मनमोहन सिंह

मनमोहन सिंह
आधिकारिक पोर्ट्रेट, २००४
१३औँ भारतका प्रधानमन्त्री
कार्यकाल २२ मे २००४ – २६ मे २०१४
राष्ट्रपति	अब्दुल कलाम प्रतिभा पाटिल प्रणब मुखर्जी
उपराष्ट्रपति	भैरोंसिंह शेखावत मोहम्मद हमिद अन्सारी
पूर्वाधिकारी	अटल बिहारी वाजपेयी
उतराधिकारी	नरेन्द्र मोदी
१६औँ कार्मिक, सार्वजनिक गुनासो र निवृत्तिभरण मन्त्री
कार्यकाल २३ मे २००४ – २६ मे २०१४
प्रधानमन्त्री	वह स्वयं
पूर्वाधिकारी	लालकृष्ण आडवाणी
उतराधिकारी	नरेन्द्र मोदी
राज्यसभामा विपक्षी दलका नेता
कार्यकाल २१ मार्च १९९८ – २१ मे २००४
प्रधानमन्त्री	अटल बिहारी वाजपेयी
पूर्वाधिकारी	सिकन्दर बख्त
उतराधिकारी	जसवंत सिंह
२२औँ वित्त मंत्री
कार्यकाल २१ जुन १९९१ – १२ मे १९९६
प्रधानमन्त्री	पी. वी. नरसिंह राव
पूर्वाधिकारी	यशवंत सिन्हा
उतराधिकारी	जसवंत सिंह
सांसद, राज्यसभा
बहालवाला
पद बहाली १९ अगस्ट २०१९
पूर्वाधिकारी	मदनलाल सैनी
निर्वाचन क्षेत्र	राजस्थान
कार्यकाल १ अक्टोबर १९९१ – १४ जुन २०१९
उतराधिकारी	कामाख्या प्रसाद तासा
निर्वाचन क्षेत्र	असम
१५औँ भारतीय रिजर्व बैङ्क का गवर्नर
कार्यकाल १६ सेप्टेम्बर १९८२ – १४ जनवरी १९८५
पूर्वाधिकारी	आई.जी पटेल
उतराधिकारी	अमिताभ घोष
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	(१९३२-०९-२६)२६ सेप्टेम्बर १९३२ गाह, पन्जाब, पाकिस्तान, ब्रिटिस भारत (अहिले पन्जाब, पाकिस्तान)
मृत्यु	२६ डिसेम्बर २०२४(2024-12-26) (उमेर ९२) New Delhi, Delhi, India
राष्ट्रियता	भारतीय
राजनीतिक दल	भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेस
जीवन साथी	गुरशरण कौर ( वि १९५८)
सन्तान(हरू)	३, सहित उपिंदर सिंह र दमन सिंह
निवास(हरू)	३ मोतीलाल नेहरू मार्ग, नयाँ दिल्ली, दिल्ली, भारत
मातृ शिक्षाप्रतिष्ठान	पन्जाब विश्वविद्यालय (कला स्नातक, एम॰ए॰) क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालय (कला स्नातक) अक्सफोर्ड विश्वविद्यालय (विद्यावारिधी)
जीवनवृति	अर्थशास्त्री शिक्षाविद् अधिकारी राजनीतिज्ञ
पुरस्कार	पद्म विभूषण एडम स्मिथ पुरस्कार
हस्ताक्षर	Manmohan Singh

डा. मनमोहन सिंह

डा. मनमोहन सिंह (पन्जाबी: ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, (ढाँचा:IPA-pa; २६ सेप्टेम्बर १९३२ – २६ डेसेम्बर २०२४)भारत का पूर्व प्रधानमन्त्री हुन्। उनी एक कुशल राजनेता तथा एक राम्रा विद्वान, अर्थशास्त्री र विचारक पनि हुन। एक मंजिएका अर्थशास्त्रीको रूपमा उनको ज्यादा पहिचान छ। आफ्नो कुशल र ईमानदार छविको कारणले सबै राजनीतिक दलहरूमा उनको राम्रो चिनाजानी छ, तर टूजी स्पेक्ट्रम घोटालामा मनमोहन सिंह चुपचाप सँग उनको ईमानदार छविमा प्रश्न उठेको छ। २००९ को लोक सभा निर्वाचनमा जितेपछे उनी जवाहर लाल नेहरू पछि भारतको पहिला यस्तो प्रधानमन्त्री बनेका हुन जसलाई पाँच वर्षको कार्यकाल सफलता पूर्वक पूरा गरे पछि लगातार दोस्रो पल्ट प्रधानमन्त्री बन्ने अवसर मिलेको छ। उनले २१ जून १९९१ देखि १६ मे १९९६ सम्म पि भी नरसिंह रावको प्रधानमन्त्रित्व कालमा वित्त मन्त्रीको रूपमा पनि कार्य गरेका छन्। वित्त मन्त्रीको रूपमा उनले भारतमा आर्थिक सुधारहरूको शुरुवात गरे। २८ फेब्रुअरीमा मनमोहन सिंह साउदी अरबको यात्रामा गए। १९८२ पछि साउदी अरबको यात्रा गर्ने वालामध्ये मनमोहन सिंह पहिलो प्रधानमन्त्री बनेका छन्।

जीवनी

मनमोहन सिंहको जन्म पाकिस्तानको पन्जाब प्रान्तमा २६ सेप्टेम्बर १९३२ मा भएको थियो। देशको विभाजन पछि सिंहको परिवार भारत आए। यहाँ पन्जाब विश्वविद्यालयबाट उनले स्नातक तथा स्वनातकोत्तर स्तरको पढाई पूरी गरे। त्यस पछि उनी क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालय गए। जहाँबाट उनले पी. एच. डी. गरे। तत्पश्चात् उनले अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयबाट डी. फिल. पनि गरे। उनको पुस्तक इंडियाज एक्सपोर्ट ट्रेंड्स एन्ड प्रोस्पेक्ट्स फर सेल्फ सस्टेइन्ड ग्रोथ, (अङ्ग्रेजी: India's Export Trends and Prospects for Self-Sustained Growth), भारतको अन्तर्मुखी व्यापार नीतिको पहिलो र सटीक आलोचना मानिन्छ। डा. सिंहले अर्थशास्त्रको अध्यापकको तरिकामा एकदम ख्याति अर्जित गरे। उनी पन्जाब विश्वविद्यालय र त्यस पछि प्रतिष्ठित डेलही स्कूल अफ इकनामिक्समा प्राध्यापक रहे। त्यहि बीच उनी UNCTAD सचिवालयमा सलाहकार पनि रहे र १९८७ तथा १९९०मा जेनेवामा साउथ कमीशनमा सचिव पनि रहे। १९७१ मा डा. सिंह भारतको वाणिज्य मन्त्रालयमा आर्थिक सलाहकारको रूपमा नियुक्त गरिएको। यसको तुरुन्त पछि १९७२ मा उनलाई वित्त मन्त्रालयमा मुख्य आर्थिक सलाहकार बनाइयो। इसपछिको वर्षमा उनी योजना आयोगको उपाध्यक्ष, रिजर्व बैङ्कको गवर्नर, प्रधानमन्त्रीको सलाहकार र विश्वविद्यालय अनुदान आयोगको अध्यक्ष रहे छन्। भारतको आर्थिक इतिहासमा हालको वर्षमा सबै भन्दा महत्त्वपूर्ण मोड तब आयो जब डा. सिंह १९९१ देखि १९९६ सम्म भारतको वित्त मन्त्री रहे। उनिलाई भारतको आर्थिक सुधारहरूको प्रणेता मानिएको छ। साधारण जनमानसमा यो वर्ष निश्चित रूपले डा. सिंहको व्यक्तित्वको वरिपरि घूमिरहेको छ। डा. सिंहको परिवारमा उनको पत्नी श्रीमति गुरशरण कौर र उनका तीन छोरीहरू छन्।

डा. सिंहको महत्त्वपूर्ण उतर चढाव

• १९५७ देखी १९६५ - चण्डीगढ स्थित पन्जाब विश्वविद्यालयमा अध्यापक

• १९६९-१९७१ - दिल्ली स्कूल अफ इकोनमिक्समा अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारको प्रोफेसर

• १९७६ - दिल्लीको जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयमा मानर्थ प्रोफेसर

• १९८२ देखी १९८५ - भारतीय रिजर्भ बैङ्कको गभर्नर

• १९८५ देखी १९८७ - योजना आयोगको उपाध्यक्ष

• १९८७ - पद्मविभूषण

• १९९० देखी १९९१ - भारतीय प्रधानमन्त्रीको आर्थिक सलाहकार

• १९९१ - नरसिंह रावको नेतृत्व वाला काँग्रेस सरकारमा वित्त मन्त्री

• १९९१ - असमबाट राज्यसभाको सदस्य

• १९९५ - दोस्रो पल्ट राज्यसभा सदस्य

• १९९६ - दिल्ली स्कूल अफ इकोनमिक्समा मानद प्रोफेसर

• १९९९ - दक्षिण दिल्लीबाट लोकसभाको निर्वाचन लडे तर हारे।

• २००१ - तेस्रो पल्ट राज्य सभा सदस्य र सदनमा विपक्षको नेता

• २००४ - भारतको प्रधानमन्त्री

उनले अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष र एसियाई विकास बैङ्कको लागि पनि काम गरेका छन्।

प्रधानमन्त्री

पहिलो कार्यकाल: २००४-२००९

आर्थिक नीति

सन् १९९१ मा, सिंहले वित्तमन्त्रीको रूपमा, भारतीय अर्थतन्त्रमा दशकौंदेखि सुस्त आर्थिक वृद्धि र भ्रष्टाचारको स्रोत, लाइसेन्स राज खारेज गरे। उनले भारतीय अर्थतन्त्रलाई नाटकीय रूपमा विकासको गति बढाउन अनुमति दिँदै उदारीकरण गरे। प्रधानमन्त्रीको रूपमा आफ्नो कार्यकालमा, सिंहले यी मामिलामा व्यापक सफलताको आनन्द लिँदै भारतीय बजारमा वृद्धिलाई प्रोत्साहित गर्न जारी राखे। सिंह, उनका वित्त मन्त्री पी. चिदम्बरमको साथमा, एक अवधिको अध्यक्षता गरे जहाँ भारतीय अर्थव्यवस्था ८-९% आर्थिक वृद्धि दरको साथ बढ्यो। २००७ मा, भारतले ९% को उच्चतम जीडीपी वृद्धि दर हासिल गर्यो र विश्वको दोस्रो सबैभन्दा छिटो बढ्दो प्रमुख अर्थव्यवस्था बन्यो। सिंहको मन्त्रालयले २००५ मा राष्ट्रिय रोजगार ग्यारेन्टी ऐन (MGNREGA) लागू गर्‍यो।

स्वास्थ्य सेवा र शिक्षा

२००५ मा, प्रधानमन्त्री सिंह र उनको सरकारको स्वास्थ्य मन्त्रालयले राष्ट्रिय ग्रामीण स्वास्थ्य मिशन (NRHM) सुरु गर्यो, जसले पाँच लाख सामुदायिक स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई परिचालन गर्यो। यस ग्रामीण स्वास्थ्य पहलको अमेरिकी अर्थशास्त्री जेफ्री साक्सले प्रशंसा गरेका थिए। २००६ मा, उनको सरकारले अखिल भारतीय चिकित्सा अध्ययन संस्थान (एम्स), इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी (आईआईटी), इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ म्यानेजमेन्ट (आईआईएम) र अन्य उच्च शिक्षाका अन्य केन्द्रीय संस्थानहरूमा २७% सीटहरू पिछडिएको वर्ग लाई आरक्षित गर्ने प्रस्ताव कार्यान्वयन गर्‍यो। जसले गर्दा २००६ भारतीय आरक्षण विरोधी प्रदर्शनको सुरुवात भयो।

२ जुलाई २००९ मा, सिंह मन्त्रालयले शिक्षाको अधिकार ऐन ल्यायो। आन्ध्र प्रदेश, बिहार, गुजरात, उड़ीसा, पञ्जाब, मध्य प्रदेश, राजस्थान र हिमाचल प्रदेशमा आठ आईआईटी खोलिएको थियो। सिंह सरकारले पनि सर्व शिक्षा अभियानलाई जारी राख्यो। कार्यक्रममा मध्यान्ह भोजनको परिचय र सुधार र सम्पूर्ण भारतमा, विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रहरूमा, निरक्षरता विरुद्ध लड्न विद्यालयहरू खोल्ने समावेश छ।

परराष्ट्र नीति

मनमोहन सिंहले पीवी नरसिम्हा रावले सुरु गरेको र भारतीय जनता पार्टीका अटल बिहारी वाजपेयीले जारी राखेको व्यावहारिक विदेश नीतिलाई निरन्तरता दिए। सिंहले आफ्ना पूर्ववर्ती अटल बिहारी वाजपेयीले सुरु गरेको पाकिस्तानसँगको शान्ति प्रक्रियालाई निरन्तरता दिए। दुवै देशका शीर्ष नेताहरुका उच्चस्तरीय भ्रमणको आदानप्रदानले उनको कार्यकाललाई उजागर गरेको छ । सिंहको कार्यकालमा जनवादी गणतन्त्र चीनसँगको सीमा विवाद अन्त्य गर्ने प्रयास भएको थियो । नोभेम्बर २००६ मा, चिनियाँ राष्ट्रपति हु जिन्ताओले भारतको भ्रमण गरे र त्यसपछि जनवरी २००८ मा सिंहको बेइजिङ भ्रमण भए। चार दशकभन्दा बढी समयदेखि बन्द रहेको नाथुला पास्लाई सन् २००६ मा पुन: खोल्नु चीन-भारत सम्बन्धको प्रमुख विकास थियो। जनवादी गणतन्त्र चीनको राज्य परिषद्का प्रधानमन्त्री ली खछ्याङले १९ देखि २१ मे २०१३ सम्म भारत (दिल्ली-मुम्बई) को राजकीय भ्रमण गरे। सिंहले २२ देखि २४ अक्टोबर २०१३ सम्म चीनको आधिकारिक भ्रमण गरे। दिल्ली–बेइजिङ, कोलकाता–कुन्मिङ र बैंगलोर–चेङ्दुबीच भगिनी–सिटी साझेदारी स्थापना गर्ने तीनवटा सम्झौतामा हस्ताक्षर भएको छ । २०१० सम्म, जनवादी गणतन्त्र चीन भारतको दोस्रो ठूलो व्यापार साझेदार थियो।

Singh with American presidents, Barack Obama and George W. Bush, at the White House

पुरस्कार एवं सम्मान

भारतको सार्वजनिक जीवनमा डा. सिंहको धेरै वटा पुरस्कारहरू र सम्मानहरूले सम्मानित गरिएको छ। यिनीहरूमा प्रमुख छन्: -

• १९८७ मा पद्म विभूषण,
• १९९५ मा इंडियन साइन्स कांग्रेसको जवाहरलाल नेहरू पुरस्कार,
• १९९३ र १९९४ को एसिया मनी अवार्ड फर फाइनैन्स मिनिस्टर आफ् द इयर,
• १९९४ को यूरो मनी अवार्ड फर द फाइनैस मिनिस्टर अफ द इयर,
• १९५६ मा क्याम्ब्रिज विश्वविद्धालयको ऐडम स्मिथ पुरस्कार

डा. सिंहले धेरै राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय सङ्गठनहरूमा भारतको प्रतिनिधित्व गरेका छन्। आफ्नो राजनीतिक जीवनमा उनी १९९१बाट राज्य सभाको सांसद रहेका छन्। र १९९८ तथा २००४मा संसदमा विपक्षको नेता रहिसकेका छन्।

बाहिरी कडिहरू

• भारतको प्रधानमन्त्रिहरूको आधिकारिक जालस्थल (अङ्ग्रेजी मा)
• उदारीकरणको जनक मनमोहन सिंह वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००८-०८-२० मिति
• भ्रष्टाचारिहरूको सरदार
• प्रधानमन्त्रीबाट यस्तो भूल किन?