कुट्की
| कुट्की | |
|---|---|
| वैज्ञानिक वर्गीकरण | |
| जगत: | |
| कुल: | |
| वंश: | |
| प्रजाति: | P. kurroa
|
| वैज्ञानिक नाम | |
| Picrorhiza kurroa | |
कुट्की हिमाली क्षेत्रको २७०० मीटरभन्दा माथी ४५०० मीटरसम्म पाइने जडिबुटी हो । विशेषतः उत्तर फर्केको पथरिलो, चिस्यान प्रशस्त भएको भिरपाखा एवं चट्टानी कापामा यो पाउन सकिन्छ । जैविक मल प्रशस्त भएका चिस्यानयुक्त पहराहरूमा यो झुण्डिएर कतै पहरामा फैलिएर रहेको पाइन्छ । प्रत्येक गानाबाट निस्केका मसिना जराहरूले यसलाई वढन सहयोग गरिरहेको हुन्छ । पलाउँदै अगाडि बढेको काण्डमा भएका पुराना पातहरु सुक्दै गएपछि पातको लहरासँग जोडिएका केही भाग लहरामा नै टाँसिएर जरालाई वा काण्डलाई संरक्षण गरिराखेको हुन्छ । यसको काण्ड अथवा गानो कडा भाग भएता पनि भित्र नरम भाग रहेर बसेको हुन्छ । खेती गर्ने बारीमा वा प्राकृतिक रूपमा शुरुमा ठडिएर गए पनि पछि विस्तारै ढल्किएर जमिनको सतहसँग नै टाँसिएर अगाडि बढेको देखिएको छ । कार्तिक देखिनै उच्च लेकाली जग्गाहरूमा तुषारो तथा हिउ पर्न शुरु गर्ने हुँदा, यसको बृद्धि विकास प्रायः जसो रोकिन्छ । यस्तो अवस्थालाई सुषुप्त अवस्था(Dormant Stage) भनिन्छ । यस्तो अवस्थामा पहरामा भएका माटो च्यापुवाहरूमा यो हिउद भरिनै हिउँ भित्र रहन्छ । जब बैशाखतिर हिउँ पग्लन सुरु गर्दछ, तब यसको मुन्टो ताप र प्रकाश र चिस्यानको सहारालेसुषुप्त अवस्था(Dormant Stage)लाई पार गर्दछ । विस्तारै नयाँ मुनाहरु पलाउन थाल्दछन् र विरुवामा बृद्धि विकास शुरु हुन्छ ।
बासस्थान
यो लद्दाख काश्मीरदेखि सिक्किमसम्मको हिमालय क्षेत्रमा २७००–४५०० मिटरको उचाइमा पाइन्छ र नेपालमा , ३५०० देखि ४८०० मिटरको बीचमा प्रशस्त मात्रामा पाइन्छ । कुट्की लगभग लोप हुने अवस्थामा पुगेको रिपोर्ट गरिएको छ ।
विवरण
पात: ५-१५ सेन्टिमिटर लामा पातहरू लगभग सबै आधारमा, प्रायः सुकेका हुन्छन्। पातहरू खस्रो दाँत भएका हुन्छन्, पखेटा भएको डाँठमा साँघुरो हुन्छन्। बोटको प्रकंद: १५-२५ सेन्टिमिटर लामो र काठको हुन्छन्।
फूल : सानो, फिक्का वा बैजनी नीलो, बेलनाकार नलहरूमा जन्मिएको, लगभग पातविहीन ठाडो डाँठहरूमा जन्मिएको नलहरूमा फूलहरू लगभग ८ मिमी, बीचमा ५-लोब भएको, र धेरै लामो पुंकेसरको साथ हुन्छन्। फल : फलहरू १.३ सेन्टिमिटर लामो हुन्छन्।
रसायन विज्ञान : कुट्कीको रासायनिक संरचनामा कुटकिन समावेश छ, एक तितो ग्लाइकोसाइड जसमा दुई सी-९ इरिडोइड ग्लाइकोसाइडहरू, पिक्रोसाइड र कुटाकोसाइड हुन्छन्।
संरक्षण
सन् १९९७ मा, कुट्कीलाई लोपोन्मुख प्रजातिहरूको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार महासन्धि (CITES) को परिशिष्ट II मा सूचीबद्ध गरिएको थियो । यो सूचीकरण अन्ततः भारत सरकारको अनुरोधबाट आएको हो। औषधिको रूपमा प्रयोगको लागि जंगली प्रजातिहरूको अति-फसललाई सूचीकरणको मुख्य कारणको रूपमा उल्लेख गरिएको थियो। व्यापक रूपमा खेती नगरिएको प्रजाति, यद्यपि यसलाई जंगली खोरहरू संरक्षण गर्ने सम्भावित तरिकाको रूपमा छलफल गरिएको छ, विशेष गरी जबदेखि दुनागिरी फाउन्डेसन ट्रस्टले सन् २०१४ देखि निर्यात-गुणस्तरको जैविक नैतिक 'दुनागिरी प्रमाणित' कुट्की उत्पन्न गर्न प्रोटोकलहरू सिर्जना, कार्यान्वयन र सफलतापूर्वक प्रयोग गरेको छ। सन् २०१४ सम्म अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण संघ रातो सूचीमा यस प्रजातिको लागि सूची थिएन। पिक्रोरिजा स्क्रोफुलारिफ्लोरालाई कुट्कीको विकल्पको रूपमा ठूलो मात्रामा प्रयोग गरिएको देखिन्छ र CITES द्वारा गैर-धम्कीपूर्ण मानिन्छ।
प्रयोग
पाचन समस्याहरूको उपचारको लागि भारतीय आयुर्वेदिक औषधिमा कुट्कीको प्रयोगको लामो इतिहास छ । अन्य प्रयोगहरू प्रस्ताव गरिएको छ (जस्तै दम, कलेजोको क्षति, घाउ निको पार्ने, प्राथमिक श्वित्रको लागि) तर चिकित्सा प्रमाण अझै निर्णायक छैन। परम्परागत प्रयोगको यसको लामो इतिहासको आधारमा यो तुलनात्मक रूपमा सुरक्षित देखिन्छ। कुट्कीमा हेपाटो-सुरक्षात्मक गुणहरू छन् र यसले कलेजो र फियोलाई समर्थन गर्दछ। यो कलेजोको क्षति, सिरोसिस र कलेजोको सूजनको सबै रूपहरूमा प्रयोग गरिन्छ। यसले कलेजोलाई हेपाटाइटिस सी भाइरसबाट हुने क्षतिबाट बचाउँछ ।
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]
