काने सिउँडी

काने सिउँडी
काने सिउँडी
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
(श्रेणीविहीन):	Angiosperms
(श्रेणीविहीन):	Eudicots
(श्रेणीविहीन):	Rosids
गण:	Malpighiales
कुल:	Euphorbiaceae
वंश:	Euphorbia
प्रजाति:	E. royleana
वैज्ञानिक नाम
Euphorbia royleana

काने सिउँडी/पाटे सिउँडी बारी तथा खेतमा बारको रूपमा प्रयोग गरिने बुट्यान वर्गमा पर्ने सिउँडी हो । यो युफोर्बियासी परिवारको फूल फुल्ने बिरुवाको प्रजाति हो। यसलाई सुल्लु स्पर्ज र रोयलको स्पर्ज पनि भनिन्छ यो रसीला र लगभग क्याक्टस जस्तो देखिन्छ, यद्यपि अलग्गै छ। यो पाकिस्तान, भारत, भुटान, म्यानमार, नेपालदेखि पश्चिमी चीनसम्म हिमालय पर्वतहरूमा बढ्छ । यसले १००० देखि १५०० मिटरको बीचमा सुख्खा र चट्टानी ढलानहरू मन पराउँछ, तर २००० मिटरसम्म पाइन्छ। फूल फुल्ने र फल्ने समय वसन्तदेखि गर्मीको सुरुवात (फाल्गुन-भदौ) सम्म हुन्छ र बीउ‌ असार-कार्तिकमा हुन्छ। यो उत्तरी भारतमा हेजिङ बिरुवाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ र यसको औषधीय प्रयोगहरू छन्। यो रसीला रूख स्पर्जहरूको संयोजनको बाहिरी भाग हो जुन अन्यथा दक्षिण अफ्रिका , पूर्वी अफ्रिका र मेडागास्करमा सीमित छ र अर्को बाहिरी भाग ब्राजिलको क्याटिंगामा छ ।

विवरण

काने सिउँडी एक पतझड, क्याक्टस जस्तो, झुप्रो वा २-५(-७) मिटर अग्लो सानो ठाडो रूख हो, जुन यसको डाँठमा छोटो काँडाहरू सहित सशस्त्र हुन्छ। यसको बाक्लो काण्ड हुन्छ र फूलहरू बाहेक ( साइथिया ) टिठलाग्दो हुन्छ । साइथिया सानो हरियो-पहेंलो रंगको हुन्छ, ३-४ वटा पातको अक्षमा लगभग डाँठविहीन समूहमा देखा पर्दछ।

यसको घुमाउरो भागमा रसीला खण्डित हाँगाहरू हुन्छन्, जुन हरियो, ४-७(-८) सेन्टिमिटर बाक्लो र माथिल्लो भागबाट हाँगाहरू निस्केका हुन्छन्। डाँठहरूमा ५(-७) करङहरू हुन्छन्, कोणहरू कम वा कम गोलाकार दाँत/काण्डहरू सहित पखेटाले ढाकिएका हुन्छन्। यसको बलियो फिते जराहरू हुन्छन्।

गर्मी र चिसो मौसममा डाँठहरू पातविहीन हुन्छन् र पातहरू एकान्तरमा, शिखरमा गुच्छाबद्ध हुन्छन्। तिनीहरू ओसिलो मौसममा उत्पादन हुन्छन् र चाँडै झर्छन्। फूल फुल्दा तिनीहरू सामान्यतया देखिँदैनन्। पातको पत्ती मासुदार , स्प्याथुलेट वा चम्चा आकारको ५-१५ लामो, १-४ सेन्टिमिटर चौडा र थोरै रसीला हुन्छ। आधार पातलो, किनारा सम्पूर्ण र शीर्ष  कुण्ठित वा छाँटिएको हुन्छ। शिराहरू अस्पष्ट हुन्छन्। डाँठ अनुपस्थित हुन्छ।

स्टिपुलर स्पाइनहरू फरक ढालको किनारमा साना जोडीहरूमा उपस्थित हुन्छन्, जसको बीचमा चौडा समतल अनुहारहरू ३-५ मिमी लामो हुन्छन्।

साइथिया वा झूटा फूलहरू, हरियो-पहेंलो, लगभग डाँठविहीन, पातको अक्षमा उप-घुमाउरो साइमहरूमा ३-४ हुन्छन्। तिनीहरूको डन्डी लगभग ५ मिमी लामो हुन्छ। साइथोफिलहरू आवरण जत्तिकै लामो, झिल्लीदार आवरण लगभग २.५ × २.५ मिमी, अमृत-ग्रन्थीहरू ५, अनुप्रस्थ अण्डाकार, गाढा पहेंलो बीउ क्याप्सुलहरू त्रिकोणात्मक, १-१.२ × १-१.५ सेमी, हल्का रातो खैरो, चिल्लो हुन्छन् । बीउहरू आफैं ३-३.५ × २.५-३ मिमी, खैरो, अक्षीय रूपमा रेखायुक्त हुन्छन् मासु अनुपस्थित हुन्छन्।

काने सिउँडीको औषधीय गुणहरू यो नेपालमा प्रयोग हुने औषधीय झाडी हो जसलाई स्थानीय रूपमा सियुरी वा सिउडी भनिन्छ । यसको दुधमा मोलस्किसाइडल गुणहरू हुन्छन्।

धेरै अनुसन्धानकर्ताहरूले उल्लेख गरेका छन् कि हिमालयमा आयुर्वेदिक राल शिलाजितको चट्टान मुनिको सङ्कलन स्थल नजिकै काने सिउँडी बढेको अवलोकन गरिएको छ । यो बोट शिलाजितको सम्भावित उत्पत्ति हो किनभने यसको गम रालसँग मिल्दोजुल्दो छ।

काने सिउँडीको औषधीय गुणहरू

भुटेको ज्वानोलाई तोरीको तेलमा मुछी भर्खरै जन्मेका स–साना नानीको तालुमा राखी माथिबाट सिउँडीको हरियो पातलाई आगोमा सेकेर तोरीको तेलको लेप लगाएर छोप्दा तालु छिटो भरिन्छ र बच्चालाई चिसो लाग्दैन । सुन्निएको, चोट लागेको, मर्केको, जोर्नी दुखेकोमा यसको पातले सेकिन्छ । कान दुखेमा पातको रस र दाँत दुखेमा तथा चर्मरोगमा चोप लगाइन्छ ।

संस्कृतमा सुश्रुतले नै दिएको अर्को नाम हो- बज्रवृक्ष । आकाशमा मेघ गर्जंदाको विद्युतीय 'नेगेटिभ पल्स' तल झरेपछि जमिनबाट त्यसलाई 'पजेटिभ पल्स' मिल्यो भने चटयाङ/बज्र पर्छ । यस्तो बज्रको 'पोजेटिभ पल्स' प्रायः ठूला, अग्ला, छत्राकार -क्राउन) युक्त रूखहरूले दिन्छन् । त्यसै भएर रूखमा बज्र पर्छ, पानी परेको बेला ओत लाग्नु हुँदैन भनिन्छ । तर पुरानो पाटे सिउँडीको क्राउन जतिसुकै ठूलो भए पनि 'नेगेटिभ पल्स' आकषिर्त गर्नसक्ने उचाइ हुँदैन । यसैले यो वृक्षले चाहिँ बज्रलाई रोक्छ भन्ने मान्यता बनेको स्पष्टै छ ।

सुश्रुतले दिएको अर्को नाम महावृक्ष पनि हो । महादेवको वृक्ष भएकाले यहाँ त्यस्तो नाम बन्न गएको त हुँदै हो । केही दसक अगाडिसम्म नेपाली गाउँघरमा वस्तुभाउ जन्मेपछि तिनको सालनाल सेलाईने, झुन्ड्याइने, चढाइने वृक्ष यही हो, जुन गाउँको साझा चौर -खेल/बाङ) मा हुन्थ्यो । जंगलमा हुने दैवीप्रकोप -बज्र)बाट नयाँ जन्मेको पशुको रक्षा होस् भनेर कामना गरिने यो प्रक्रिया नेवारहरूको छ्वासः -क्षेत्रपाल भैरव) को जन्मको कारण हो, जहाँ मानवशिशुको सालनाल अझै सेलाईन्छ ।

मेचेहरूका निम्ति यो सबैभन्दा ठूलो देवता बाठो हो । यसैको हाँगो गाडेर बाठोको पूजा हुन्छ । दनुवारको निम्ति सिद्ध हो । तन्त्रशास्त्रमा सिद्धको अर्थ कुनै प्रेतात्मालाई नियन्त्रणमा राखी माध्यमका रूपमा प्रयोग गर्नसक्ने पात्र हो ।

यसको दूधको पोलाईदिने रसायन 'फेरोटक्सिन', खुर्सानीको पोलाईदिने रसायन 'क्याप्सिनिन'भन्दा १० हजारदेखि १ लाख गुना शक्तिशाली हुन्छ । महादेवलाई चढाइने रङ पहेँलो हो, जुन पाटे सिउँडीकै फूलको रङ हो । जुन यही शिवरात्रि पर्नेताका फागुन-चैतमै फुल्छ । जसरी 'इलियोकार्पस स्फेरिकस'को फल रुद्राक्ष अर्थात् रुद्रको आँखा हुन्छ, त्यसैगरी पाटे सिउँडीको यिबाँको नाम बज्राक्ष (बज्रको आँखा) हो ।

बाह्य कडीहरू

[१]