जीरा

जीरा Cuminum cyminum
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
(श्रेणीविहीन):	Angiosperms
(श्रेणीविहीन):	Eudicots
(श्रेणीविहीन):	Asterids
गण:	Apiales
कुल:	Apiaceae
वंश:	Cuminum
प्रजाति:	C. cyminum
वैज्ञानिक नाम
Cuminum cyminum L.

जीरा ( वनस्पति नाम : Cuminum cyminum ) Apiaceae परिवारको फूल फुल्ने बोट हो । यो पूर्वी भूमध्य सागरबाट भारत सम्मको क्षेत्रको मूल निवासी हो । प्रत्येक फलमा रहेको एक-बीउको बीउहरू सुकाइन्छ र खानाको मसलाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यो सौंफ जस्तै देखिन्छ। संस्कृतमा जिरक भनिन्छ, जसको अर्थ खाना पचाउन मद्दत गर्ने हुन्छ।

नामकरण

जीरा संस्कृत शब्द "जिरक" बाट आएको हो, जसको अर्थ पाचनमा मद्दत गर्ने हो। यसको संज्ञानात्मक र पर्यायवाची शब्द 'जीरा' फारसीबाट आएको हो र उर्दूमा प्रयोग गरिन्छ। अंग्रेजी शब्द "cumin" पुरानो अंग्रेजी शब्द cyman वा ल्याटिन शब्द cuminum बाट आएको हो। यो शब्द मूल रूपमा ग्रीक शब्द κύμινον ( kuminon ), को ल्याटिनाइजेशनबाट आएको हो । यो हिब्रू भाषा کمون ( Kammon ) र अरबी भाषा كمون ( Cammon ) द्वारा समर्थित छ। शब्दको यो रूप धेरै पुरातन भाषाका शब्दहरूद्वारा समर्थित छ, जस्तै अक्कडियन भाषामा कामुनु , सुमेरियन भाषामा गामुन ।  माइसेनियन ग्रीक शब्द κύμινον ( kyuminou ) यसको सबैभन्दा पुरानो उदाहरण हो।

विवरण

जीरा एउटै नामको जैविक बिरुवाको बीउ हो (जैविक नाम: Cuminum cyminum )। यो बिरुवा अजमोद परिवार को एक सदस्य हो । बिरुवा ३०–५० सेन्टिमिटर (०.९८–१.६४ फिट) उचाइमा बढ्छ र यसको फल हातले काटिन्छ। यो नरम र चिल्लो छाला भएको वार्षिक बाली जडिबुटी हो। यसको डाँठमा धेरै हाँगाहरू हुन्छन् र बिरुवा २०-३० सेन्टिमिटर अग्लो हुन्छ। प्रत्येक हाँगामा २-३ उप-शाखाहरू हुन्छन् र सबै हाँगाहरू समान उचाइमा पुग्छन् जसका कारण यसले छाता जस्तो आकार लिन्छ । यसमा ५-१० सेन्टिमिटरको धागो आकारको नरम पातहरू हुन्छन्। तिनीहरूको अगाडि छाता आकारमा सानो सेतो वा हल्का गुलाबी फूलहरू फुल्छन्। प्रत्येक हाँगामा ५-७ फल समावेश गर्दछ।

औषधोपचार

• जीरा विभिन्न किसिमको भएता पनि यहाँ सबै तरकारी तथा साग सब्जीमा प्रयोग हुने जीराको औषधीय उपयोगको बारेमा उल्लेख गरिदैछ ।
• पिसाब रोग र पत्थरी भएमा

जीराको धूलो र काल्चि मिस्रीको धूलो बराबर मिसाएर बिहान\बेलुका १\१ चम्चा पानीसँग खाने गर्नाले पत्थरी हुन लागेको वा पिसाब सम्बन्धी रोग ठिक हुन्छ ।

• अमलपित्त भएमा

जीराको धूलो, धनियाँ गेडाको धूलो र काल्चि मिस्री बराबर मिसाएर १\१ चम्चा बिहान\बेलुका पानीसँग खानाले अमलपित्त समन हुन्छ ।

• शूल भएमा , धेरै दीसा लागेमा

जीराको धूलो, ५० ग्राम, सिदेनूनको धूलो ५० ग्राम र घ्यूमा फुराएको हिङ १० ग्रामको धूलो सबै मिसाएर मनतातो पानीसँग १\१ चम्चा मह अथवा घ्यूमा

मिसाएर दिनको ३\४ पटक रोग अनुसार मात्रा मिलाई खाएमा दीसा धेरै लागेको ठीक हुन्छ ।

• आँखा पोलेमा, बिजाएमा वा रातो भएमा

जीरा पानी पकाएर मनतातो पारी कपडा भिजाएर सेक्ने गरेमा ठीक हुन्छ ।

• ज्वरो आएमा

Cumin seeds(গোটা জিরা)

जीरापानी पकाएर सखर हालेर चिया झै दिनमा ३\४ पटक खाएमा ज्वरो चट्टै जान्छ ।

• कुनैपनि साधारण दुखाईमा

जिरालाई पानीमा पिनेर लेप लगाउने र तताएर दुखेको ठाउँमा लेप गर्नाले ठीक हुन्छ ।

• अण्डकोष बढेमा

यस प्रकारको रोगमा जिरा र मरिच पानीमा पिनेर लेप बनाएर लगाउने गरेमा बिस्तारै ठिक हुँदै जान्छ ।

• स्त्रीजातिको सेतोपानी आउने रोगमा

जिरा र मिस्री बराबर मिसाएर धूलो पार्ने र चौलानि पानीसँग १\१ चम्चा बिहान\बेलुका खाने गरेमा ठीक हुन्छ ।

• साधारण चिलाउने रोगमा

१ डाडु तोरीको तेलमा १ चम्चा जीरा र आधा चम्चा सिंदुर हालेर डडाउने र सो तेल लगाउने गरेमा यस्तो रोग ठीक हुन्छ ।

• अजीर्ण (खाएको नपच्ने) भएमा

छोकडा, मरिच, सिदेनूनको, मुनक्का दाख र जीरा बराबर पिनेर कागति हालेर लेदो अचार बनाउने र सिसीमा राख्ने र बिहान/बेलुका खाना खानु अगाडि १\१ चम्चा चाटेर मात्र खाना खाने गरेमा केही दिनमै अजीर्ण, बान्ता हुने, दीसा लाग्ने जस्ता रोग ठीक हुन्छ र बिस्तारै खाना पनि रुच्दै जान्छ ।

• मुखमा पोतो वा दाग आएमा

जीरा, बोके जीरा, कालो तिल, सरस्यूँ र रायो सबैको चूर्ण बराबर मिसाएर दूधमा फिटेर बेलुका सुत्ने बेलामा नित्य पोतो वा दागमा लगाउनाले ठीक हुँदै जान्छ ।

• अल्काई भएमा

एक चिम्टी मरिचको धूलो आधा चम्चा जीराको धूलो, एक चम्चा महमा फिटेर बिहान–बेलुका केही दिन खान दिएमा पनि अल्काई ठीक हुँदै जान्छ ।

• रुघाखोकीको ज्वरोमा

एक टुक्रा दालचिनी एक चिम्टी सुठोको धूलो ५ वटा ल्वाङ, आधा चम्चा जीरा हालेर बेसरी उमालेर दिनमा तीन पटक काँडा बनाएर पिउने गरेमा ठिक हुन्छ ।

यो पनि हेर्नुहोस

• मरिच
• तोरी
• खुर्सानी
• नुन
• हिङ
• केशर