टटेलो
| टटेलो | |
|---|---|
| |
| टटेलोको चत्र | |
| वैज्ञानिक वर्गीकरण | |
| जगत: | |
| (श्रेणीविहीन): | |
| (श्रेणीविहीन): | |
| (श्रेणीविहीन): | |
| गण: | |
| वंश: | |
| प्रजाति: | O. indicum
|
| वैज्ञानिक नाम | |
| Oroxylum indicum | |
टोटालो (Oroxylum indicum)(संस्कृत : विरोचन)टोटाला या टटेलो बिग्नोनियासी परिवारमा रहेको मोनोटाइपिक जीनस टोटालोको फूल फुल्ने बिरुवाको प्रजाति हो । यसलाई सामान्यतया भारतीय तुरहीको रूख,टोटालो ,इन्डियन तुरहीको फूल, भाँचिएको हड्डी, काँप्ने रूख, खतराको रूख वा मध्यरातको त्रास भनिन्छ। यो २७ मिटर ( ८९ फिट) को उचाइमा पुग्न सक्छ। परम्परागत औषधिमा रूखका विभिन्न खण्डहरू प्रयोग गरिन्छ।
वर्गीकरण
यसको जातको नाम ओरोक्सिलम ग्रीक शब्दहरू ὄρος ओरोस 'पहाड' र ξύλον जाइलन 'काठ' बाट आएको हो , यसको उपनामको अर्थ "भारतबाट" हो।
विवरण
यो रूख २७ मिटर (८९ फिट) अग्लो हुन्छ जसको काण्डको व्यास १०-४० सेन्टिमिटर (३.९-१५.७ इन्च) हुन्छ र यसको बोक्रा खैरो हुन्छ। परिपक्व रूखमा केही हाँगाहरू हुन्छन् ठूला पक्षवत् पातहरू बढ्छन् , जुन सबै दुई-पक्षीय रूखका पातहरूमध्ये सबैभन्दा ठूला हुन्छन्। प्रत्येक पातको डाँठ २ मिटर (६.६ फिट) सम्म लामो हुन्छ जसमा चार पक्षवत् हाँगाहरू हुन्छन्,प्रत्येक हाँगा लगभग १ मिटर (३.३ फिट) लम्बाइ र तुलनात्मक रूपमा चौडा हुन्छ, भेट्नो वा डाँठहरूमा बोकेको हुन्छ । पातको डाँठका सबै भागहरू एकैचोटि बढ्छन्, मृत डाँठहरू रूखबाट खस्छन् र काण्डको आधार नजिकै जम्मा हुन्छन्, भाँचिएका हाँगाको हड्डीहरूको थुप्रो जस्तो देखिन्छ।
फूलहरू २-४ सेन्टिमिटर लामो गुच्छाको अन्त्यमा लामो डंडीबाट उम्रन्छन् , तिनीहरूको खैरो वा फोहोर-बैजनी बाह्यदलपुंज छालाको हुन्छ। तिनीहरूको तीखो गन्ध हुन्छ र चमेरोद्वारा परागसेचन आकर्षित गर्न रातमा फूल्छन् । तिनीहरूले विशाल बीउका कोसाहरू बनाउँछन् - फलहरू - १.५ मिटर (४.९ फिट) सम्म लामो हुन्छन् जुन नाङ्गो हाँगाहरूबाट तल तरवारहरू जस्तै झुण्डिएका हुन्छन्। लामो फलहरू तलतिर घुम्छन् र रातमा ठूलो चरा वा झुन्डिएका हँसिया वा तरवारहरूको पखेटा जस्तै देखिन्छन्, जसले गर्दा " खतराको रूख " नाम दिइएको छ। बीउहरू कागजी पखेटाहरू सहित गोलाकार हुन्छन्।
वितरण
टोटालो भारतीय उपमहाद्वीप , हिमालयको फेदमा पाइने यो रूखको मूल निवासी हो जसको केही भाग भुटान र दक्षिणी चीन, इन्डोचीन र मलेसिया क्षेत्रहरूमा फैलिएको छ। भियतनाममा यो रूखलाई núc nác (कतैकतै sò đo ) भनिन्छ र यसको नमूनाहरू क्याट टिएन राष्ट्रिय निकुञ्जमा पाउन सकिन्छ ।
यो भारतको आसाममा रहेको मानस राष्ट्रिय निकुञ्जको वन जैविक क्षेत्रमा देखिन्छ । यो भारतको राजस्थान राज्यको बांसवारा जिल्लाको वन क्षेत्रमा ठूलो संख्यामा पाइन्छ, हुर्काइन्छ र रोपिन्छ। यो केरला (दक्षिण भारत) को दुर्लभ, लोपोन्मुख र खतरामा परेका वनस्पतिहरूको सूचीमा रिपोर्ट गरिएको छ। यो श्रीलंका र मिजोरममा पनि पाइन्छ ।
पारिस्थितिकी
टोटालोको जरा वरपरको माटोमा रहेको एक्टिनोमाइसेट स्यूडोनोकार्डिया ओरोक्सिलीसँग सम्बन्धमा बस्छ। सेप्टोबासिडियम बोगोरिएन्स ओ. इन्डिकममा मखमली ब्लाइटको लागि जिम्मेवार एक फंगल प्रजाति हो ।
फाइटो रसायन विज्ञान
पात, जराको बोक्रा, मुटुको काठ र बीउ सहित टोटालोका विभिन्न खण्डहरूमा प्रुनटिन , सिटोस्टेरोल , ओरोक्सिडिन , ओरोक्सिलिन-ए , बायोचानिन-ए , इलाजिक एसिड , टेटुइन , एन्थ्राक्विनोन र इमोडिन जस्ता विविध फाइटोकेमिकलहरू हुन्छन् । धेरै यौगिकहरू तिनीहरूको सम्भावित जैविक गुणहरू पहिचान गर्न प्रारम्भिक अनुसन्धान अन्तर्गत छन्।
प्रयोगहरू
यो रूखको अनौठो उपस्थितिको कारणले गर्दा यसलाई प्रायः सजावटी बोटको रूपमा उब्जाउ गरिन्छ । यसमा प्रयोग हुने सामग्रीहरूमा काठ, ट्यानिन र रंगहरू समावेश छन्। कोसा भित्रको पत्रमा जेलिएको बियाँलाई फूलको अभावमा माला उनीने वा देउतालाई चढाइने गरिन्छ।
विवाहको संस्कारमा
यो बोट नेपालमा सुनुवार , राई , लिम्बू , तामाङ, थाइल्याण्डमा थाई र लाओसमा लाओहरूले प्रयोग गर्छन् । किराँत सुनुवार, राई, लिम्बुहरूको कार्जे, बिबाह आदिमा यो टोटालो नभई नहुने भएकोले यो हरेक किराँतहरूको घर-घरमा प्राय पाइन्छ ।
हिमालयमा मानिसहरूले सुरक्षा प्रदान गर्ने विश्वासमा आफ्नो घरको छतमा टोटालो (स्क्र. श्योनाका) को बीउबाट बनेका मूर्ति वा माला झुण्ड्याउँछन्।
पाक कला प्रयोग
यो खान मिल्ने पात , फूलका कोपिला, कोसा र डाँठहरू भएको बिरुवा हो । ठूला कलिला कोसाहरू, जसलाई लोइमा लिन माई वा लिन फा भनिन्छ , विशेष गरी थाइल्याण्ड र लाओसमा खाइन्छ । तिनीहरूलाई पहिले कोइलाको आगोमा पोल्ने गरिन्छ र त्यसपछि भित्री कोमल बीउहरू सामान्यतया खुर्केर बोक्रासँगै खाइन्छ ।उत्तर पूर्वी भारतका बोडोहरूमाझ कारोङ्कान्डाई भनेर चिनिने, यसको फूल र फलहरू भातसँग तीतो को रूपमा खाइन्छ। मिजोरममा यसको फललाई परम्परागत औषधिको रूपमा सह भोजन र उमालेको पात र बोक्राको पानीको रूपमा खाइन्छ। मिजोरममा यसलाई अर्चाङ्कावम भनेर चिनिन्छ। यो प्रायः किण्वित वा सुकेको माछासँग तयार पारिन्छ र उनीहरूद्वारा औषधीय प्रयोगहरू भएको विश्वास गरिन्छ। बंगलादेश र भारतको चटगाउँ पहाडी क्षेत्रका चक्मा मानिसहरूले पनि कोसाहरू खान्छन्। यसलाई चक्मा भाषामा "होना गुलो 𑄦𑄧𑄚 𑄉𑄪𑄣𑄮" भनिन्छ ।
करेन मानिसहरूले यो बोटलाई खानाको रूपमा प्रयोग गर्छन् । फूलका कोपिलाहरू उमालेर अचार बनाइन्छ। कलिला कोसाहरू काँचै काटेर भित्र रहेका कोमल बीउहरू, जसको रंग र बनावट सलादको पातको हुन्छ, विभिन्न स्थानीय परिकारहरूमा प्रयोग गरिन्छ।
परम्परागत चिकित्सामा
टोटालाको बीउ परम्परागत भारतीय आयुर्वेदिक र चिनियाँ औषधिहरूमा प्रयोग गरिन्छ । जराको बोक्रा आयुर्वेद र अन्य लोक उपचारहरूमा यौगिक सूत्रहरूमा उपयोगी मानिने सामग्रीहरू मध्ये एक हो। जन्डिसको औषधीको रुपमा यसको बोक्रा प्रयोग गरिन्छ।यसका फूल सुकाएर प्रायः औलो ज्वरोमा औषधीका रूपमा खुवाइन्छ।
कलामा
केलान्टानीज र जाभानीज मानिसहरूले बिरुवाको बीउको कोसाको आकारमा केरिस बुआ बेको भनिने एक प्रकारको केरिस बनाउँछन् ।
पौराणिक कथामा
कोसाहरू तरवारको आकारका भएकाले, पश्चिम जाभाका मानिसहरू टोटालोको रूख रोप्दा आफ्नो घर चोरहरूबाट जोगाउन सकिन्छ भन्ने विश्वास गर्छन्।
रूखको ओङ्गे नाम तलारलु हो। ओङ्गे मिथक अनुसार , ओङ्गे मानिसहरूमध्ये पहिलो, जसलाई ओङ्गे पनि भनिन्छ,टोटालो काठबाट इयुगे ( मोनिटर छेपारो ) द्वारा सिर्जना गरिएको थियो । ओङ्गेले एउटा आश्रय बनाए र यसको वरिपरि टोटालो रूखहरू रोपे र रूखहरूबाट धेरै मानिसहरू सिर्जना गरे। रूखहरू जोडीमा रोपिएका थिए, जसले ओङ्गे पुरुष र महिला दुवैलाई जन्म दियो। केवल ओङ्गे मानिसहरूलाई यसरी सिर्जना गरिएको थियो, ओङ्गे पौराणिक कथाले गैर-आदिवासी मानिसहरू वा अन्य आदिवासी अण्डामानीज मानिसहरूको अस्तित्वको लागि कुनै व्याख्या प्रदान गर्दैन।
तस्विर सङ्ग्रह
[सम्पादन गर्नुहोस्]-
फूलहरू -
पातहरू -
फल -
ठूलो कोसा
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]
