतीय धर्महरू" मा प्रतिबन्धित गरे कि उनीहरूले साझा संस्कृति र उनीहरूको उत्पत्तिको भूमिको लागि प्रेम साझा गरे।[१२][१३]

दक्षिण एसियामा विशेषज्ञ राजनीतिक वैज्ञानिक क्रिस्टोफ जाफ्रेलोटका अनुसार सावरकरले आफूलाई नास्तिक घोषणा गर्दै - "हिन्दुको आफ्नो परिभाषामा धर्मको महत्त्वलाई कम गर्छ" र यसको सट्टा साझा संस्कृति र पोषित भूगोल भएको जातीय समूहलाई जोड दिन्छ।[१३][१४] सावरकरको लागि, जाफ्रेलोट भन्छन्, एक हिन्दु "पहिलो र प्रमुख व्यक्ति हो जो सिन्धु नदी परे, हिमालय र हिन्द महासागर बीचको क्षेत्रमा बसोबास गर्दछ"।[१३] सावरकरले "खिलाफत आन्दोलन" को प्यान-इस्लामिक गतिशीलता को प्रतिक्रियामा आफ्नो विचारधारा रचना गरे, जहाँ भारतीय मुस्लिमहरूले इस्तानबुल स्थित ओटोमन साम्राज्यको खलीफा र इस्लामिक प्रतीकहरूलाई समर्थन गर्ने वाचा गरिरहेका थिएँ, उहाँका विचारहरूले मुख्य रूपमा इस्लाम र यसको गहिरो शत्रुता झल्काउँछ। अनुयायीहरू। सावरकरको लागि, जाफ्रेलोट भन्छन्, "मुस्लिमहरू वास्तविक शत्रु थिएँ, ब्रिटिसहरू होइन", किनभने तिनीहरूको इस्लामिक विचारधाराले उनको दर्शनमा "वास्तविक राष्ट्र, अर्थात् हिन्दु राष्ट्रको लागि खतरा" खडा गरेको थियो।[१३] यस ऐतिहासिक "सामान्य संस्कृति" लाई अस्वीकार गर्ने सबैलाई सावरकरले बहिष्कार गरेका थिएँ। उनले क्रिस्चियन वा इस्लाम धर्म परिवर्तन गरेका तर साझा इन्डिक संस्कृतिलाई स्वीकार र कदर गर्नेहरूलाई पुन: एकीकरण गर्न सक्नेहरूका रूपमा समावेश गरेका थिएँ।[१३]

मानव अधिकार र भारतीय राष्ट्रवादमा विशेषज्ञ समाजशास्त्री चेतन भट्टका अनुसार सावरकरले "हिन्दु र हिन्दुत्वको विचारलाई हिन्दु धर्मबाट टाढा राख्छन्"।[१५] [१७] उनले हिन्दुत्वको वर्णन गर्छन्, भट्ट भन्छन्, "मानव जीव्रोमा परिचित सबैभन्दा व्यापक र अचम्मको सिंथेटिक अवधारणाहरू मध्ये एक" र "हिन्दुत्व कुनै शब्द होइन इतिहास हो; न केवल आध्यात्मिक वा धार्मिक इतिहास हो। हाम्रा मानिसहरूलाई कहिलेकाहीं अन्य ज्ञात शब्द हिन्दुवादसँग अलमल्लमा परेर गल्ती गरिन्छ, तर पूर्ण इतिहास।" [१५]

सावरकरको हिन्दुत्वको धारणाले उनको हिन्दु राष्ट्रवादको जग खडा गर्‍यो।[१२] यो क्लिफर्ड गीर्ट्ज, लोयड फलर्स र एन्थोनी डी. स्मिथ द्वारा निर्धारित मापदण्ड अनुसार जातीय राष्ट्रवादको एक रूप थियो। [१८] [१३]

भारतको सर्वोच्च अदालत

[सम्पादन गर्नुहोस्]

हिन्दुत्वको परिभाषा र प्रयोग र हिन्दु धर्मसँग यसको सम्बन्ध भारतमा धेरै अदालती मुद्दाहरूको एक हिस्सा भएको छ। १९६६ मा, प्रधान न्यायाधीश गजेन्द्रगडकरले यज्ञपुरुषदासजी (AIR 1966 SC 1127) मा भारतको सर्वोच्च अदालतको लागि लेखे कि "हिन्दु धर्म परिभाषित गर्न असम्भव छ"।[१९] [२१] अदालतले राधाकृष्णनको बयानलाई स्वीकार गर्‍यो कि हिन्दु धर्म जटिल छ र "आस्तिक र नास्तिक, शंकावादी र अज्ञेयवादी, सबै हिन्दु हुन सक्छन् यदि उनीहरूले हिन्दु संस्कृति र जीवन प्रणालीलाई स्वीकार्छन्"।[१९] अदालतले हिन्दु धर्मको ऐतिहासिक रूपमा "समावेशी प्रकृति" रहेको र यसलाई "व्यापक रूपमा जीवन शैलीको रूपमा वर्णन गर्न सकिन्छ र अरू केही छैन" भनी निर्णय गर्‍यो।[१९]

१९६६ को निर्णयले हिन्दुत्व शब्दलाई पछिल्ला मुद्दाहरूमा कसरी बुझ्ने प्रभाव पारेको छ, विशेष गरी १९९० को दशकमा सर्वोच्च अदालतका सातवटा निर्णयहरू जसलाई अहिले "हिन्दुत्व निर्णय" भनिन्छ।[१९][२२] राम जेठमलानी, एक भारतीय वकिल र यसको सर्वोच्च अदालत बार एसोसिएसनका पूर्व अध्यक्षका अनुसार, १९९५ मा भारतको सर्वोच्च अदालतले निर्णय गर्‍यो कि "सामान्यतया, हिन्दुत्वलाई जीवन शैली वा मानसिक अवस्थाको रूपमा बुझिन्छ र यसलाई बराबरीमा राख्नु हुँदैन। धार्मिक हिन्दु कट्टरपन्थीसँग वा बुझ्नु ... यो धारणामा अगाडि बढ्नु एक भ्रम र कानूनको त्रुटि हो ... हिन्दुत्व वा हिन्दुवाद शब्दहरूको प्रयोगले हिन्दु धर्म बाहेक अन्य कुनै पनि धर्म मान्ने सबै व्यक्तिहरूप्रति शत्रुतापूर्ण मनोवृत्ति चित्रण गर्दछ। हिन्दु धर्म।।। धर्मनिरपेक्षतालाई बढावा दिन वा भारतीय जनताको जीवन शैली र भारतीय संस्कृति वा [२३] जोड दिन वा कुनै राजनीतिक दलको नीतिलाई भेदभावपूर्ण वा असहिष्णु भनी आलोचना गर्नका लागि यी शब्दहरू भाषणमा प्रयोग गरिएको हुन सक्छ।[२३] जेठमलानीका अनुसार, सर्वोच्च अदालतले शब्दको "साँचो अर्थ" लाई सही रूपमा व्याख्या गरेको छ, र "हिन्दुत्व कुनै संगठित धर्मसँग शत्रुता होइन र यसले अर्को धर्मलाई आफ्नो श्रेष्ठता घोषणा गर्दैन"। उनका अनुसार, "साम्प्रदायिक प्रचार संयन्त्रले "हिन्दुत्व" लाई साम्प्रदायिक शब्दको रूपमा निरन्तर फैलाउनु दुर्भाग्यपूर्ण छ, जुन राजनीतिज्ञ, मिडिया, नागरिक समाज र बुद्धिजीवीहरू लगायत विचार नेताहरूको दिमाग र भाषामा पनि गाँसिएको छ।[२३] भारतीय वकिल अब्दुल नुरानी असहमत छन्, र बताउँछन् कि सर्वोच्च अदालतले आफ्नो १९९५ को निर्णयमा "हिन्दुत्वलाई एक सौम्य अर्थ दिएको छ, हिन्दुत्वलाई भारतीयकरण, इत्यादि जस्तै भन्यो।" र यी मुद्दाका तथ्यहरूबाट अनावश्यक विचलनहरू थिएँ, र त्यसो गर्दा, अदालतले धर्म र राजनीतिलाई अलग गर्ने पर्खाल ल्याएको हुन सक्छ।" [२४]

इतिहास

[सम्पादन गर्नुहोस्]

विचारधारा

[सम्पादन गर्नुहोस्]

हिन्दुत्व शब्द चन्द्रनाथ बसु, [२५][२६][२७] र पछि राष्ट्रिय व्यक्तित्व बाल गङ्गाधर तिलक द्वारा १८९० को अन्त सम्म प्रयोगमा थियो।[२८] बसुको यो शब्दको प्रयोग विनायक दामोदर सावरकरको राजनीतिक विचारधाराको विपरीत परम्परागत हिन्दु सांस्कृतिक दृष्टिकोणलाई चित्रण गर्न मात्र थियो।[२९][३०] सावरकर, एक दक्षिणपन्थी राष्ट्रवादी र भारतीय स्वतन्त्रता कार्यकर्ता, " हिन्दुत्व: हिन्दु को हो? "सन् १९२३ मा, [३१] जसमा उनले आफ्नो विचारधारा र "एक विश्वव्यापी र आवश्यक हिन्दु पहिचानको विचार" को रूपरेखा प्रस्तुत गरे। "हिन्दु पहिचान" शब्दलाई व्यापक रूपमा व्याख्या गरिएको छ र "जीवनको तरिका र अरूको मूल्यहरू" बाट अलग गरिएको छ।[३१] हिन्दुत्वको समसामयिक अर्थ र प्रयोग धेरै हदसम्म सावरकरका विचारहरूबाट लिइएको हो, जस्तै १९८० पछिको राष्ट्रवाद र भारतमा जन राजनीतिक गतिविधि।[२८] विद्वान क्रिस्टोफ जाफ्रेलोटका अनुसार, सावरकरको लेखमा उल्लिखित हिन्दुत्वले पहिचान निर्माणको प्रयासलाई "कलंक र अरूलाई धम्की दिने" को माध्यमबाट "पूर्ण रूपमा चित्रण गर्दछ"। विशेष गरी, यो पान-इस्लामवाद र यस्तै "प्यान-वाद" थियो जसलाई उनले हिन्दुहरूलाई कमजोर बनाएको ठान्छन्, जसरी उनले लेखे:

O Hindus, consolidate and strengthen Hindu nationality; not to give wanton offence to any of our non-Hindu compatriots, in fact to any one in the world but in just and urgent defence of our race and land; to render it impossible for others to betray her or to subject her to unprovoked attack by any of those "Pan-isms" that are struggling forth from continent to continent.

— Vinayak Damodar Savarkar, quoted by Christophe Jaffrelot[३२]

हिन्दु धर्मका विद्वान अरबिन्द शर्माका अनुसार हिन्दुत्व "स्थिर र एकल अवधारणा" होइन, बरु यसको अर्थ र "सन्दर्भ, पाठ र सबटेक्स्ट समयसँगै परिवर्तन भएको छ"। औपनिवेशिक युगको सङ्घर्ष र २०औँ शताब्दीको प्रारम्भमा नव-हिन्दुवादको गठनले हिन्दुत्वको मौलिक "हिन्दुत्व" अर्थमा "जातीयता" को भावना थप्यो।[३३] यसको प्रारम्भिक ढाँचाले २०औँ शताब्दीको पहिलो भागमा युरोपमा प्रचलित नस्लवाद र राष्ट्रवाद अवधारणाहरू समावेश गर्‍यो, र "साझा रगत र जाति" को परिणामको रूपमा संस्कृति आंशिक रूपमा तर्कसंगत थियो। सावरकर र उनका हिन्दुत्व सहकर्मीहरूले 1930 को दशकमा प्रचलित सामाजिक डार्विनवाद सिद्धान्तहरू अपनाए।[३४] शर्मा भन्छन्, स्वतन्त्रता पछिको अवधिमा अवधारणा अस्पष्टताबाट ग्रस्त छ र यसको समझ "दुई फरक अक्ष" मा पङ्क्तिबद्ध छ - एक धर्म बनाम संस्कृति, अर्को राष्ट्र बनाम राज्य। सामान्यतया, धेरै भारतीयहरूमा हिन्दुत्व विचारले "संस्कृति र राष्ट्रसँग आफूलाई पङ्क्तिबद्ध गर्ने प्रयास गरेको छ"।[३५]

इतिहासकार र ओरिएन्टल स्टडीजका विद्वान प्रभु बापुका अनुसार हिन्दुत्वको शब्द र सान्दर्भिक अर्थ औपनिवेशिक युगमा भारतीय अनुभवबाट उत्पन्न भएको थियो, मुगल साम्राज्यको पतन हुँदा यसको धार्मिक युद्धका सम्झनाहरू, मुस्लिम र ईसाई धर्म परिवर्तनको युग, आफ्नो परम्परा र संस्कृतिको अपमान भइरहेको महसुस गर्दै हिन्दु बुद्धिजीवीहरूले राष्ट्रिय पुनरुत्थान र "विदेशी आक्रमणकारीहरू" विरुद्ध एकताबद्ध भारतीय राष्ट्रको प्रस्तावनाको रूपमा हिन्दुत्वलाई "हिन्दु पहिचान" को रूपमा प्रस्तुत गरे।[३६] "धार्मिक राष्ट्रवाद" को विकास र २०औँ शताब्दीको पहिलो भागमा ब्रिटिस भारतको मुस्लिम र गैर-मुस्लिम राष्ट्रहरूमा विभाजनको लागि भारतीय उपमहाद्वीपमा मुस्लिम नेताहरूले गरेको मागले यसको भौगोलिक र सांस्कृतिक राष्ट्रवादको कथालाई पुष्टि गर्‍यो। भारतीय संस्कृति र धर्म।[३३]

चेतन भट्टका अनुसार हिन्दु राष्ट्रवादको हालैको "सांस्कृतिक राष्ट्रवादी" रूप सहित हिन्दुत्वका विभिन्न रूपहरू १९औँ शताब्दीको उत्तरार्धमा जरा गाडेका छन्।[३७] यी आदिमवादका "विचारधाराहरूको घना समूह" हुन्, [४०] र तिनीहरू भारतीय जनताको औपनिवेशिक अनुभवहरूबाट युरोपेली विचारकहरूबाट लिएका विचारहरूको संयोजनमा उभिएका थिएँ तर त्यसपछि बहस, अनुकूलन र वार्ता भयो। यी विचारहरूमा राष्ट्र, राष्ट्रवाद, जाति, आर्यवाद, प्राच्यवाद, रोमान्टिकवाद र अन्य समावेश थिएँ।[३७][४१] उनले हिन्दुत्वमा आफ्नो ग्रन्थ लेख्नुभन्दा दशकौं अघि, सावरकर औपनिवेशिक भारतमा १८५७ "विद्रोह" इतिहासको आफ्नो संस्करणको लागि प्रसिद्ध थिएँ। उनले 1906 र 1910 बीच लन्डनमा अध्ययन गरे। त्यहाँ उनले "हिन्दु पहिचानको गठन" को बारेमा आफ्ना विचारहरू छलफल र विकसित गरे, भारतीय विद्यार्थी समूहहरूका साथै सिन फेन जस्ता गैर-भारतीय समूहहरूसँग मित्रता बनाए।[३७][४२] ब्रिटिस विरोधी गतिविधिको लागि गिरफ्तार हुनु अघि उनी भूमिगत गृह शासन र भारतीयहरूको मुक्ति आन्दोलनको एक हिस्सा थिएँ। भट्टका अनुसार उनको राजनीतिक गतिविधि र युरोपेली प्रकाशनहरू मार्फत बौद्धिक यात्राले उहाँलाई, उहाँका भावी लेखनहरू र २०औँ शताब्दीको हिन्दुत्व विचारधारालाई प्रभाव पारेको थियो जुन उहाँका लेखहरूबाट उत्पन्न भयो।[३७][४२]

ग्रहण

[सम्पादन गर्नुहोस्]

सावरकरको हिन्दुत्व विचारधारा १९२५ मा नागपुर (महाराष्ट्र) मा केशव बलिराम हेडगेवार सम्म पुग्यो र उनले सावरकरको हिन्दुत्वलाई प्रेरणादायी पाए। [४३] [४४] उनले केही समयपछि रत्नागिरीमा सावरकरलाई भेटे र उनीसँग 'हिन्दु राष्ट्र' संगठित गर्ने तरिकाहरूबारे छलफल गरे।[४५][४६] सावरकर र हेडगेवारको छलफलले त्यस वर्ष सेप्टेम्बरमा हेडगेवारलाई राष्ट्रिय स्वयंसेवक सङ्घ (आरएसएस, lit. "राष्ट्रिय स्वयंसेवक समाज") यस मिशनको साथ। यो सङ्गठन द्रुत गतिमा सबैभन्दा ठुलो हिन्दु राष्ट्रवादी आन्दोलन बन्यो।[४४] यद्यपि, नयाँ सङ्गठनको विचारधारालाई वर्णन गर्न हिन्दुत्व शब्द प्रयोग गरिएको थिएँन; यो हिन्दु राष्ट्र (हिन्दु राष्ट्र) थियो, एउटा आरएसएस प्रकाशनको साथ, "यो स्पष्ट भयो कि भारतमा हिन्दुहरू राष्ट्र थिएँ र हिन्दुत्व नै राष्ट्रियता [राष्ट्रवाद] हो।" [४७]

हेडगेवारको आरएसएसले हिन्दुत्व विचारधाराको मात्र प्रचार गरेन, यसले हिन्दु समाजलाई सुधार गर्न तल्लो तहको सङ्गठनात्मक संरचना ( शाखा ) विकास गर्‍यो। बिहान र साँझ शारीरिक तालिम सत्र, मार्सल तालिम र हिन्दुत्व विचारधारा पाठका लागि गाउँ स्तरका समूहहरू भेला भएका थिएँ।[४४] हेडगेवारले आरएसएसलाई वैचारिक रूपमा सक्रिय तर "अराजनैतिक" सङ्गठन राखे। राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिबाट टाढा रहने यो अभ्यासलाई उनका उत्तराधिकारी एमएस गोलवलकरले १९४० को दशकसम्म कायम राखेका थिएँ।[४४] दार्शनिक जेसन स्टेनली भन्छन् "आरएसएस स्पष्ट रूपमा युरोपेली फासिस्ट आन्दोलनहरूबाट प्रभावित थियो, यसका प्रमुख राजनीतिज्ञहरूले १९३० र १९४० को दशकमा हिटलर र मुसोलिनीको नियमित रूपमा प्रशंसा गरे।" १९३१ मा, बीएस मुन्जेले मुसोलिनीसँग भेट गरे र भारतमा फासिस्ट युवा आन्दोलनलाई दोहोर्याउने इच्छा व्यक्त गरे।[४८] साली अगस्टिनका अनुसार हिन्दुत्वको मूल संस्था आरएसएस रहेको छ। आरएसएसले हिन्दुत्व हिन्दु धर्मभन्दा फरक भएको भन्दै यसलाई धर्मसँग जोडेको छ। त्यसैले "सांस्कृतिक राष्ट्रवाद" एक प्रेयोक्ति हो, अगस्टिन भन्छन्, र यसको अर्थ "हिन्दु धार्मिक पहिचान" भएको राज्यको निर्माणलाई मुखौटे बनाउनु हो। [४९] जाफ्रेलोटका अनुसार आरएसएसका क्षेत्रीय प्रमुखहरूले हिन्दुहरूका साथै अन्य भारतीय धर्महरू जस्तै जैन धर्मका भारतीयहरूलाई पनि समावेश गरेका छन्।[५०]

आरएसएसको समानान्तरमा, सावरकर औपनिवेशिक कारागारबाट रिहा भएपछि १९३७ मा अखिल भारतीय हिन्दु महासभाको अध्यक्ष बने। ग्राहमका अनुसार त्यहाँ उनले हिन्दुत्व र हिन्दु राष्ट्रलाई उदारतापूर्वक प्रयोग गरे। [५१] श्यामा प्रसाद मुखर्जी, जो १९४४ मा यसको राष्ट्रपतिको रूपमा सेवा गरे र स्वतन्त्रता पछि जवाहरलाल नेहरू मन्त्रिपरिषद्मा सामेल भए, एक हिन्दु परम्परावादी राजनीतिज्ञ थिएँ जसले हिन्दु मूल्यहरूलाई समर्थन गर्न चाहन्थे तर अन्य समुदायहरूलाई बहिष्कार गर्न आवश्यक छैन। उनले हिन्दु महासभाको सदस्यता सबै समुदायका लागि खुला गर्न आग्रह गरे। यो स्वीकार नभएपछि उनले पार्टीबाट राजीनामा दिए र आरएसएससँग मिलेर नयाँ राजनीतिक पार्टी स्थापना गरे। उनले हिन्दु धर्मलाई समुदायको सट्टा राष्ट्रियताको रूपमा बुझे तर यो हिन्दु शब्दको सामान्य बुझाइ होइन भन्ने महसुस गर्दै उनले नयाँ पार्टीको नाम "हिन्दु" को सट्टा "भारतीय" छनोट गरे, जसलाई भारतीय जनसङ्घ भनियो।। [५१]

वृद्धि

[सम्पादन गर्नुहोस्]

आरएसएसका पूर्व स्वयंसेवक नाथुराम विनायक गोडसेले महात्मा गान्धीको हत्या गरेपछि भारतका प्रथम प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूको मन्त्रिपरिषद्ले हिन्दुत्व विचारधारामा आधारित आरएसएसलाई प्रतिबन्ध लगाएको थियो र दुई लाखभन्दा बढी आरएसएस स्वयंसेवकहरूलाई गिरफ्तार गरेको थियो। [५२] नेहरूले हत्या र सम्बन्धित परिस्थितिहरूको छानबिन गर्न सरकारी आयोगहरू पनि नियुक्त गरे। यी सरकारी आयोगहरूको अनुसन्धानको शृङ्खला, राजनीतिशास्त्रका विद्वान नन्दिनी देव भन्छिन्, पछि आरएसएस नेतृत्व र "हत्यामा आरएसएसको भूमिका निर्दोष छ"।[५३] सामूहिक गिरफ्तार गरिएका आरएसएस स्वयंसेवकहरूलाई भारतीय अदालतहरूले रिहा गरे, र आरएसएसले यसलाई "झूटो आरोप र निन्दा" को प्रमाणको रूपमा प्रयोग गरेको छ।[५३]

दक्षिण एसियाली अध्ययनमा विशेषज्ञ इतिहासकार रोबर्ट फ्रिकेनबर्गका अनुसार स्वतन्त्र भारतमा आरएसएसको सदस्यता निकै विस्तार भएको थियो। यस अवधिमा, जब आरएसएस "राजनीतिबाट अलग" रह्यो, जनसङ्घ, अर्को हिन्दुत्व-विचारमा आधारित सङ्गठन राजनीतिक मैदानमा प्रवेश गर्‍यो। जनसङ्घले सन् १९५२ र १९७१ को बीचमा भारतीय आम चुनावमा सीमित सफलता हासिल गरेको थियो।[५४][५५] यो, आंशिक रूपमा, जनसङ्घको कमजोर सङ्गठन र नेतृत्वको कारणले गर्दा, हिन्दुत्व भावनामा केन्द्रित भएकोले मतदाताहरूलाई आकर्षित गर्न सकेन, र यसको अभियानमा पर्याप्त सामाजिक र आर्थिक विषयवस्तुहरूको अभाव थियो।[५५] यो पनि आंशिक रूपमा थियो, किनभने कांग्रेस पार्टीका नेताहरू जस्तै इन्दिरा गान्धीले केही प्रमुख हिन्दुत्व विचारधाराका विषयवस्तुहरूलाई सह-अपनाएका थिएँ र यसलाई समाजवादी नीतिहरू र उनका बुबा जवाहरलाल नेहरू सोभियत शैलीको केन्द्रीय नियन्त्रित आर्थिक मोडेलसँग मिलाइदिएका थिएँ। [५२] [५६][५७] हिन्दुत्व-प्रेरित आरएसएसले १९४७ र १९७० को दशकको शुरुवातको बीचमा आफ्नो तल्लो तहमा कार्यहरू जारी राख्यो, र यसका स्वयंसेवकहरूले ब्रिटिस भारतको विभाजनबाट हिन्दु र सिख शरणार्थीहरूलाई मानवीय सहायता प्रदान गरे, युद्ध र हिंसाको शिकार, र मद्दत गरे। विपद् पीडितहरूलाई आर्थिक रूपमा पुनर्स्थापित गर्न। [५२] [५८]

१९७५ र १९७७ को बीचमा, इन्दिरा गान्धीले प्रेस सेन्सरशिप, विपक्षी नेताहरूको गिरफ्तारी, र भारतीय नागरिकहरूको धेरै आधारभूत मानव अधिकारको निलम्बनको साथ आपतकाल घोषणा र लागु गरिन्। आपतकालको दुरूपयोगले जन प्रतिरोध र हिन्दुत्व विचारधारालाई स्वयम्सेवक र राजनैतिक समर्थनको द्रुत बृद्धि भयो। [५२][५६][५९] १९७७ मा इन्दिरा गान्धी र उनको पार्टीलाई सत्ताबाट बाहिर निकालियो। अटल बिहारी वाजपेयी, ब्रिजलाल वर्मा र लालकृष्ण आडवाणी जस्ता हिन्दुत्व विचारधारामा आधारित जनसङ्घका सदस्यहरूले राष्ट्रिय महत्त्व प्राप्त गरे, र हिन्दुत्व विचारधाराका सहानुभूतिवादी मोरारजी देसाई गठबन्धन गैर-काङ्ग्रेस सरकारको प्रधानमन्त्री बने। [५२] यो गठबन्धन १९८० पछि टिक्न सकेन, र गठबन्धन दलहरूको विघटनबाट अप्रिल १९८० मा भारतीय जनता पार्टीको स्थापना भयो। यो नयाँ राष्ट्रिय राजनीतिक पार्टी हिन्दुत्व विचारधारामा आधारित ग्रामीण र शहरी तल्लो तहका सङ्गठनहरूमा भर पर्यो जुन सन् १९७० को दशकको मध्यदेखि भारतभर तीव्र गतिमा बढेको थियो। [५२]

मोदी अन्तर्गत हिन्दुत्व (२०१४–वर्तमान)

[सम्पादन गर्नुहोस्]

२०१४ को भारतीय आम चुनाव मा भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) को जितसँगै नरेन्द्र मोदीको प्रधानमन्त्रीत्व र भाजपाको राज भएक राज्यहरूको सरकारले हिन्दुत्व एजेण्डालाई अगाडि बढाउँदै गएका छन्।

जम्मू कश्मीर को विशेष दर्जा को खारेज

[सम्पादन गर्नुहोस्]

५ अगस्त २०१९ मा, मोदी प्रशासनले जम्मू कश्मीरलाई भारतीय संविधानको धारा ३७० अन्तर्गत दिइएको विशेष दर्जा, वा सीमित स्वायत्तता खारेज गर्‍यो।[६०][६१]

अयोध्या विवाद

[सम्पादन गर्नुहोस्]

९ नोभेम्बर २०१९ मा, भारतको सर्वोच्च अदालतले अयोध्याको विवादित भूमिमा राम मन्दिर निर्माण गर्ने प्रस्ताव पारित गर्‍यो।[६२][६३][६४][६५] फैसलामा भूमिको अर्को भागमा मस्जिद निर्माण गर्न ५ एकड (२०,००० मी2) उपलब्ध गराउने पनि उल्लेख छ। जग्गा सुन्नी वक्फ बोर्डलाई दिइएको थियो।[६६] ५ अगस्ट २०१९ मा नरेन्द्र मोदीले अयोध्यामा भूमिपूजन गरेका थिएँ। उनी रामजन्मभूमि र हनुमानगढीको भ्रमण गर्ने पहिलो प्रधानमन्त्री बने।[६७]

जबरजस्ती धर्म परिवर्तन प्रतिबन्ध

[सम्पादन गर्नुहोस्]
जबरजस्ती धर्म परिवर्तनलाई निषेध गर्ने भारतीय राज्यहरू (२०२२)

उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, हरियाणा र कर्नाटक जस्ता धेरै भाजपा शासित राज्यहरूले विवाहको माध्यमबाट हिन्दु धर्मबाट इस्लाममा जबरजस्ती धर्म परिवर्तन हुनबाट रोक्नको लागि डिजाइन गरिएको कानूनलाई विचार गरेका छन्। हिन्दुत्व अधिवक्ताहरूले यसलाई " लभ जिहाद " भनिन्छ, र यसलाई व्यापक रूपमा इस्लामोफोबिक (इस्लाम द्वेषी) षडयन्त्र सिद्धान्त मानिन्छ।[६८][६९] सेप्टेम्बर २०२० मा, उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथले आफ्नो सरकारलाई "प्रेमको नाममा धर्म परिवर्तन" रोक्नको लागि रणनीति बनाउन आग्रह गरे।[७०][७१] ३१ अक्टोबरमा, उनले घोषणा गरे कि "लभ जिहाद" [क] लाई रोक्नको लागि एउटा कानून उनको सरकारले पारित गर्नेछ। उत्तर प्रदेशको कानून, जसमा "गैरकानूनी धर्म परिवर्तन" विरुद्धको प्रावधान पनि समावेश छ, यदि "केटीको धर्म परिवर्तन" गर्ने एकमात्र उद्देश्य हो भने विवाहलाई रद्द र अमान्य घोषित गर्दछ र यो र मध्य प्रदेशमा दुबैलाई १० सम्मको सजाय तोकिएको छ। कानून तोड्नेलाई वर्षौं जेल।[७३][७४] यो अध्यादेश २८ नोभेम्बर २०२० [७५][७६] गैरकानूनी धर्म परिवर्तन अध्यादेशको रूपमा लागु भयो। डिसेम्बर २०२० मा, मध्य प्रदेशले उत्तर प्रदेश जस्तै धर्म परिवर्तन विरोधी कानूनलाई अनुमोदन गर्‍यो।[७७][७८][७९][८०][८१][८२] २५ नोभेम्बर २०२० सम्म, हरियाणा र कर्नाटक अझै पनि समान अध्यादेशहरूमा छलफलमा थिएँ।[६८][६९] अप्रिल २०२१ मा, गुजरात विधानसभाले "लभ जिहाद" लाई लक्षित गर्ने उद्देश्यले विवाह वा प्रलोभन मार्फत जबरजस्ती धर्म परिवर्तन विरुद्ध कडा प्रावधान ल्याउँदै, धर्म स्वतन्त्रता ऐन, २००३ मा संशोधन गर्‍यो।[८३][८४] कर्नाटक राज्य मन्त्रिपरिषद्ले पनि धर्मान्तरण विरोधी विधेयकलाई अनुमोदन गर्‍यो, यसलाई डिसेम्बर २०२१ मा कानून बनाइयो।[८५][८६]

गौहत्या

[सम्पादन गर्नुहोस्]
भारतका विभिन्न राज्यमा गाई हत्यासम्बन्धी कानून छ

सन् २०१४ मा भारतको संसदमा भारतीय जनता पार्टी (भाजपा)ले बहुमत पाएको निर्वाचनपछि गौ संरक्षणका घटनामा वृद्धि भएको छ। गोरक्षक हिंसाको आवृत्ति र गम्भीरतालाई "अभूतपूर्व" भनेर वर्णन गरिएको छ।[८७] ह्युमन राइट्स वाचले [८८] २०१५ देखि गाईको संरक्षणमा हुने हिंसामा वृद्धि भएको जनाएको छ। पछिल्लो समय भारतमा हिन्दु राष्ट्रवादको उदयका कारण यो वृद्धि भएको हो।[८७][८९] धेरै सतर्क समूहहरूले २०१४ को चुनावमा हिन्दु राष्ट्रवादी भाजपाको जितले "सशक्त" महसुस गरेको बताएका छन्।[९०][९१]

रोयटर्सको रिपोर्टका अनुसार भारतमा सन् २०१० देखि २०१७ को मध्यसम्ममा कुल ६३ वटा गौ संरक्षक हमला भएका छन्, जसमध्ये सबैभन्दा धेरै २०१४ मा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी सत्तामा आएपछि। २०१० र जुन २०१७ को बीचमा यी आक्रमणहरूमा, "२८ भारतीयहरू - जसमा २४ मुस्लिम - मारिए र १२४ घाइते भए", रोयटरको रिपोर्ट बताउँछ।[९२]

साथै धेरै भाजपा राज्यहरूले गाईवध विरुद्ध कानून पारित गरेका छन् जस्तै (२०१७), गुजरात, [९३][९४][९५][९६] ६ जुन २०१७, उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथले राज्य पुलिसलाई गाई हत्या विरुद्ध कारबाही गर्न निर्देशन दिए। र राष्ट्रिय सुरक्षा ऐन र गैंगस्टर ऐन अन्तर्गत गाईवस्तु तस्करी, [९७] र (२०२१) असम विधानसभाले कुनै पनि मन्दिरको ५ किलोमिटरको दायरा भित्र गाईको मासुको हत्या वा बिक्री गर्न निषेध गर्ने विधेयक पारित गर्‍यो। उक्त कानूनले हिन्दु, जैन, सिख र अन्य गैर-मासु खाने समुदायको बाहुल्यता भएका क्षेत्र वा मन्दिर, सत्रा र अन्य कुनै संस्थाको ५ किलोमिटरको दायराभित्र पर्ने ठाउँहरूलाई वध गर्न अनुमति नदिने कुरा सुनिश्चित गर्न खोजेको छ। अधिकारीहरूले तोके अनुसार। तथापि, केही धार्मिक अवसरहरूको लागि छूट प्रदान गर्न सकिन्छ।[९८][९९]

विश्व हिन्दु परिषद र भारतीय जनता पार्टी

[सम्पादन गर्नुहोस्]

आरएसएस ले आफ्नो विचारधारालाई समाजका विभिन्न भागहरूमा पुर्‍याउन भारतीय स्वतन्त्रता पछि धेरै सम्बद्ध सङ्गठनहरू स्थापना गर्‍यो। ती मध्ये प्रमुख विश्व हिन्दु परिषद हो, जुन हिन्दु धर्मको संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्ने उद्देश्यले १९६४ मा स्थापना भएको थियो। यसले हिन्दुत्व विचारधाराको सदस्यता लियो, जसको अर्थ राजनीतिक हिन्दुवाद र हिन्दु आतंकवादको हातमा आयो। [१००]

१९८० को दशकमा धेरै राजनीतिक घटनाक्रमहरूले भारतमा हिन्दुहरूमा जोखिमको भावना पैदा गर्‍यो। यो हिन्दुत्व विचारधारा सङ्गठनहरू द्वारा धेरै चर्चा र लाभ उठाइयो। यी घटनाक्रमहरूमा उग्रवादी खालिस्तान आन्दोलनद्वारा हिन्दुहरूको सामूहिक हत्या, असममा दस्तावेजविहीन बङ्गलादेशी आप्रवासीको आगमन र बङ्गलादेशबाट हिन्दुहरूलाई निष्कासन, शाह बानो मामिलामा कांग्रेस नेतृत्वको सरकारको मुस्लिम पक्षपाती पक्षपात समावेश छ। रुस्दी सम्बन्ध। [१८] VHP र भाजपाले रामजन्मभूमि आन्दोलनको लागि उग्रवादी हिन्दुत्व राष्ट्रवादी एजेन्डालाई अगाडि बढाउन यी घटनाक्रमहरू प्रयोग गरे। भाजपाले आधिकारिक रूपमा आफ्नो १९८९ पालमपुर प्रस्तावमा हिन्दुत्वलाई आफ्नो विचारधाराको रूपमा स्वीकार गर्‍यो।[३] [४]

भाजपाले हिन्दुत्व "सांस्कृतिक राष्ट्रवाद" र यसको "भारतीय राष्ट्रवाद" को अवधारणालाई प्रतिनिधित्व गर्ने दाबी गर्छ, तर धार्मिक वा ईश्वरतान्त्रिक अवधारणा होइन।[१०१] आरएसएस प्रमुख मोहन भागवतका अनुसार यो "भारतको पहिचान" हो।[१०२]

मानवशास्त्री तथा दक्षिण एसियाली राजनीतिशास्त्रका विद्वान थोमस ह्यान्सनका अनुसार स्वतन्त्रतापछिको युगमा हिन्दुत्व राजनीतिक विचारधारा र हिन्दु राष्ट्रवादको लोकप्रिय रूपको रूपमा देखा परेको छ।[१०३] भारतीय राष्ट्रवादीहरूका लागि, यसले "धार्मिक भावना र सार्वजनिक अनुष्ठानहरूलाई राष्ट्रिय संस्कृति (भारतीय संस्कृति) र हिन्दु राष्ट्र, हिन्दु राष्ट्रको ठुलो प्रवचनमा समाहित गरेको छ," ह्यान्सेन भन्छन्।[१०३] यो धारणाले जनतालाई आंशिक रूपमा अपील गरेको छ किनभने यसले आधुनिक भारतीय जीवनमा "सुरक्षाको दैनिक चिन्ता, अव्यवस्थाको भावनासँग अर्थपूर्ण रूपमा जडान गर्दछ"।[१०३] भारतीय जनता पार्टीले १९९१ को शुरुवातदेखि नै आफ्नो चुनावी अभियानमा हिन्दुत्व विषयलाई प्रयोग गर्दै आएको छ, साथसाथै हिन्दुत्व विचारधारालाई समर्थन गर्ने सङ्गठनहरूसँग सम्बद्ध उम्मेदवारहरूलाई मनोनयन गरेको छ।[१०३] १९८० को दशकमा कांग्रेस पार्टीका नेता राजीव गान्धीको प्रचारको भाषा हिन्दुत्व समर्थकहरूको प्रतिबिम्ब थियो। भारतीय मुस्लिम नेताहरूको राजनीतिक भाषण र प्रकाशनहरूले उनीहरूको "इस्लामिक धार्मिक पहिचान" कुनै पनि "राजनीतिक विचारधारा वा राष्ट्रिय पहिचान" भन्दा ठुलो भएको घोषणा गरेको छ। यी घटनाक्रमले हिन्दु राष्ट्रवादीहरूलाई समकालीन हिन्दुत्व विचारधाराका आधारमा आवश्यक संरचनाहरू फैलाउन मद्दत गरेको ह्यान्सनले बताए।[१०४]

अवधारणा र मुद्दाहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

हिन्दुत्व विचारधाराले निम्न मुद्दाहरूमा ध्यान केन्द्रित गरेको छ:

  • हिन्दु राष्ट्रवादीहरूको राजनीतिक प्रतिनिधित्व, र कतिपय अवस्थामा हिन्दुहरूको पृथक स्वार्थ र भारतीय-केन्द्रित संस्कृति।[१०५][१०६]
  • जम्मु र कश्मीर भारतको अभिन्न, अविभाज्य अङ्गको रूपमा।[१०७]
  • अखण्ड भारत (अविभाजित भारत) को अवधारणा, वर्तमान बङ्गलादेश, अफगानिस्तान, नेपाल, पाकिस्तान, भुटान, तिब्बत, म्यानमार र श्रीलङ्का सहित।
  • ईसाई र इस्लाम धर्म परिवर्तन, धार्मिक रूपान्तरण अभ्यास र भारतमा धार्मिक समुदायहरूको अङ्कगणितलाई सम्बोधन गर्नुहोस्; [१०८][१०९] मुस्लिम र क्रिस्चियनहरूले धर्महरूको समानताको सिद्धान्तलाई स्वीकार गर्ने कुरामा जोड दिन्छन् [११०]
  • हिन्दुत्व मोडेल अनुसार सामाजिक न्याय, आरक्षण र ग्रामीण इण्डिक हितहरू लागु गर्न [१११]
  • भारतीय इतिहासको हिन्दुत्व संस्करणमा भारतीय युवाहरूलाई पाठ्यपुस्तक संशोधन र शिक्षा दिने [११२][११३]
  • अयोध्या र ऐतिहासिक धार्मिक विवादका अन्य स्थलहरू [११४]
  • भारतको रक्षा बललाई बलियो बनाउनुहोस् [११५]
  • "छद्म धर्मनिरपेक्षता" लाई "साँचो धर्मनिरपेक्षता" ले बदल्नुहोस्, पछिल्लो धर्म र राज्यको पश्चिमी शैलीको पृथकीकरण हो [११६][१०६]
  • भारतीय अर्थतन्त्रको विकेन्द्रीकरण र सुधार, समाजवादी, केन्द्रीय नियोजित, राज्यको स्वामित्वमा रहेको आर्थिक मोडेलको अन्त्य गर्नु [११७][११८]
  • अन्तर्राष्ट्रिय फोरमहरूमा डायस्पोरा र यसको भारतीय सांस्कृतिक हितहरूको प्रतिनिधित्व गर्नु [११९][१२०]

समान नागरिक संहिता

[सम्पादन गर्नुहोस्]

हिन्दुत्व नेताहरूले भारतका सबै नागरिकहरूको लागि एक समान नागरिक संहिता खोजेका छन्, जहाँ व्यक्तिको धर्मलाई ध्यान नदिई सबै नागरिकहरूमा समान कानून लागु हुन्छ।[१२१][१२२] धर्ममा आधारित विभेदकारी कानूनले भारतीय संविधानको उल्लङ्घन गरेको र यी विभेदकारी कानूनले विभिन्न धार्मिक समुदायहरूबीच विभाजनको बीउ रोपेको उनीहरूको भनाइ छ।[१२१][१२२][१२३] जोन हचिन्सन र एन्थोनी स्मिथले १९५५-५६ मा लागु गरिएका वर्तमान कानूनहरू अन्तर्गत, एक समान नागरिक संहिताको संवैधानिक निर्देशक सिद्धान्तले गैर-मुस्लिमहरूलाई मात्र समेट्छ। समान नागरिक संहिताको मुस्लिम नेताहरूले विरोध गरेका छन् [१२१] एक समान नागरिक संहिता जुन भारतमा मुस्लिमहरूलाई समान रूपमा लागु हुन्छ भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस र कम्युनिस्ट पार्टी जस्ता राजनीतिक दलहरूले पनि विरोध गरेका छन्।[१२४]

हिन्दु हितको संरक्षण

[सम्पादन गर्नुहोस्]

हिन्दुत्वका अनुयायीहरू कश्मीरी मुस्लिम पृथकतावादीहरूद्वारा कश्मीरी हिन्दुहरूको जातीय सफाया र १९९८ वान्धामा नरसंहारको सन्दर्भमा भारत सरकारको आलोचनाको लागि धेरै निष्क्रिय रूपमा चिनिन्छन्, र हिन्दुत्वका वकिलहरूले जम्मू र कश्मीरमा कडा अडान लिन चाहन्छन्।[१२५][१२६]

हिन्दुत्वका समर्थकहरूले मूल हिन्दु संस्कृति र परम्पराहरू विशेष गरी हिन्दु संस्कृतिको प्रतीकका रूपमा संरक्षण गर्न खोजे। भारतीय संस्कृति हिन्दु संस्कृतिसँग मिल्दोजुल्दो छ भन्ने उनीहरूको विश्वास छ।[१२७] यसमा जनावर, भाषा, पवित्र संरचना नदी र औषधि समावेश छ।[१२८]

संस्थाहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

 हिन्दुत्व हिन्दु राष्ट्रवादी राष्ट्रिय स्वयम् सेवक सङ्घ (आरएसएस) र यससँग सम्बद्ध सङ्गठनहरू, सङ्घ परिवारको मार्गदर्शक विचारधारा हो।[१२९] सामान्यतया, हिन्दुत्ववादीहरू (हिन्दुत्वका अनुयायीहरू) विश्वास गर्छन् कि उनीहरूले हिन्दु धर्म, सिख धर्म, बौद्ध धर्म, जैन धर्म र भारतमा रहेका अन्य सबै धर्महरूको कल्याणको प्रतिनिधित्व गर्छन्।

अधिकांश राष्ट्रवादीहरू हिन्दुत्वको अवधारणालाई राजनीतिक औजारको रूपमा प्रयोग गरेर राजनीतिक, सांस्कृतिक र सामाजिक सङ्गठनहरूमा संगठित छन्। सन् १९२५ मा स्थापना भएको पहिलो हिन्दुत्व सङ्गठन आरएसएस थियो। एक प्रमुख भारतीय राजनीतिक पार्टी, भारतीय जनता पार्टी (भाजपा), हिन्दुत्वको वकालत गर्ने सङ्गठनहरूको समूहसँग नजिकको सम्बन्ध छ। तिनीहरूले सामूहिक रूपमा आफूलाई "सङ्घ परिवार" वा सङ्घ परिवारको रूपमा बुझाउँछन्, र यसमा आरएसएस, बजरङ दल र विश्व हिन्दु परिषद समावेश छन्। अन्य संस्थाहरू समावेश छन्:

आलोचना

[सम्पादन गर्नुहोस्]

व्याख्यात्मक नोटहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]
  1. ↑ As of November 2020, "love jihad" is a term not recognized by the Indian legal system.[७२]
  1. ↑ Purandare, Vaibhav (२२ अगस्ट २०१९), "Hindutva is not the same as Hinduism said Savarkar", telegraphindia.com, अन्तिम पहुँच २३ डिसेम्बर २०२०। 
  2. ↑ Pavan Kulkarni (२८ मे २०१९), "How Did Savarkar, a Staunch Supporter of British Colonialism, Come to Be Known as 'Veer'?", The Wire। 
  3. ↑ ३.० ३.१ "Latest News & Dispatches on Politics, Social Issues, Economy", frontline.thehindu.com (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०२२-१२-०४। 
  4. ↑ ४.० ४.१ Krishna 2011.
  5. ↑ Leidig, Eviane (2020-07-17). "Hindutva as a variant of right-wing extremism". ''Patterns of Prejudice''. 0 (3): 215–237. आइ॰एस॰एस॰एन॰ 0031-322X. डीओआइ:10.1080/0031322X.2020.1759861
  6. ↑ Frykenberg, 2008: "This essay attempts to show how — from an analytical or from an historical perspective — Hindutva is a melding of Hindu fascism and Hindu fundamentalism."
  7. ↑ Fascism of our times। 
  8. ↑ Hindutva as a variant of right-wing extremism, १७ जुलाई २०२०। 
  9. ↑ Hindutva in the West: Mapping the Antinomies of Diaspora Nationalism, मे २०००।  Quote: "It is also argued that the distinctively Indian aspects of Hindu nationalism, and the RSS's disavowal of the seizure of state power in preference for long-term cultural labour in civil society, suggests a strong distance from both German Nazism and Italian Fascism. Part of the problem in attempting to classify Golwalkar's or Savarkar's Hindu nationalism within the typology of 'generic fascism', Nazism, racism and ethnic or cultural nationalism is the unavailability of an appropriate theoretical orientation and vocabulary for varieties of revolutionary conservatism and far-right-wing ethnic and religious absolutist movements in 'Third World' countries".
  10. ↑ Oxford English Dictionary Online, २०११। 
  11. ↑ ११.० ११.१ "Vinayak Damodar Savarkar: Hindu and Indian Nationalist", Encyclopædia Britannica, अन्तिम पहुँच ९ मे २०१९। 
  12. ↑ १२.० १२.१ १२.२ १२.३ १२.४ On Hindu, Hindustan, Hinduism and Hindutva। 
  13. ↑ १३.० १३.१ १३.२ १३.३ १३.४ १३.५ १३.६ Hindu Nationalism: A Reader।  उद्दरण त्रुटी: Invalid <ref> tag; name "Jaffrelot2009p86" defined multiple times with different content
  14. ↑ १४.० १४.१ The Clash Within: Democracy, Religious Violence, and India's Future। , Quote: "Savarkar had long lived abroad, and his Hindutva is a European product from its opening words on. [...] Savarkar was not a religious man; for him, traditional religious belief and practice did not lie at the heart of Hindutva. He did, however, consider the religion's cultural traditions to be key markers of Hindutva, along with geographical attachment to the motherland and a sense of oneself as a part of a "race determined by a common origin, possessing a common blood". उद्दरण त्रुटी: Invalid <ref> tag; name "NUSSBAUM2009p58" defined multiple times with different content
  15. ↑ १५.० १५.१ Liberation and Purity: Race, New Religious Movements and the Ethics of Postmodernity, पृ: १८६। 
  16. ↑ Aparna Devare (२०१३), History and the Making of a Modern Hindu Self, Routledge, पृ: 195–196, आइएसबिएन 978-1-136-19708-6। 
  17. ↑ According to sociologist Aparna Devare, Savarkar distinguishes between Hindutva and Hinduism, but includes it in his definition. Savarkar wrote, "Hinduism is only a derivative, a fraction, a part of Hindutva".[१६]
  18. ↑ १८.० १८.१ Jaffrelot 1996.
  19. ↑ १९.० १९.१ १९.२ १९.३ Legalizing Religion: The Indian Supreme Court and Secularism। 
  20. ↑ Ronojoy Sen (२००६), Defining Religion: The Indian Supreme Court and Hinduism, South Asia Institute, Department of Political Science, University of Heidelberg, पृ: 15–16। 
  21. ↑ Sen writes, "Drawing primarily from English language sources, the Court put forward the view that Hinduism was "impossible" to define [quoting from the case file Yagnapurushdasji at 1121–1128]: "When we think of the Hindu religion, we find it difficult, if not impossible, to define Hindu religion or even adequately describe it. Unlike other religions in the world, the Hindu religion does not claim any one God; it does not subscribe to any one dogma; it does not believe in one philosophic concept; it does not follow any one set of religious rites." Confronted with this amorphous entity, the Court concluded, “[I]t [Hinduism] does not appear to satisfy the narrow traditional features of any religion or creed. It may broadly be described as a way of life and nothing more.[२०]
  22. ↑ Constitutional Democracy in India। 
  23. ↑ २३.० २३.१ २३.२ Hindutva is a secular way of life वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१५-०२-१७ मिति, Ram Jethmalani, The Sunday Guardian, 5 March 2015
  24. ↑ The Supreme Court on Hindutva। 
  25. ↑ Bhattacharya, Snigdhendu (३० सेप्टेम्बर २०२०), "Hindutva and idea that 'Hindus are in danger' were born in Bengal", ThePrint (en-USमा), अन्तिम पहुँच २३ डिसेम्बर २०२०, "Chadra Nath Basu’s book Hindutva was published in 1892 by Gurudas Chatterjee. The first recorded use of the word Hindutva, at least in print, is believed to have been made in this book." 
  26. ↑ NP, Ullekh (२८ मार्च २०१९), "Will its Hindu revivalist past haunt West Bengal's future?", Open The Magazine, अन्तिम पहुँच २९ अक्टोबर २०१९। 
  27. ↑ Hindu Buying/Hindu Being: Hindutva Online and the Commodity Logic of Cultural Nationalism, १ जुलाई २००३। 
  28. ↑ २८.० २८.१ Hindu nationalism: origins, ideologies and modern myths। 
  29. ↑ Discourses, Public Addresses, and Informal Talks, २२ मे २०१४। 
  30. ↑ Rethinking Ethnicity : Majority Groups and Dominant Minorities, London। 
  31. ↑ ३१.० ३१.१ A Dictionary of Hinduism, पृ: १४२। , Quote: "A term that first surfaces in literary form in the mid 1870s in Bankim Chandra Chatterjee's serialization of his novel Ānandamaṭh in the journal, Bangadarshan. It was subsequently employed by Vinayak Damodar Savarkar in his book Hindutva: Who is a Hindu (1923) to convey the idea of a universal and essential Hindu identity. As used by its author, and other right-wing nationalist ideologues, it is predicated on an assumed consensus about what constitutes Hindu identity and distinguishes it from the ways of life and values of other (implicitly ‘foreign’) people and traditions, especially Indian Muslims."
  32. ↑ Christophe Jaffrelot (१९९९), The Hindu Nationalist Movement and Indian Politics: 1925 to the 1990s : Strategies of Identity-building, Implantation and Mobilisation (with Special Reference to Central India), Penguin, पृ: 25–26, आइएसबिएन 978-0-14-024602-5। 
  33. ↑ ३३.० ३३.१ On Hindu, Hindustan, Hinduism and Hindutva। 
  34. ↑ The Saffron Wave: Democracy and Hindu Nationalism in Modern India। 
  35. ↑ On Hindu, Hindustan, Hinduism and Hindutva। 
  36. ↑ Hindu Mahasabha in Colonial North India, 1915-1930: Constructing Nation and History। 
  37. ↑ ३७.० ३७.१ ३७.२ ३७.३ Hindu nationalism: origins, ideologies and modern myths। 
  38. ↑ Coakley, John (२०१७), "'Primordialism' in nationalism studies: theory or ideology?", Nations and Nationalism (Wiley) 24 (2): 327, context: 328–347, डिओआई:10.1111/nana.12349। 
  39. ↑ Tina Reuter (२०१२), "Ethnic Conflict", Encyclopaedia Britannica। 
  40. ↑ Primordialism is the belief that the deep historical and cultural roots of nations is a quasi‐objective phenomenon, by which outsiders identify individuals of an ethnic group and what contributes to how an individual forms a self-identity.[३८][३९]
  41. ↑ Review: Hindu Nationalism by Chetan Bhatt, पृ: १७०। 
  42. ↑ ४२.० ४२.१ Liberation and Purity: Race, New Religious Movements and the Ethics of Postmodernity। 
  43. ↑ Andersen & Damle 1987.
  44. ↑ ४४.० ४४.१ ४४.२ ४४.३ Hindu Nationalism: A Reader।  उद्दरण त्रुटी: Invalid <ref> tag; name "Jaffrelot2009p96" defined multiple times with different content
  45. ↑ Keer 1988 cited in Jaffrelot 1996
  46. ↑ The R.S.S., ४ फेब्रुअरी १९५०, अन्तिम पहुँच २६ अक्टोबर २०१४। 
  47. ↑ Bharat Prakashan 1955 quoted in Goyal 1979
  48. ↑ Hindutva and Dalits, पृ: ३८। 
  49. ↑ Augustine 2009.
  50. ↑ The Hindu Nationalist Movement and Indian Politics: 1925 to the 1990s: Strategies of Identity-building, Implantation and Mobilisation (with Special Reference to Central India)। 
  51. ↑ ५१.० ५१.१ Graham 1968.
  52. ↑ ५२.० ५२.१ ५२.२ ५२.३ ५२.४ ५२.५ Frykenberg 2008.
  53. ↑ ५३.० ५३.१ Mobilizing Religion and Gender in India: The Role of Activism। 
  54. ↑ Frykenberg 2008: "After Independence in 1947, the RSS saw an enormous expansion in numbers of new swayamsevaks and a proliferation of disciplined and drilled shakhas. This occurred despite Gandhi’s assassination (January 30, 1948) by Nathuram Vinayak Godse, a former sevak and despite being outlawed. (p. 193) [...] Thus, even as the RSS discretely stayed out of open politics, and continued its campaign to convert more and more people to the cause of Hindutva, its new party [Jan Sangh] engaged in political combat. (p. 194) [...] For the next two decades, the Jan Sangh followed a narrowly focused agenda. [...] In 1971, despite softening its Hindutva voice and joining a grand alliance, it was not successful. (p. 195)"
  55. ↑ ५५.० ५५.१ Hindu Nationalism and Indian Politics: The Origins and Development of the Bharatiya Jana Sangh। ; Quote: "We have now considered the main factors which worked against the Jana Sangh's attempt to become a major party in Indian politics [between 1951 and 1967]. It was seriously handicapped in electoral competition by the limitations of its organization and leadership, by its inability to gather support through appeals to Hindu nationalist sentiment, and by its failure to establish a broad base of social and economic interests."
  56. ↑ ५६.० ५६.१ Political Mobilisation and Democracy in India: States of Emergency। , Quote: "The use of socialism, of garibi hatao (Indira Gandhi's populist slogan translated as 'out with poverty') and of Hindutva are in the first instance conceptualized as differing state strategies of co-optation, deployed by elites ..."; From Taylor & Francis summary: "[Vernon Hewitt's book] demonstrates how the Internal Emergency of 1975 led to increased support of groups such as the BJS and the RSS, accounting for the rise of political movements advocating Hindu nationalism – Hindutva – as a response to rapid political mobilization triggered by the Emergency, and an attempt by political elites to control this to their advantage.".
  57. ↑ Developmental and Cultural Nationalisms। 
  58. ↑ Political Parties in South Asia। 
  59. ↑ [a] Hindu Nationalism: A Reader। ;

    [b] For various sides in the Judiciary versus the Executive authority on Indira Gandhi's government and Hindutva politicians during this period, see The Wheel of Law: India's Secularism in Comparative Constitutional Context। 
  60. ↑ "Parliament approves Resolution to repeal Article 370; paves way to truly integrate J&K with Indian Union", pib.gov.in। 
  61. ↑ Article 370 rendered toothless, Article 35A ceases to exist, The Economic Times, 5 August 2019.
  62. ↑ "Ayodhya: India's top court gives Hindus site claimed by Muslims", TheGuardian.com, ९ नोभेम्बर २०१९। 
  63. ↑ "India: Court rules in favor of Hindus over Ayodhya temple-mosque dispute | DW | 09.11.2019", Deutsche Welle। 
  64. ↑ "Ayodhya verdict: Indian top court gives holy site to Hindus", BBC News, ९ नोभेम्बर २०१९। 
  65. ↑ "Supreme Court hearing ends in Ayodhya dispute; orders reserved", The Hindu Business Line (अङ्ग्रेजीमा), २०१९-१०-१६, अन्तिम पहुँच २०२१-०४-२३। 
  66. ↑ "Ram Mandir verdict: Supreme Court verdict on Ram Janmabhoomi-Babri Masjid case: Highlights", The Times of India (अङ्ग्रेजीमा), २०१९-११-०९, अन्तिम पहुँच २०२१-०४-२३। 
  67. ↑ "Modi becomes first PM to visit Ram Janmabhoomi, Hanumangarhi temple in Ayodhya", The Financial Express (en-USमा), २०२०-०८-०५, अन्तिम पहुँच २०२१-०४-२३। 
  68. ↑ ६८.० ६८.१ Trivedi, Upmanyu (२५ नोभेम्बर २०२०), "India's Most Populous State Brings Law to Fight 'Love Jihad'", Bloomberg News, मूलबाट २५ नोभेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ नोभेम्बर २०२०। 
  69. ↑ ६९.० ६९.१ "After MP, Haryana Says a Committee Will Draft Anti-'Love Jihad' Law", The Wire (India), १८ नोभेम्बर २०२०, मूलबाट २६ नोभेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ नोभेम्बर २०२०। 
  70. ↑ "Adityanath govt mulls ordinance against 'love jihad'", The Economic Times, १८ सेप्टेम्बर २०२०, मूलबाट २७ अक्टोबर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ सेप्टेम्बर २०२०। 
  71. ↑ "Adityanath govt. mulls ordinance against 'love jihad'", The Hindu, PTI, १८ सेप्टेम्बर २०२०, आइएसएसएन 0971-751X, मूलबाट २० सेप्टेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ सेप्टेम्बर २०२०। 
  72. ↑ "Adityanath Cabinet Approves Ordinance Against 'Love Jihad'", The Wire (India), २४ नोभेम्बर २०२०, मूलबाट २४ नोभेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ नोभेम्बर २०२०। 
  73. ↑ "'Love jihad': Madhya Pradesh proposes 10-year jail term in draft bill", Scroll.in, २६ नोभेम्बर २०२०, मूलबाट २६ नोभेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २७ नोभेम्बर २०२०। 
  74. ↑ Seth, Maulshree (२६ नोभेम्बर २०२०), "UP clears 'love jihad' law: 10-year jail, cancelling marriage if for conversion", The Indian Express, मूलबाट २६ नोभेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २७ नोभेम्बर २०२०। 
  75. ↑ "Jail term, fine for 'illegal' conversions in Uttar Pradesh", The Hindu, Special Correspondent, २४ नोभेम्बर २०२०, आइएसएसएन 0971-751X, मूलबाट २४ नोभेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ नोभेम्बर २०२०। 
  76. ↑ "UP Governor Anandiben Patel gives assent to ordinance on 'unlawful conversion'", mint, २८ नोभेम्बर २०२०, मूलबाट २८ नोभेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ डिसेम्बर २०२०। 
  77. ↑ Siddique, Iram (२७ डिसेम्बर २०२०), "MP 'love jihad' Bill tougher, but limits who can file FIR", The Indian Express, मूलबाट २७ जनवरी २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १३ फेब्रुअरी २०२१। 
  78. ↑ "MP approves 'love Jihad' law; up to 10 years of jail, Rs 1 lakh fine for forced conversion", २७ डिसेम्बर २०२०, मूलबाट २९ डिसेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १३ फेब्रुअरी २०२१। 
  79. ↑ "India's Madhya Pradesh state now plans 'love jihad' law", Al Jazeera, मूलबाट २८ डिसेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ डिसेम्बर २०२०। 
  80. ↑ "Madhya Pradesh to take ordinance route to enforce anti-conversion law", Deccan Herald, २८ डिसेम्बर २०२०, मूलबाट २४ जुन २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ डिसेम्बर २०२०। 
  81. ↑ "'Love jihad': Madhya Pradesh Cabinet approves anti-conversion bill", Scroll.in, मूलबाट ३० डिसेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ डिसेम्बर २०२०। 
  82. ↑ "Madhya Pradesh to enforce 'love jihad' ordinance", Hindustan Times, २७ डिसेम्बर २०२०, मूलबाट २८ डिसेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ डिसेम्बर २०२०। 
  83. ↑ Langa, Mahesh (२०२१-०४-०१), "Gujarat Assembly passes 'love jihad' law", The Hindu, आइएसएसएन 0971-751X, मूलबाट ६ जुन २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०२१-०६-०६। 
  84. ↑ "Gujarat passes Bill to stop 'love jihad'", The Indian Express, २०२१-०४-०२, मूलबाट ६ जुन २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०२१-०६-०६। 
  85. ↑ "Karnataka state cabinet approves anti-conversion 'love jihad' bill", The Siasat Daily, Hyderabad, २० डिसेम्बर २०२१, अन्तिम पहुँच २२ जनवरी २०२२। 
  86. ↑ "Like UP law, Karnataka anti-conversion Bill addresses right wing demands on 'love jihad'", The Indian Express, Bangalore, २२ डिसेम्बर २०२१, अन्तिम पहुँच २२ जनवरी २०२२। 
  87. ↑ ८७.० ८७.१ Sacred Slaughter: An Analysis of Historical, Communal, and Constitutional Aspects of Beef Bans in India। 
  88. ↑ "India: 'Cow Protection' Spurs Vigilante Violence", २७ अप्रिल २०१७। 
  89. ↑ "Cattle trade ban to halt beef exports, lead to job losses", Reuters, २९ मे २०१७, अन्तिम पहुँच ६ जुलाई २०१९ – www.reuters.comद्वारा। 
  90. ↑ Biswas, Soutik, "Why the humble cow is India's most polarising animal", BBC News। 
  91. ↑ Ian Marlow and Bibhudatta Pradhan, "Cow-Saving Vigilantes Are a Sign of Rising Political Risk in India"। 
  92. ↑ "Protests held across India after attacks against Muslims", Reuters, २८ जुन २०१७, अन्तिम पहुँच २९ जुन २०१७।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ९ अक्टोबर २०२० मिति
  93. ↑ "Gujarat to punish cow slaughter with 14-year jail – Times of India", The Times of India, अन्तिम पहुँच २ अप्रिल २०१७। 
  94. ↑ "Gujarat: India state approves life term for killing cows", BBC News, ३१ मार्च २०१७, अन्तिम पहुँच २ अप्रिल २०१७। 
  95. ↑ Langa, Mahesh, "Gujarat to tighten cow slaughter law", The Hindu, अन्तिम पहुँच २ अप्रिल २०१७। 
  96. ↑ "Life term for killing cows, Chief Minister Vijay Rupani says want 'vegetarian' Gujarat", The Indian Express, १ अप्रिल २०१७, अन्तिम पहुँच २ अप्रिल २०१७। 
  97. ↑ "Cattle smuggling, slaughter in UP now punishable under National Security Act", Hindustan Times, ६ जुन २०१७, अन्तिम पहुँच ८ जुन २०१७। 
  98. ↑ "Assam bans sale of beef within 5 km radius of any temple, passes Cattle Preservation Bill", Zee News (अङ्ग्रेजीमा), २०२१-०८-१४, अन्तिम पहुँच २०२१-०८-१४। 
  99. ↑ "Assam Assembly passes cow protection Bill", The Hindu (en-INमा), Special Correspondent, २०२१-०८-१४, आइएसएसएन 0971-751X, अन्तिम पहुँच २०२१-०८-१४। 
  100. ↑ Katju 2013.
  101. ↑ BJP PHILOSOPHY: HINDUTVA (CULTURAL NATIONALISM)।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३१ अगस्ट २०१४ मिति
  102. ↑ Hindutva is India’s identity: RSS chief, The Hindu, 22 July 2013
  103. ↑ १०३.० १०३.१ १०३.२ १०३.३ The Saffron Wave: Democracy and Hindu Nationalism in Modern India। 
  104. ↑ The Saffron Wave: Democracy and Hindu Nationalism in Modern India। 
  105. ↑ Hindu Nationalism। 
  106. ↑ १०६.० १०६.१ Refining the moderation thesis. Two religious parties and Indian democracy: the Jana Sangh and the BJP between Hindutva radicalism and coalition politics। 
  107. ↑ Hindu Nationalism। 
  108. ↑ Hindu Nationalism। 
  109. ↑ The power of persuasion: Hindutva, Christianity, and the discourse of religion and culture in Northeast India। 
  110. ↑ Proselytization Revisited: Rights Talk, Free Markets and Culture Wars। 
  111. ↑ Hindu Nationalism। 
  112. ↑ Education। 
  113. ↑ West Bengal History Textbooks and the Indian Textbook Controversy। 
  114. ↑ Hindu Nationalism। 
  115. ↑ Hindu Nationalism। 
  116. ↑ Hindu Nationalism। 
  117. ↑ Hindu Nationalism। 
  118. ↑ [a] The paradox of the BJP's stance towards external economic liberalisation: why a Hindu nationalist party furthered globalisation in India। ;

    [b] Marketizing Hindutva: The state, society, and markets in Hindu nationalism। 
  119. ↑ Hindu Nationalism। 
  120. ↑ Dharmo rakshati rakshitah : Hindutva movements in the UK। 
  121. ↑ १२१.० १२१.१ १२१.२ Nationalism: Critical Concepts in Political Science। 
  122. ↑ १२२.० १२२.१ The Politics of Personal Law in South Asia: Identity, Nationalism and the Uniform Civil Code। 
  123. ↑ "BJP calls for Uniform Civil Code", expressindia.com, १५ अप्रिल २००६, मूलबाट १३ जनवरी २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ फेब्रुअरी २००९।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १३ जनवरी २०१२ मिति
  124. ↑ "Uniform civil code will divide the country on communal lines: Congress", Rediff on the Net। 
  125. ↑ "Shiv Sena attacks Narendra Modi government on Kashmir, Hindutva issues", DNA India, Press Trust of India, १६ मार्च २०१५, अन्तिम पहुँच १८ फेब्रुअरी २०१७। 
  126. ↑ "Government should deport Kashmiri separatists to Pakistan: RSS", The Indian Express, Press Trust of India, २४ अप्रिल २०१५, अन्तिम पहुँच १८ फेब्रुअरी २०१७। 
  127. ↑ India as a secular state, १९६३। 
  128. ↑ Religion, Caste & Politics in India, २०१०, पृ: ५। 
  129. ↑ Hindu Nationalism: A Reader, १० जनवरी २००९। 

सन्दर्भ सामग्रीहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

उद्धरणहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

 

सामान्य स्रोतहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

 

थप पढाइ

[सम्पादन गर्नुहोस्]

लेखहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

 

बाह्य लिङ्कहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]
"https://ne.wikipedia.org/w/index.php?title=हिन्दुत्व&oldid=1186340" बाट अनुप्रेषित