छतिवन (वनस्पति)

छतिवन
छतिवन
संरक्षण स्थिति
कम चासोका  (आइयुसिएन २.३)
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
(श्रेणीविहीन):	फूल फुल्ने
(श्रेणीविहीन):	Eudicots
(श्रेणीविहीन):	Asterids
गण:	Gentianales
कुल:	Apocynaceae
वंश:	Plumeriae
उपवंश:	Alstoniinae
वंश:	Alstonia
प्रजाति:	A. scholaris
वैज्ञानिक नाम
Alstonia scholaris L. R. Br.

छतिवन

छतिवन या छतिउन(Alstonia scholaris) जसलाई सामान्यतया ब्ल्याकबोर्ड ट्री , स्कॉलर ट्री , मिल्कवुड वा अंग्रेजीमा डेभिल्स ट्री भनिन्छ, डगबेन परिवार ( Apocynaceae ) मा रहेको सदाबहार उष्णकटिबंधीय रूख हो । यो दक्षिणी चीन, उष्णकटिबंधीय एशिया (मुख्यतया भारतीय उपमहाद्वीप र दक्षिणपूर्व एशिया ) र अस्ट्रेलियाको मूल निवासी हो, जहाँ यो एक सामान्य सजावटी बोट हो। यो एक विषाक्त बोट हो, तर परम्परागत रूपमा असंख्य रोग र गुनासोहरूको लागि प्रयोग गरिन्छ। यसलाई भारतमा 'सप्तपर्ण' भनिन्छ र यो दोस्रो जैन तीर्थंकर अजितनाथको पवित्र रूख हो ।

विवरण

छतिवन एउटा चिल्लो रूख हो र ४० मिटर (१३० फिट) अग्लो हुन्छ। यसको परिपक्व बोक्रा खैरो रंगको हुन्छ र यसको जवान हाँगाहरू प्रशस्त मात्रामा लेन्टिसेलहरू सहितले चिन्हित हुन्छन् । यस रूखको एउटा अद्वितीय विशेषता भनेको केही ठाउँहरूमा, जस्तै न्यू गिनीमा, काण्ड तीन-पक्षीय हुन्छ (अर्थात् यो आँख्लामा त्रिकोणीय हुन्छ)।

पातहरूको माथिल्लो भाग चम्किलो हुन्छ, जबकि तलको भाग खैरो रंगको हुन्छ। पातहरू तीन देखि दशवटा सम्मको घुमाउरो आकारमा हुन्छन्, जसमा भेट्नोहरू १-३ सेन्टिमिटर (०.४-१ इन्च) लामो हुन्छन्। छालाको पातहरू साँघुरो रूपमा अण्डाकार हुन्छन् र धेरै साँघुरो रूपमा थुप्रो लागेका हुन्छन् , जसको आधार वेज हुन्छ र शीर्ष सामान्यतया गोलाकार हुन्छ र २३ सेन्टिमिटर (९.१ इन्च) लामो र ८ सेन्टिमिटर (३.१ इन्च) चौडाइ हुन्छ। पार्श्व नसाहरू २५ देखि ५० जोडीमा हुन्छन्, ८०-९०° देखि मध्यशिरासम्म। पुष्पक्रमहरू बाक्लो र यौवन अवस्था भएको हुन्छन्। प्रत्येक डाँठ ४-७ सेन्टिमिटर (२-३ इन्च) लामो हुन्छ। डन्डीहरू सामान्यतया बाह्यदल पुञ्ज जत्तिकै लामो वा छोटो हुन्छन् । दलपुञ्ज सेतो र नली जस्तो हुन्छ, ६-१० मिमी (०.२-०.४ इन्च) लामो भागहरू मोटो रूपमा अण्डाकार वा मोटो रूपमा अण्डाकार हुन्छन्, २–४.५ मिमी (०.०८–०.२ इन्च), बायाँतिर खप्टिएको हुन्छन्। अण्डाशयहरू स्पष्ट र यौवन अवस्था भएको हुन्छन्। कोषहरू स्पष्ट र रेखीय हुन्छन्।

अक्टोबर महिनामा फूलहरू फुल्छन्। फूलहरू धेरै सुगन्धित हुन्छन् र रातकी रानीको फूल जस्तै हुन्छन् ।

छतिवनको बीउहरू आयताकार हुन्छन्, रोमकयुक्त किनारहरू सहित र १.५-२ सेन्टिमिटर (०.६-०.८ इन्च) लामो रौंका टुक्राहरूसँग समाप्त हुन्छन्। बोक्रा लगभग गन्धहीन र धेरै तीतो हुन्छ, प्रचुर मात्रामा तीतो र दुधको रसको साथ ।

वितरण

छतिवन निम्न क्षेत्रहरूमा पाइने मूल निवासी हो:

चीन : गुआङ्सी , युनान भारतीय उपमहाद्वीप : बंगलादेश, भारत, नेपाल, पाकिस्तान, श्रीलंका दक्षिणपूर्वी एसिया : कम्बोडिया, लाओस, इन्डोनेसिया, मलेसिया, म्यानमार, फिलिपिन्स, थाइल्याण्ड, भियतनाम ओशिनिया : पपुवा न्यु गिनी , अष्ट्रेलिया ( क्वीन्सल्याण्ड ) अल्स्टोनिया स्कोलरिस भारतको पश्चिम बंगालको राज्य रूख हो , जहाँ यसलाई छतिम रूख भनिन्छ।

विषाक्तता

यो एक विषाक्त बिरुवा हो। विषाक्तता अध्ययन गरिएको बिरुवाको अंग, साथै यसको कटनी गरिएको मौसममा निर्भर गर्दछ, वर्षा ऋतुमा सङ्कलन गरिएको बोक्रा सबैभन्दा कम विषाक्त हुन्छ र गर्मीमा बोक्रा सबैभन्दा बढी हुन्छ। बोक्राको भित्र प्रशासन मौखिक भन्दा धेरै विषाक्त हुन्छ। विषाक्त प्रभावहरू बोक्रामा रहेको एल्कालोइड इचिटामाइनको कारणले हुन सक्छ।

रसायन विज्ञान

बोक्रामा डायटामाइन , इचिटेनिन , इचिटामाइन र स्ट्रिकटामाइन जस्ता एल्कालोइडहरू हुन्छन् । इचिटामाइन बोक्रामा पाइने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण एल्कालोइड हो, किनकि यो धेरै स्थानहरूबाट अध्ययन गरिएका र सङ्कलन गरिएका सबै नमूनाहरूमा पत्ता लागेको छ। यो व्यावसायिक रूपमा हर्बल औषधिको रूपमा बेचिन्छ ।

अल्स्टोनिया स्कोलरिसको काठ पेन्सिल निर्माणको लागि सिफारिस गरिएको छ , किनकि यो प्रकृतिमा उपयुक्त छ र रूख छिटो बढ्छ र खेती गर्न सजिलो छ। श्रीलंकामा यसको हल्का काठ शवपेटीहरूको लागि प्रयोग गरिन्थ्यो । जराको नजिकको काठ धेरै हल्का र सेतो रंगको हुन्छ र बोर्नियोमा जाल तैरिने, घरेलु भाँडाकुँडा , थाल , पेचकस, आदिको लागि प्रयोग गरिन्थ्यो ।थेरवाद बौद्ध धर्ममा , पहिलो बुद्धले ज्ञान प्राप्त गर्न छतिवनलाई रूखको रूपमा प्रयोग गरेको भनिन्छ । नेपालमा छतिवनको काठ मादलको ढुङ्ग्रो बनाउन उपयोग गरिन्छ।

सन् १८८९ को पुस्तक द युजिफल नेटिभ प्लान्ट्स अफ अष्ट्रेलियाले भनेको छ कि "यस रूखको शक्तिशाली तीतो बोक्रा भारतका मूल निवासीहरूले आन्द्राको समस्यामा प्रयोग गर्छन् ( ट्रेजरी अफ बोटनी )। यो पुरानो झाडापखालाको उन्नत चरणहरूमा एक बहुमूल्य उपचार साबित भएको छ। यो ज्वरो र अन्य थकाउने रोगहरू पछि सामान्यतया कमजोरीमा पेट र प्रणालीको सुर पुनर्स्थापित गर्न पनि प्रभावकारी पाइएको छ ( फार्माकोपिया अफ इन्डिया )। यसलाई फार्माकोपिया अफ इन्डियामा एक बंधनकारी शक्तिवर्धक औषधि कृमिनाशक र प्रतिआवधिकको रूपमा वर्णन गरिएको छ। यसलाई फिलिपिन्स टापुहरूमा उच्चतम प्रतिष्ठामा राखिएको छ। 'एन्टिपेरिडिक' (औषधि जसले मलेरियाको प्रभावलाई निको पार्ने भनिएको थियो) को रूपमा यसको व्यापक परम्परागत प्रयोगको बावजुद , यसको प्लाज्मोडियम फाल्सीपेरम विरुद्ध थोरै वा धेरै कमजोर गतिविधि भएको पाइयो । यसको जिआर्डिया इन्टेस्टेनालिस विरुद्ध कुनै प्रभाव परेन र एन्टामोइबा हिस्टोलाइटिका विरुद्ध कमजोर प्रभाव परेन जसमा दुवैले पखाला निम्त्याउँछ।

दीक्षान्त समारोहको समयमा विश्वभारती विश्वविद्यालयका स्नातक र स्नातकोत्तर विद्यार्थीहरूलाई छतिवन ( सप्तपर्णी ) को पात कुलपतिद्वारा प्रदान गरिन्छ, जुन पालैपालो भारतका प्रधानमन्त्रीले उनलाई प्रदान गर्छन्। हालैका वर्षहरूमा, वातावरणमा अत्यधिक क्षति हुन नदिन विश्वविद्यालयका उपकुलपतिले सबै विद्यार्थीहरूको तर्फबाट कुलपतिबाट एउटा सप्तपर्णी पात स्वीकार गर्छन्। यो परम्परा विश्वविद्यालयका संस्थापक रवीन्द्रनाथ टैगोरले सुरु गरेका थिए । कुनै समय, बेरीबेरीको लागि पातहरूको काढा प्रयोग गरिन्थ्यो ।

संस्कृत पर्यायवाची नामहरू अयुग्मपर्ण, गन्धिपर्ण, गुच्छपुष्प, छत्री, पत्रवर्ण, बहुपर्ण, बृहत्त्वक्, मदगन्ध, मुनिच्छद, विशालत्वक्, विशालत्वच््, विषमच्छद, शारद, शाल्मलिपत्रक, शुक्तिपर्ण, सप्तच्छद, सप्तपर्ण र सुपर्णक।

स्वाद यो टर्रो र तीतो हुन्छ।

गुण र फाइदा यसले घाउखटिरा, कफविकार, वातविकार, पित्तविकार, कुष्ठरोग, रक्तविकार, आमविकार, कीरा, दम र गुल्म (गानुगोला) नाश गर्दछ। यो दीपनी (खाएको कुरा पचेर बनेको रसलाई नपचाउने तर पाचनशक्तिलाई बाल्ने), चिल्लो र मल खुकुल्याउने गुणको हुन्छ। यसले मलमूत्रलाई तलतिर धकेल्दछ। यो उष्णवीर्य (द्रव्यमा हुने भ्रम पैदा गर्ने, तिर्खा लगाउने, हर्ष नाश गर्ने, पसिना निकाल्ने, डाह गर्ने तथा खाएको कुरा वा घाउआदि चाँडै पकाउने तथा वातदोष र कफदोषलाई शान्त पार्ने गुण) को हुन्छ। यसबाट मदिराको जस्तो गन्ध आउने गर्दछ

श्रोत सामग्री

1. अमरकोश, कुलचन्द्र शर्मा।
2. अनलाइन संस्कृत–नेपाली शब्दकोश, के.यन.स्वामी।
3. नेपाली बृहत् शब्दकोश, नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान।
4. आचार्य बालकृष्णको लेख, वनएमजीडटकम।
5. भावप्रकाश निघण्टु, टीकाकार डा. कृष्णचन्द्र चुनेकर।
6. राज निघण्टु, अंग्रेजी अनुवाद डा.सतिश चन्द्र साङ्ख्यधर।
7. मदनपाल निघण्टु।
8. अष्टाङ्ग हृदय।

Leaves and flowers in Kolkata, West Bengal, India

Leaves and fruit in Kolkata

Alstonia scholaris in the IIT Kanpur campus