काने घाँस

काने घाँस
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
(श्रेणीविहीन):	फूल फुल्ने वनस्पति (एन्जिओस्पर्म)
(श्रेणीविहीन):	एकदलीय वनस्पति
(श्रेणीविहीन):	Commelinids
गण:	Commelinales
कुल:	Commelinaceae
उपकुल:	Commelinoideae
वंश:	Commelineae
वंश:	Commelina
प्रजाति:	C. benghalensis
वैज्ञानिक नाम
Commelina benghalensis L.
पर्याय
Commelina kilimandscharica K.Schum. Commelina obscura K.Schum. Commelina pyrrhoblepharis Hassk. Commelina rufociliata C.B.Clarke Commelina uncata C.B.Clarke

काने घाँस

काने घाँस जसलाई सामान्यतया बेङ्गाल डेफ्लावर , ट्रपिकल स्पाइडरवर्ट , वा भटकिरहेको यहूदी, बंगालीमा कान्शिरा भनेर चिनिन्छ, उष्णकटिबंधीय एसिया र अफ्रिकामा पाइने बाह्रमासे जडीबुटी हो । यो यसको मूल दायरा बाहिरका क्षेत्रहरूमा व्यापक रूपमा परिचित भएको छ, जसमा नियोट्रोपिक्स , हवाई, वेस्ट इन्डिज र उत्तरी अमेरिकाका दुवै तटहरू समावेश छन्। यसको फूल फुल्ने अवधि लामो हुन्छ, उपोष्णकटिबंधीय क्षेत्रहरूमा वसन्तदेखि शरद ऋतुसम्म र वर्षभरि भूमध्य रेखाको नजिक। यो प्रायः अशान्त माटोसँग सम्बन्धित हुन्छ।

यसको मूल दायरा र यो प्रयोग गरिएको क्षेत्रहरूमा यसलाई सामान्यतया झारपात मानिन्छ, कहिलेकाहीँ गम्भीर पनि। संयुक्त राज्य अमेरिकामा यसलाई संघीय हानिकारक झारपात सूचीमा राखिएको छ । यसलाई एसियामा धान, मकै, कोदो खेतीको मध्यम झारपात मानिन्छ। उप-सहारा अफ्रिका, भारत, श्रीलंका र दक्षिणपूर्व एशियाको धेरैजसो भागमा यसको मूल दायरामा, यसलाई चिया र कफीदेखि कासावा र बदामसम्मका बालीहरूको विशाल दायराको गम्भीर झारपात मानिन्छ। यसले नेमाटोड मेलोइडोगाइन इन्कग्निटा र ग्राउन्डनट रोसेट भाइरसलाई होस्ट गर्न सक्ने तथ्यले थप कृषि क्षति पुर्‍याउँछ ।

चीनमा यसलाई औषधीय जडीबुटीको रूपमा प्रयोग गरिन्छ जसमा मूत्रवर्धक, ज्वरो निवारक र सूजन विरोधी प्रभावहरू हुन्छन् भनिन्छ जबकि पाकिस्तानमा यसलाई छालाको सुन्निने, कुष्ठरोग निको पार्न र रेचकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

वितरण

काने घाँस एक व्यापक वनस्पति हो, जुन उष्णकटिबंधीय र उपोष्णकटिबंधीय एशिया र अफ्रिकाको मूल निवासी हो, जुन क्षेत्रलाई अन्यथा प्यालियोट्रोपिक्स भनिन्छ । चीनमा यो सामान्यतया आर्द्र स्थानहरूसँग सम्बन्धित छ। त्यहाँ यो समुद्री सतहको नजिकबाट २३०० मिटरसम्म पाउन सकिन्छ। यो उत्तरपूर्वमा हेबेई र शान्डोङ प्रान्तहरू, पश्चिममा सिचुआन र दक्षिणमा रहेको सबै प्रान्तहरूमा , दक्षिणमा रहेको हेनानसम्म अवस्थित छ। यो ताइवानमा पनि पाइन्छ । जापानमा यो वनस्पति देशको दक्षिणी भागहरूमा दक्षिणी कान्तो क्षेत्रदेखि पश्चिमतिर र शिकोकु र क्युशु टापुहरू सहित सीमित छ । यद्यपि यसको जरा र कन्दहरू खाद्य स्रोतको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, काने घाँस इथियोपियामा खेती गरिँदैन , जहाँ यो झारपातको रूपमा बढ्छ।

यो बिरुवा यसको दायराभन्दा बाहिर नियोट्रोपिक्स दक्षिणपूर्वी संयुक्त राज्य अमेरिका, क्यालिफोर्निया, हवाई, क्युबा , जमैका , प्यूर्टो रिको , मार्टिनिक, मोन्टसेराट , बार्बाडोस र सेन्ट भिन्सेन्टमा पनि व्यापक रूपमा परिचय गराइएको छ । प्यूर्टो रिकोमा यो बिरुवा केयबाट एकल संग्रहबाट चिनिन्छ। दक्षिणपूर्वी संयुक्त राज्य अमेरिकामा यो बिरुवा सन् १९२८ मा सङ्कलन गरिएको थियो, जबकि यो पहिलो पटक हवाईमा सन् १९०९ मा सङ्कलन गरिएको थियो। दक्षिणपूर्वी राज्यहरूमा यो फ्लोरिडा, जर्जिया , लुइसियाना र उत्तरी क्यारोलिनामा अवस्थित छ र फैलिरहेको छ। यसलाई सन् १९८३ मा संघीय हानिकारक झारपात सूचीमा थपिएको थियो र सन् २००३ सम्ममा जर्जियाको कपास बालीको सबैभन्दा गम्भीर कीट मानिन्थ्यो किनभने ग्लाइफोसेट जस्ता व्यापक रूपमा प्रयोग हुने झारनाशकहरूले यसमा कम प्रभाव पारेको थियो। यसलाई सन् १९८० को दशकमा क्यालिफोर्नियामा छुट्टै परिचय गराइएको थियो, जसले गर्दा यो पश्चिमी संयुक्त राज्य अमेरिकामा कोमेलिनाको एक मात्र परिचय गरिएको प्रजाति बन्यो। यो आँगन, बारी र खेती गरिएका क्षेत्रहरू जस्ता विचलित माटोसँग सम्बन्धित छ, विशेष गरी कपास बाली र सुन्तलाको बगैंचामा।

आकृति विज्ञान

भारतको जम्मूमा, यो बोट वार्षिक हो, बैशाख देखि मंसिरसम्म बढ्छ र जेष्ठदेखि कार्तिक सम्म फूल फुल्छ। भूमध्य रेखाको नजिक अवस्थित अण्डमान र निकोबार टापुहरूमा, यो बाह्रमासे हो, वर्षभरि फूल फुल्छ।

काने घाँसले तीन प्रकारका हाँगाहरू उत्पादन गर्छ - हवाई वा नकारात्मक भूउष्णकटिबंधीय, उपवायुगत वा डायजियोट्रोपिक र भूमिगत वा सकारात्मक भूउष्णकटिबंधीय। भूमिगत हाँगाहरूमा पातहरू हुँदैनन्।

प्रजनन

बंगालका काने घाँसहरूले प्रजनन प्रणालीमा विशाल विविधता प्रदर्शन गर्छन्। यसले तीन प्रकारका फूलहरू उत्पादन गर्दछ - भाले ( क्यास्मोग्यामस ), हर्माफ्रोडाइट क्यास्मोग्यामस र हर्माफ्रोडाइट क्लिस्टोग्यामस । तीनै प्रकारका फूलहरू हवाई हाँगाहरूमा विकास हुन्छन्, तर केवल हर्माफ्रोडाइट क्यास्मोग्यामस फूलहरू उप-हवाई हाँगाहरूमा विकास हुन्छन् र केवल क्लिस्टोग्यामस फूलहरू भूमिगत हाँगाहरूमा विकास हुन्छन्। अन्तमा, केही बोटबिरुवाहरूले हवाई हाँगाहरूमा पोथी फूलहरू उत्पादन गर्न सक्छन्। विकासशील फूलहरू चिप्लिने स्प्याथहरूले ढाकिएका हुन्छन्।

फूलहरू जाइगोमोर्फिक हुन्छन् । पंखुडीहरू नीलो हुन्छन्। एन्ड्रोइसियम (पुरुष अंग) मा छवटा पुंकेसर हुन्छन् , जसमध्ये केवल तीनवटा उर्वर हुन्छन्। उर्वर पुंकेसरमध्ये एउटा लामो र पहेंलो हुन्छ, अन्य दुईवटा छोटो र खैरो रंगका हुन्छन्। परागकणका दानाहरू पहेंलो रङका र क्याप्सुल आकारका हुन्छन्।

गाइनोसियम (स्त्री अंग) मा तीनवटा जोडिएका अण्डाशयहरू हुन्छन् । हवाई र उप-हवाई शाखा फूलहरूमा प्रति अण्डाशय पाँचवटा अण्डाशय हुन्छन् भूमिगत शाखा फूलहरूमा तीनवटा हुन्छन्।

बीउहरू अण्डाकार हुन्छन् २ मिमी लामो र १.५ मिमी चौडा। चार प्रकारका बीउहरू हुन्छन् - ठूला र साना हवाई र भूमिगत। ठूला भूमिगत बीउहरूबाट बनेका बिरुवाहरू पहिलो २-४ हप्तामा सबैभन्दा छिटो बढ्छन् र त्यसैले राम्रो प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता भएको देखिन्छ। अन्य सबै प्रकारका बीउहरूमा सुषुप्त अवधि हुन्छ। तिनीहरू तनावपूर्ण अवधिहरू (जस्तै खडेरी) बाँच्न वा नयाँ क्षेत्रहरूमा फैलिन उत्पादन गर्न सकिन्छ। किम साङ येओलले पत्ता लगाए कि धेरैजसो (७५-७७%) बीउहरू सानो हवाई प्रकारका थिए, र केवल २-४% बीउहरू भूमिगत बीउहरू थिए।

प्रयोगहरू

चीनमा, यो बोटलाई औषधीय रूपमा मूत्रवर्धक, ज्वरो रोक्ने र सूजन विरोधीको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। पाकिस्तानमा यसलाई जनावरको चारोको रूपमा प्रयोग गरिन्छ र मानिसहरूले तरकारीको रूपमा पनि खान्छन् । त्यहाँ यसलाई औषधीय रूपमा पनि प्रयोग गरिन्छ, तर विभिन्न कथित प्रभावहरू सहित, रेचकको रूपमा र छाला सुन्निने साथै कुष्ठरोग निको पार्न । नेपालका मानिसहरूले कलिला पातहरूलाई तरकारीको रूपमा खान्छन्, पोलेको उपचार गर्न बोटबाट निकालिएको पेस्ट प्रयोग गर्छन् र जराबाट उत्पादित रसले अपचको उपचार गर्छन्। भारतमा अनिकालको खानाको रूपमा यसको प्रयोग रेकर्ड गरिएको छ। दक्षिणपूर्वी एसिया र अफ्रिकामा यसलाई चारोको रूपमा र औषधिको रूपमा पनि पोल्टिसको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।

तस्वीर सङ्ग्रह

• 
• 
• 
• 
• 
•