सामग्रीमा जानुहोस्

काने सिउँडी

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट

काने सिउँडी
काने सिउँडी
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:
(श्रेणीविहीन):
(श्रेणीविहीन):
(श्रेणीविहीन):
गण:
कुल:
वंश:
प्रजाति:
E. royleana
वैज्ञानिक नाम
Euphorbia royleana

काने सिउँडी/पाटे सिउँडी बारी तथा खेतमा बारको रूपमा प्रयोग गरिने बुट्यान वर्गमा पर्ने सिउँडी हो । यो युफोर्बियासी परिवारको फूल फुल्ने बिरुवाको प्रजाति हो। यसलाई सुल्लु स्पर्ज र रोयलको स्पर्ज पनि भनिन्छ यो रसीला र लगभग क्याक्टस जस्तो देखिन्छ, यद्यपि अलग्गै छ। यो पाकिस्तान, भारत, भुटान, म्यानमार, नेपालदेखि पश्चिमी चीनसम्म हिमालय पर्वतहरूमा बढ्छ । यसले १००० देखि १५०० मिटरको बीचमा सुख्खा र चट्टानी ढलानहरू मन पराउँछ, तर २००० मिटरसम्म पाइन्छ। फूल फुल्ने र फल्ने समय वसन्तदेखि गर्मीको सुरुवात (फाल्गुन-भदौ) सम्म हुन्छ र बीउ‌ असार-कार्तिकमा हुन्छ। यो उत्तरी भारतमा हेजिङ बिरुवाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ र यसको औषधीय प्रयोगहरू छन्। यो रसीला रूख स्पर्जहरूको संयोजनको बाहिरी भाग हो जुन अन्यथा दक्षिण अफ्रिका , पूर्वी अफ्रिका र मेडागास्करमा सीमित छ र अर्को बाहिरी भाग ब्राजिलको क्याटिंगामा छ ।

विवरण

काने सिउँडी एक पतझड, क्याक्टस जस्तो, झुप्रो वा २-५(-७) मिटर अग्लो सानो ठाडो रूख हो, जुन यसको डाँठमा छोटो काँडाहरू सहित सशस्त्र हुन्छ। यसको बाक्लो काण्ड हुन्छ र फूलहरू बाहेक ( साइथिया ) टिठलाग्दो हुन्छ । साइथिया सानो हरियो-पहेंलो रंगको हुन्छ, ३-४ वटा पातको अक्षमा लगभग डाँठविहीन समूहमा देखा पर्दछ।

यसको घुमाउरो भागमा रसीला खण्डित हाँगाहरू हुन्छन्, जुन हरियो, ४-७(-८) सेन्टिमिटर बाक्लो र माथिल्लो भागबाट हाँगाहरू निस्केका हुन्छन्। डाँठहरूमा ५(-७) करङहरू हुन्छन्, कोणहरू कम वा कम गोलाकार दाँत/काण्डहरू सहित पखेटाले ढाकिएका हुन्छन्। यसको बलियो फिते जराहरू हुन्छन्।

गर्मी र चिसो मौसममा डाँठहरू पातविहीन हुन्छन् र पातहरू एकान्तरमा, शिखरमा गुच्छाबद्ध हुन्छन्। तिनीहरू ओसिलो मौसममा उत्पादन हुन्छन् र चाँडै झर्छन्। फूल फुल्दा तिनीहरू सामान्यतया देखिँदैनन्। पातको पत्ती मासुदार , स्प्याथुलेट वा चम्चा आकारको ५-१५ लामो, १-४ सेन्टिमिटर चौडा र थोरै रसीला हुन्छ। आधार पातलो, किनारा सम्पूर्ण र शीर्ष  कुण्ठित वा छाँटिएको हुन्छ। शिराहरू अस्पष्ट हुन्छन्। डाँठ अनुपस्थित हुन्छ।

स्टिपुलर स्पाइनहरू फरक ढालको किनारमा साना जोडीहरूमा उपस्थित हुन्छन्, जसको बीचमा चौडा समतल अनुहारहरू ३-५ मिमी लामो हुन्छन्।

साइथिया वा झूटा फूलहरू, हरियो-पहेंलो, लगभग डाँठविहीन, पातको अक्षमा उप-घुमाउरो साइमहरूमा ३-४ हुन्छन्। तिनीहरूको डन्डी लगभग ५ मिमी लामो हुन्छ। साइथोफिलहरू आवरण जत्तिकै लामो, झिल्लीदार आवरण लगभग २.५ × २.५ मिमी, अमृत-ग्रन्थीहरू ५, अनुप्रस्थ अण्डाकार, गाढा पहेंलो बीउ क्याप्सुलहरू त्रिकोणात्मक, १-१.२ × १-१.५ सेमी, हल्का रातो खैरो, चिल्लो हुन्छन् । बीउहरू आफैं ३-३.५ × २.५-३ मिमी, खैरो, अक्षीय रूपमा रेखायुक्त हुन्छन् मासु अनुपस्थित हुन्छन्।


काने सिउँडीको औषधीय गुणहरू यो नेपालमा प्रयोग हुने औषधीय झाडी हो जसलाई स्थानीय रूपमा सियुरी वा सिउडी भनिन्छ । यसको दुधमा मोलस्किसाइडल गुणहरू हुन्छन्।

धेरै अनुसन्धानकर्ताहरूले उल्लेख गरेका छन् कि हिमालयमा आयुर्वेदिक राल शिलाजितको चट्टान मुनिको सङ्कलन स्थल नजिकै काने सिउँडी बढेको अवलोकन गरिएको छ । यो बोट शिलाजितको सम्भावित उत्पत्ति हो किनभने यसको गम रालसँग मिल्दोजुल्दो छ।

काने सिउँडीको औषधीय गुणहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

भुटेको ज्वानोलाई तोरीको तेलमा मुछी भर्खरै जन्मेका स–साना नानीको तालुमा राखी माथिबाट सिउँडीको हरियो पातलाई आगोमा सेकेर तोरीको तेलको लेप लगाएर छोप्दा तालु छिटो भरिन्छ र बच्चालाई चिसो लाग्दैन । सुन्निएको, चोट लागेको, मर्केको, जोर्नी दुखेकोमा यसको पातले सेकिन्छ । कान दुखेमा पातको रस र दाँत दुखेमा तथा चर्मरोगमा चोप लगाइन्छ ।[]

संस्कृतमा सुश्रुतले नै दिएको अर्को नाम हो- बज्रवृक्ष । आकाशमा मेघ गर्जंदाको विद्युतीय 'नेगेटिभ पल्स' तल झरेपछि जमिनबाट त्यसलाई 'पजेटिभ पल्स' मिल्यो भने चटयाङ/बज्र पर्छ । यस्तो बज्रको 'पोजेटिभ पल्स' प्रायः ठूला, अग्ला, छत्राकार -क्राउन) युक्त रूखहरूले दिन्छन् । त्यसै भएर रूखमा बज्र पर्छ, पानी परेको बेला ओत लाग्नु हुँदैन भनिन्छ । तर पुरानो पाटे सिउँडीको क्राउन जतिसुकै ठूलो भए पनि 'नेगेटिभ पल्स' आकषिर्त गर्नसक्ने उचाइ हुँदैन । यसैले यो वृक्षले चाहिँ बज्रलाई रोक्छ भन्ने मान्यता बनेको स्पष्टै छ ।

सुश्रुतले दिएको अर्को नाम महावृक्ष पनि हो । महादेवको वृक्ष भएकाले यहाँ त्यस्तो नाम बन्न गएको त हुँदै हो । केही दसक अगाडिसम्म नेपाली गाउँघरमा वस्तुभाउ जन्मेपछि तिनको सालनाल सेलाईने, झुन्ड्याइने, चढाइने वृक्ष यही हो, जुन गाउँको साझा चौर -खेल/बाङ) मा हुन्थ्यो । जंगलमा हुने दैवीप्रकोप -बज्र)बाट नयाँ जन्मेको पशुको रक्षा होस् भनेर कामना गरिने यो प्रक्रिया नेवारहरूको छ्वासः -क्षेत्रपाल भैरव) को जन्मको कारण हो, जहाँ मानवशिशुको सालनाल अझै सेलाईन्छ ।

मेचेहरूका निम्ति यो सबैभन्दा ठूलो देवता बाठो हो । यसैको हाँगो गाडेर बाठोको पूजा हुन्छ । दनुवारको निम्ति सिद्ध हो । तन्त्रशास्त्रमा सिद्धको अर्थ कुनै प्रेतात्मालाई नियन्त्रणमा राखी माध्यमका रूपमा प्रयोग गर्नसक्ने पात्र हो ।

यसको दूधको पोलाईदिने रसायन 'फेरोटक्सिन', खुर्सानीको पोलाईदिने रसायन 'क्याप्सिनिन'भन्दा १० हजारदेखि १ लाख गुना शक्तिशाली हुन्छ । महादेवलाई चढाइने रङ पहेँलो हो, जुन पाटे सिउँडीकै फूलको रङ हो । जुन यही शिवरात्रि पर्नेताका फागुन-चैतमै फुल्छ । जसरी 'इलियोकार्पस स्फेरिकस'को फल रुद्राक्ष अर्थात् रुद्रको आँखा हुन्छ, त्यसैगरी पाटे सिउँडीको यिबाँको नाम बज्राक्ष (बज्रको आँखा) हो ।

यो पनि हेर्नुहोस्

[सम्पादन गर्नुहोस्]

सन्दर्भ सामग्रीहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]
  1. नेपालमा पाइने प्रमुख गैरकाष्ठ वन पैदावार तथा जडीबुटीहरूको औषधीय प्रयोग र महत्त्व, अनिरुद्ध कुमार साह, वनविज्ञान शास्त्री

बाह्य कडीहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

[१]