खयर

खयर
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति जगत
(श्रेणीविहीन):	फूल फुल्ने बिरुवा(एन्जिओस्पर्म)
(श्रेणीविहीन):	Eudicots
(श्रेणीविहीन):	Rosids
गण:	Fabales
कुल:	Fabaceae
वंश:	Acacia
प्रजाति:	A. catechu
वैज्ञानिक नाम
Acacia catechu (L.) Willd., Oliv.
Range of Acacia catechu
पर्याय
Acacia catechu (L.f.) Willd. var. catechuoides (Roxb.)Prain Acacia catechuoides (Roxb.) Benth. Acacia sundra (Roxb.) Bedd. Acacia wallichiana DC. Mimosa catechu L.f. Mimosa catechuoides Roxb.

वैज्ञानिक नाम एकासिया क्याटेचु (Acacia catechu Willd.)बाट चिनिने खयर बहूउपयोगि वनस्पति हो। यसबाट निकालिने रसायनलाई नेपालीमा कत्था भनिन्छ। यो मसला र औषधि दुवै रूपमा प्रयोग हुन्छ।

खयर हुने क्षेत्र

खयरको बोट नेपालको मधेश , तराई र पहाडी दुनहरूको नदीका किनारामा पाइन्छ। यसलाई नतिउष्ण जलवायुका स्थान उपयुक्त हुन्छ| खयर एक मझौला कदको रुख हो। साधारण विरुवाको गोलाइ ०.६ देखि ०.९ मीटर र अग्लाई २.४८ देखि ३.२ मि. सम्म हुन्छ। तर अनुकुल वातावरणमा यसको फेदको गोलाइ १.५ मीटर र ६ मीटरसम्म अग्ला हुन्छन्। हरेक आँख्लाबाट एकवटा संयुक्त पात निस्केको हुन्छ। अण्डावृत आकार भएका स–साना १ मिलिमिटर चौडाई र ३ मिलिमिटर लम्बाई भएका कुड्के पातहरू २० देखि ५० जोडीसम्म पल्हाएका हुन्छन्। कुड्के पातहरू र काण्डलाई मसिना झुसले ढाकेको हुन्छ। फूलको रङ्ग पहेंलो र एउटै डाँठमा धेरै फुलेका हुन्छन्। यो विरुवाको बोक्रा गाढा खैरो रंगको र भित्री काठको रङ्ग रातो हुन्छ।

२०–३० वर्ष पुरानो अन्दाजी ०.६ मी. गोलाइ भएको रुख काट्न लायकको हुन्छ। खयरको गुण यसको वर्ष र मोटाईमा भर पर्दछ। सबैभन्दा पहिले रुख ढालिन्छ र ०.६ देखि ०.९ मी. लम्बाई पारी टुक्रा टुक्रा गरी काटिन्छ। बोक्रा झिकेर फालिन्छ। काठको भित्री भागको रङ्ग रातो हुन्छ। यसलाई अन्दाजी २.५ स्क्वायर सेन्टीमिटर साईजमा सानो सानो टुक्रा गरी काटिन्छ। यी टुक्राहरू माटोको भाँडामा १२ घण्टासम्म् पानीसँग उमालिन्छ। बाक्लो झोल भएपछि काठको बाकसमा खन्याई चिसो पारिन्छ। यसरी खयर वा कथ्था तयार गरिन्छ। काठको तौलमा औसत ३–१० % सम्म खयर उत्पादन हुन सक्दछ।

औषधोपचार

आयुर्वेदिक पद्धति अनुसार खयर अनेक रोगहरूमा उपयोग गरिन्छ। पाचन शक्ति बढाउन र अतिसारलाई निकै फाईदा गर्दछ। घाउ , खटिरा , बाथ तथा मर्केको जोर्नीहरूमा लेप लगाउन पनि यसलाई प्रयोग गरिन्छ।

• दाँत कीराले खाएमा

दाँतको प्वालमा कपुर हाल्नाले दाँत दुख्न बन्द हुन्छ र कीरा पनि ठीक हुन्छ । अथवा मरिचको धूलो, खयर, कपुर बराबर पिधेर दाँत माज्ने गरेमा गिजापाक्ने, दाँत हल्लिने, कीराले खाएको लगाएतको रोगहरु ठीक हुन्छ ।

• सुख्खा खोकिमा

१ चिम्टी खाने खयर, १ चिम्टी बेसार तातोपानीसँग विहान/वेलुका खाने गरेमा २/३ दिनमा नै सुख्खा खोकि ठिक हुन्छ ।

• कान पाकेमा

पाकेको कान सफा गरी धूलो खयर १ चिम्टी कानमा हालिदिएमा पिप आउन बन्द हुन्छ ।

• जुका परी पेट फुलेमा

खयरको चिया दुई तिन दिनसम्म खानाले जुका परी पेट फुलेको ठिक हुन्छ । झाडा लागेकोमा पनि खयरको चिया खाएमा ठिक हुन्छ ।

प्रयोग

खाना

Senegalia catechu flowers

रूखको बीउ प्रोटिन को राम्रो स्रोत हो।. Kattha (catechu), यसको मुटुको काठको एक अर्क, पान लाई एक विशेषता स्वाद र रातो रंग दिन्छ, बेटेल पात (पाइपर बेटल) चपाउने परम्परागत भारतीय र दक्षिणपूर्वी एसियाली विधि अरेका नट र स्लेक गरिएको लाइम पेस्ट।

चारा

रूखका हाँगाहरू प्रायः बाख्रा चारा का लागि काटिन्छन् र कहिलेकाहीँ गाईवस्तु लाई खुवाइन्छ।.

लोक चिकित्सा

मुटुको काठ, बोक्रा र काठको अर्क (काटेचु भनिन्छ जसलाई परम्परागत चिकित्सा मा प्रयोग गरिन्छ। खयर ​​गम वा कच भनेर चिनिने गाढा जलीय निकासी एस्ट्रिन्जेन्ट.

काठ

Senegalia catechu trunks

रूख प्रायः दाउरा र कोइलाको रूपमा प्रयोगको लागि रोपिन्छ र यसको काठ फर्नीचर र उपकरणहरूको लागि उच्च मूल्यवान छ। काठको घनत्व लगभग ०.८८ g/cm³ हुन्छ।

अन्य प्रयोगहरू

यसको हार्टवुड निकास रंगाई र छाला टेनिङ, माछा मार्ने जालका लागि संरक्षक र तेल ड्रिलिंग]का लागि चिसोपन नियामकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। मौरीका लागि पराग।

चित्र दीर्घा

• 
  खयरको फुल
• 
  खयरको पात
• 
  खयरको फुल /पात
• 
  खयर

यो पनि हेर्नुहोस

• मरिच
• घ्यू
• कपुर