तितेपाती
| तितेपाती | |
|---|---|
| |
| वैज्ञानिक वर्गीकरण | |
| जगत: | |
| (श्रेणीविहीन): | फूल फुल्ने एन्जिओस्पर्म
|
| (श्रेणीविहीन): | |
| (श्रेणीविहीन): | |
| गण: | |
| कुल: | |
| वंश: | |
| प्रजाति: | A. vulgaris
|
| वैज्ञानिक नाम | |
| Artemisia vulgaris L. | |
तितेपाती
तितेपाती (आर्टेमिसिया भल्गारिस Artemisia vulgaris) जसलाई सामान्यतया मगवोर्ट, सामान्य मगवोर्ट , वा किराको काठ भनेर चिनिन्छ,डेजी परिवार एस्टेरेसीमा फूल फुल्ने बिरुवाको एकप्रजाति हो । यो नागदमन जीनसको धेरै प्रजातिहरू मध्ये एक हो जसलाई सामान्यतया तितेपाती भनेर, यद्यपि नागदमन असभ्यतालाई प्रायः पाती भनिन्छ। पातीहरू औषधीय रूपमा र पाक जडीबुटीको रूपमा प्रयोग गरिएको छ।
विवरण
तितेपाती एक सुगन्धित , जडीबुटीयुक्त , बारहमासी बिरुवा हो जुन १.५ मिटर (४ फिट ११ इन्च) उचाइमा बढ्छ। यो वनस्पति विस्तार र जरा प्रकाण्ड टुक्राहरूको मानवजन्य फैलावट मार्फत फैलिन्छ - बिरुवाले समशीतोष्ण क्षेत्रहरूमा बीउबाट विरलै पुनरुत्पादन गर्छ, किनकि अंकुरण गर्न सक्षम थोरै बीउहरू बिरुवाहरूद्वारा उत्पादन गरिन्छ। तितेपातीलाई माटोमा जोतेर सजिलै नियन्त्रण गर्न सकिँदैन, किनकि माटोमा बाधा पुगेमा बिरुवाको प्रकाण्डका भागहरू अभिभावक बिरुवाबाट टाढा सर्छन्, जसले गर्दा नयाँ बिरुवाहरूको संख्या बढ्छ।
डाँठहरू बैजनी देखिने र कोणीय हुन्छन्। डाँठ पातहरू चिल्लो र माथिल्लो सतहमा गाढा हरियो रंगका हुन्छन्। तिनीहरूको तलतिर बाक्लो, सेतो रङको मुख भएको रौं हुन्छ, माथिल्लो भागमा चिल्लो हुन्छ र लगभग २.५-८ मिमी (०.० ९८-०.३१५ इन्च) चौडा भागहरू हुन्छन्। नयाँ पातहरू विपरीत हुन्छन् र पातलो, लामो भेट्नोले डाँठमा जोडिएका हुन्छन् । तिनीहरू गोलाकार हुन्छन्, भेट्नोहरू हुँदैनन् र तल ऊनी जस्तो देखिन्छन्।
साउनदेखि असोजसम्म देखा पर्ने पहेंलो वा रातो देखिने फूलको टाउको आतंकित हुने हाँगा संरचनामा व्यवस्थित हुन्छ । तिनीहरू ५ मिमी ( ३⁄१६ इन्च ) लामो र त्रिज्यात सममित हुन्छन्। प्रत्येक अध्यायमा बाहिरी फूलहरू पोथी हुन्छन् र भित्री फूलहरू उभयलिंगी हुन्छन्। तितेपाती गर्मीको मध्यदेखि शरद ऋतुको सुरुवातसम्म फूल्छन्। खैरो आयताकार आकारको फलमा एउटा बीउ हुन्छ र यसको किनारा, साँघुरो आधार र छेउमा साना कपालहरू हुन्छन्।
जरा प्रणालीमा असंख्य तेर्सो शाखायुक्त प्रकंदहरू हुन्छन् जसबाट आकस्मिक जराहरू उत्पादन हुन्छन्। एउटा जरा प्रणालीबाट २० वटासम्म नयाँ डाँठहरू बढ्न सक्छन्। मुख्य खैरो काठको जरा, जुन लगभग २०० मिमी (७.९ इन्च) लामो हुन्छ, यसको जराहरू ५१-१०२ मिमी (२.०-४.० इन्च) लामो र लगभग २ मिमी (०.०७९ इन्च) बाक्लो हुन्छन्।
मार्गरेट ग्रिभले आफ्नो "अ मोडर्न हर्बल" (पहिलो पटक सन् १९३१ मा प्रकाशित) मा यसको स्वादलाई "मीठो र तिखो" भनेर वर्णन गरेकी छिन् तर बिरुवासँग सम्पर्क गर्दा वा यसबाट बनेको पेय पदार्थ सेवन गर्दा छालाको रोग लाग्ने अनुमान गरिएको छ ।
नाम
तितेपातीको अङ्ग्रेजी मगवोर्ट नाम बियरलाई स्वाद दिने विधिको रूपमा यसको प्रयोगबाट आएको मानिन्छ। ग्रिभका अनुसार, मगवोर्ट माउटे (पात वा म्यागोटको लागि एक शब्द) बाट आएको हुन सक्छ , "किनभने डायोस्कोराइड्सको समयदेखि , यो बोटलाई किराको काठसँग मिल्दोजुल्दो रूपमा, कीराको आक्रमणबाट बच्न उपयोगी मानिन्छ"।
mugwort को लागि युक्रेनी नाम , чорнобиль , chornóbyl' (वा अधिक सामान्य रूपमा полин звичайний polýn zvycháynyy , 'सामान्य आर्टेमिसिया') "कालो डाँठ" को रूपमा लिप्यन्तरण गरिन्छ। युक्रेनी शहर चेर्नोबिलको नाम यस बोटबाट आएको हो।
वितरण र बासस्थान
तितेपाती समशीतोष्ण युरोप, एसिया, उत्तरी अफ्रिका र अलास्काको मूल निवासी हो र उत्तरी अमेरिकामा प्राकृतिक रूपमा पाइन्छ,जहाँ केहीले यसलाई आक्रमणकारी झार मान्छन्। यो कम नाइट्रोजन भएको माटो भएको ठाउँहरूमा उम्रने सामान्य बोट हो, जस्तै फोहोर ठाउँहरू, सडक किनारहरू र खेती नगरिएका क्षेत्रहरू। क्षारीय अवस्था मन पराउने यो बोट खुला बलौटे जमिनमा सजिलै स्थापित हुन्छ।
समशीतोष्ण क्षेत्रहरूमा यो बिरुवाले बीउबाट विरलै प्रजनन गर्छ, किनकि अंकुरण गर्न सक्ने थोरै बीउहरू बिरुवाहरूद्वारा उत्पादन हुन्छन् र प्रजातिहरू मुख्यतया प्रकाण्डहरूबाट प्रजनन गर्छन्। तितेपातीलाई माटोमा जोतेर सजिलै नियन्त्रण गर्न सकिँदैन, किनकि माटोमा बाधा पुगेमा बिरुवाको प्रकाण्डका भागहरू अभिभावक बिरुवाबाट टाढा सर्छन्, जसले गर्दा नयाँ बिरुवाहरूको संख्या बढ्छ।
पारिस्थितिकी
ओस्ट्रिनिया स्कापुलालिस जस्ता लेपिडोप्टेरा (पुतली ) का धेरै प्रजातिहरूले बोटको पात र फूलहरू खान्छन्। यो सम्भवतः महको ढुसीबाट आक्रमण हुने सम्भावना हुन्छ ।
प्रयोगहरू
मध्य युगमा , तितेपातीलाई सिङ्गुलम सान्क्टी जोहानिस भनिन्थ्यो , किनकि यो विश्वास गरिन्थ्यो कि पहिलो शताब्दीका प्रचारक जोन द ब्याप्टिस्टले बोटबाट बनेको पेटी लगाउँथे । ग्रिभका अनुसार, तितेपातीले यात्रुहरूलाई थकान, गर्मी र जंगली जनावरहरूबाट जोगाउने विश्वास गरिन्थ्यो; यो सेन्ट जोनको पूर्वसन्ध्यामा दुष्ट आत्माहरूबाट सुरक्षा प्राप्त गर्न लगाइन्थ्यो ।
बियर बनाउने प्रक्रियामा हप्सको परिचय हुनुभन्दा पहिले , तितेपातीलाई इङ्गल्याण्डमा स्वाद बढाउने एजेन्टको रूपमा सामान्य रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो। सुकेको तितेपाती फूलहरू माल्ट रक्सीमा थपिन्थ्यो र यो बियरमा थपिन्थ्यो। तितेपातीलाई ग्रुट एल्सको परम्परागत स्वाद बढाउने र तितो बनाउने एजेन्टहरू मध्ये एकको रूपमा प्रयोग गरिएको छ , एक प्रकारको एक खुट्टाले उफ्रने नगरिएको, किण्वित अन्न पेय पदार्थ। भियतनाम र जर्मनीमा पनि, तितेपातीलाई खाना पकाउन सुगन्धित जडीबुटीको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। चीनमा, तितेपातीको जवान टुसाहरूको कुरकुरा डाँठहरू प्रायः तारीएको व्यञ्जनमा प्रयोग हुने मौसमी तरकारी हुन्। नेपालमा, यो बोट देवताहरूलाई भेटीको रूपमा, वातावरण सफा गर्न (भुइँ बढारेर वा घर बाहिर पोको झुण्ड्याएर) धूपको रूपमा र औषधीय बोटको रूपमा पनि प्रयोग गरिन्छ।
सुकेका पातहरूलाई धुम्रपान गर्न सकिन्छ वा चिया बनाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ, जसले गर्दा स्पष्ट सपना देख्न सकिन्छ । यो अनुमानित वनइरोजेनिक प्रभाव बिरुवामा रहेको थुजोनको कारणले भएको पुष्टि गरिएको छ ।
औषधि प्रयोगहरू
ऐतिहासिक रूपमा तितेपातीलाई मध्य युगमा "जडीबुटीहरूको आमा" भनेर चिनिन्थ्यो र परम्परागत चिनियाँ , युरोपेली र हिन्दू औषधिमा व्यापक रूपमा प्रयोग गरिएको छ। यसमा क्यान्सर प्रतिरोधी , भडकाऊ प्रतिरोधी , एन्टिअक्सिडेन्ट , हेपाटोप्रोटेक्टिभ , एन्टिस्पास्मोलाइटिक , एन्टिनोसिसेप्टिव , एन्टिब्याक्टेरियल , एन्टिहाइपरटेन्सिभ , एन्टिहाइपरलिपिडेमिक र एन्टिफंगल गुणहरू सहित औषधीय प्रयोगहरूको विस्तृत श्रृंखला रहेको अनुमान गरिएको छ ।
फाइटोकेमिकल घटकहरू
तितेपातीमा विभिन्न प्रकारका फाइटोकेमिकलहरू हुन्छन् जुन यसको औषधीय गुणहरूको लागि जिम्मेवार हुन्छन्। फाइटोकेमिकलहरू फ्लेभोनोइड्स , आवश्यक तेलहरू , फेनोलिक एसिडहरू , कौमारिनहरू , स्टेरोलहरू , क्यारोटिनोइड्स , भिटामिनहरू र सेस्क्विटरपीन ल्याक्टोनहरू सहितका वर्गहरूमा पर्छन् । फाइटोकेमिकलहरूको उदाहरणहरूमा भल्गारिन, आर्टेमिसिनिन , स्कोपोलेटिन , क्याम्फेन , कपूर , सबिनेन र क्वेरसेटिन र केम्पफेरोलका केही डेरिभेटिभहरू समावेश छन् ।
तितेपाती हाम्रो स्वास्थ्य को लागि राम्रो मानिन्छ। तितेपाती ले पेट को रोग लाई हटाउन मदत गर्छ।तितेपाती ले खाना पचाउन पनि मदत गर्छ।
उपयोग
[सम्पादन गर्नुहोस्]- यसको उपयोग जडिबुटीका रूपमा र सौदर्य प्रसाधनमा अत्तर निर्माणको लागि प्रयोग गरिन्छ ।
- साथारण तया जहाँ पनि हुर्कने यस वनस्पति कहिले काहीँ नेपाली किसानहरू आफ्ना पशुहरूका लागि घाँस या सोत्तरको रूपमा पनि प्रयोगमा ल्याउने गर्दछन् ।
- नेपालको खोटांग जिल्ला को पाथेका मा ३५ लाख लगानी गरेर तितेपातीबाट सुगन्धित तेल निकाल्न उद्योग स्थापना गरिएको छ |
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]