बनारस

वाराणसी Varanasi काशी, बनारस
महानगरीय_क्षेत्र
काशीका केही पबित्र ठाँऊहरू
वाराणसी
उपनाम:  भारतको अध्यात्मिक राजधानी
देश	भारत
राज्य	उत्तर प्रदेश
जिल्ला	वाराणसी
सरकार
क्षेत्रफल
• महानगरीय_क्षेत्र	३,१३१ किमी२ (१२०९ वर्ग माइल)
उन्नतांश	८०.७१ मिटर (२६४.८० फिट)
जनसङ्ख्या  (२०११)
• महानगरीय_क्षेत्र	१,२०१,८१५
• क्रम	३०औ
• घनत्व	३८०/किमी२ (९९०/वर्ग माइल)
• महानगर	१,४३५,११३ (३२nd)
भाषा
• आधिकारिक	हिन्दी
समय क्षेत्र	युटिसी+5:30 (आइएसटि)
पिन	221 001 to** (** area code)
टेलीफोन कोड	0542
सवारी दर्ता	UP 65
Sex ratio	0.926 (2011) ♂/♀
Literacy (2011)	80.12%
वेबसाइट	varanasi.nic.in

वाराणसी, जसलाई काशी र बनारस' पनि भनिन्छ, भारतको उत्तर प्रदेश राज्यको गङ्गा नदीको किनारमा अवस्थित एउटा प्राचीन शहर हो। यो हिन्दु धर्म मा एक धेरै महत्त्वपूर्ण तीर्थस्थल हो, र बौद्ध र जैन धर्महरूका लागि पनि एक तीर्थस्थल हो [१] हिन्दू मान्यता अनुसार यसलाई "अविमुक्त क्षेत्र" भनिन्छ।

वाराणसी संसारको प्राचीन बसोबास सहरहरू मध्ये एक हो। काशी नरेश (काशीका महाराजा) वाराणसी शहरको मुख्य सांस्कृतिक संरक्षक र सबै धार्मिक गतिविधिहरूको अभिन्न अंग हो। वाराणसीको संस्कृतिको गंगा नदी र यसको धार्मिक महत्वसँग अटूट सम्बन्ध छ। यो सहर हजारौं वर्षदेखि भारत विशेष गरी उत्तर भारतको सांस्कृतिक र धार्मिक केन्द्रको रूपमा रहेको छ। हिन्दुस्तानी शास्त्रीय संगीतको बनारस घरानाको जन्म र विकास वाराणसीमै भएको थियो। वाराणसीमा कबीर साहेब , वल्लभाचार्य, रविदास, स्वामी रामानन्द, त्रालङ्गा स्वामी, शिवानन्द गोस्वामी, मुन्शी प्रेमचन्द, जयशंकर प्रसाद, आचार्य रामचन्द्र शुक्ल, पण्डित रवि शंकर, गिरिजा देवी, पंडित हरिप्रसाद चौरसिया र उस्ताद बिस्मिल्ला खान आदि लगायत भारतका धेरै दार्शनिक, कवि, लेखक, संगीतकारहरू बसेका छन्। गोस्वामी तुलसीदासले हिन्दू धर्मको सबैभन्दा सम्मानित मध्येको पुस्तक रामचरितमानस यहाँ नै लेखेका थिए र गौतम बुद्धले समेत आफ्नो पहिलो उपदेश यहाँ सारनाथमा दिएका थिए।

वाराणसी चार प्रमुख विश्वविद्यालयहरूको घर हो : बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय, महात्मा गांधी काशी विद्यापीठ, सेंट्रल इंस्टीट्यूट ऑफ हाइयर टिबेटियन स्टडीज़ र सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय । यहाँका बासिन्दाहरू मुख्यतया काशिका भोजपुरी बोल्छन्, जुन हिन्दीकै एक बोली हो। वाराणसीलाई प्रायः 'मन्दिरहरूको शहर', 'भारतको धार्मिक राजधानी', 'भगवान शिवको शहर', 'दीपहरूको शहर', 'ज्ञानको शहर' आदि विशेषणहरूद्वारा सम्बोधन गरिन्छ। प्रसिद्ध अमेरिकी लेखक मार्क ट्वेन लेख्छन्: "बनारस इतिहास भन्दा पुरानो छ, परम्परा भन्दा पुरानो, किम्वदन्ती (लेजेण्ड )भन्दा पुरानो, र एकसाथ राख्दा त्यो संग्रह भन्दा दोब्बर पुरानो छ।"

इतिहास

पौराणिक कथा अनुसार, काशी शहर हिन्दु भगवान शिव द्वारा लगभग 5000 वर्ष पहिले स्थापना भएको थियो, जसको कारण यो आज एक महत्वपूर्ण तीर्थस्थल हो। यो हिन्दुहरुको पवित्र सप्तपुरी मध्येको एक हो । स्कन्द पुराण, रामायण, महाभारत र सबैभन्दा पुरानो वेद, ऋग्वेदलगायत धेरै हिन्दू ग्रन्थहरूमा यो शहरको उल्लेख छ।सामान्यतया, वाराणसी शहर लगभग 3000 वर्ष पुरानो मानिन्छ, तर हिन्दू परम्परा अनुसार, काशी यो भन्दा धेरै पुरानो मानिन्छ। यो शहर मलमल र रेशमी कपडा, अत्तर, हात्तीको दाँत र शिल्प को लागी एक व्यापार र औद्योगिक केन्द्र भएको छ। गौतम बुद्धको समयमा (जन्म ५६७ ईसापूर्व), वाराणसी काशी राज्यको राजधानी थियो। बनारसको दशाश्वमेध घाट नजिकैको शीतला माताको मन्दिर अर्कावंशी क्षत्रियहरूले बनाएका थिए।प्रख्यात चिनियाँ यात्री ह्वेन त्सांगले यस सहरलाई धार्मिक, शैक्षिक र कलात्मक गतिविधिको केन्द्रको रूपमा वर्णन गर्दै गंगा नदीको किनारमा ५ किलोमिटरसम्म यसको विस्तारको बारेमा लेखेका छन्। आधुनिक काशी राज्य काशी राजा मन्साराम सिंह द्वारा 1725 ईस्वी मा स्थापित भएको थियो। उनका छोरा राजा बलवंत सिंह थिए जसले 1770 ईस्वी सम्म बनारस (काशी) राज्यमा शासन गरे।१४ अगस्ट १७८१ मा वारेन हेस्टिङ्सले बनारसमा आक्रमण गर्दा राजा चेत सिंहले अङ्ग्रेजी सेनासँग लडाइँ गरे र आफ्नो ज्यान जोगाउन वारेन हेस्टिङ्सले बनारसबाट रातको अन्धकारमा नारीको भेषमा भाग्नुपर्‍यो। वारेन हेस्टिङ्सले थप सेना बोलाएर काशीमा फेरि आक्रमण गरे, जसमा राजा चेत सिंह पराजित भए र उनलाई बनारसबाट ग्वालियरमा निर्वासन गर्नुपर्‍यो।राजा चेत सिंह जीवनभर बनारस फर्कन सकेनन् । काशीका राजा चेत सिंहको निर्वासनमा 29 मार्च, 1810 मा ग्वालियरमा मृत्यु भयो।

विभूतिहरू

प्राचीन कालदेखि नै काशीमा समय-समयमा धेरै महान् व्यक्तित्वहरू देखा परेका वा बसेका छन्। ती मध्ये केही निम्नानुसार छन्:

संत कबीर ,स्वामी रामानन्दाचार्य , सन्त रविदास, महर्षि अगस्त्य , धन्वन्तरी , गौतम बुद्ध , बाबा किनराम , रानी लक्ष्मीबाई , पाणिनी , पार्श्वनाथ , पतञ्जलि , वल्लभचार्य, शंकराचार्य, तुलसीदास, महर्षि वेदव्यास

प्राचीन काशी

अतिप्राचीन

काशी गङ्गा नदीको किनारमा अवस्थित धेरै पुरानो सहर हो।यो जतिको पुरानो सहरहरू संसारमा कमै छन्। हजारौं वर्षअघि केही छोटो कद र कालो वर्णका मानिसले यस सहरको जग बसालेका थिए। त्यसपछि यहाँ लुगा र चाँदीको व्यापार सुरु भयो । केही समयपछि पश्चिमबाट आएका अग्ला गोराहरूले उनीहरूको सहर खोसे। यिनीहरु महान लडाकु थिए, उनीहरुसँग न घर थियो न अचल सम्पत्ति । उनीहरूले आफूलाई आर्य अर्थात् श्रेष्ठ र महान भन्थे। आर्यहरूको आफ्नै जात र परिवार थियो।त्यसपछि उनीहरुको एक राजपरिवार पनि काशी आए । त्यतिबेला उनको एक शाही परिवार काशी नजिकैको अयोध्यामा पनि बसोबास गरेका थिए। जसलाई राजा इक्ष्वाकुको कुल भनिन्छ, अर्थात् सूर्यवंशी काशीमा चन्द्रवंशको स्थापना भएको थियो। भरत राजकुलका चन्द्रवंशी राजाहरूले काशी नगरमा सयौं वर्षसम्म शासन गरे। काशी त्यसबेला आर्यहरूको पूर्वी सहरहरू मध्येको एक थियो, पूर्वमा तिनीहरूको शासनको सिमाना। त्यसभन्दा पर पूर्वको देश अपवित्र मानिन्थ्यो।

महाभारत काल

बनारसको तेल चित्रकला, १८९०

महाभारत कालमा काशी भारतको समृद्ध जिल्ला मध्ये एक थियो। महाभारतमा वर्णित कथा अनुसार एक स्वयंवरमा पाण्डव र कौरवका हजुरबुवा भीष्मले काशीका राजाका तीन छोरी अम्बा, अम्बिका र अम्बालिकालाई अपहरण गरेका थिए । यस अपहरणले काशी र हस्तिनापुर बीचको वैमनस्य निम्त्यायो। कर्णले दुर्योधनको लागि काशी राजकुमारीलाई पनि जबरजस्ती अपहरण गरेको थियो, जसका कारण काशी राजाले महाभारत युद्धमा पाण्डवहरूको पक्षमा लडेका थिए। पछि, गंगाको बाढीले हस्तिनापुरलाई डुबायो, त्यसपछि पाण्डवहरूका वंशजहरू वर्तमान इलाहाबाद जिल्लाको यमुनाको किनारमा कौशाम्बीमा नयाँ राजधानी बनाएर बसोबास गरे। उनको राज्यलाई वत्स भनिन्थ्यो र काशीमाथि वत्सको नियन्त्रण थियो।

उत्तर वैदिक काल

यसपछि ब्रह्मदत्त नामक राजपरिवारले काशीलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिए। त्यस वंशमा महान् विद्वानहरू शासक भए र ज्ञान र विद्वत्ता ब्राह्मणहरूबाट क्षत्रियहरूमा गयो। उनका समकालीन पञ्जाबका कैकेय वंशका राजा अश्वपति थिए। त्यसबेला गंगा-यमुना दोआबमा शासन गर्ने पाञ्चालहरूमध्ये राजा प्रवाहन जयबलीले पनि आफ्नो ज्ञानको डंका बजाएका थिए। यसै अवधिमा जनकपुर, मिथिलाको विदेहका शासक जनक थिए, जसको दरबारमा याज्ञवल्क्यजस्ता विद्वान ऋषिहरू र गार्गी जस्ता विद्वान महिलाहरूले शास्त्रहरू अध्ययन गर्थे। उनका समकालीन काशी राज्यका राजा अजातशत्रु थिए।उहाँ आत्मा र ईश्वरको ज्ञानमा अद्वितीय हुनुहुन्थ्यो। त्यसबेला देशमा ब्रह्म र जीवनको सम्बन्ध, जन्म र मृत्यु, लोक र परलोकको बारेमा विचार चलिरहेको थियो । यी विचारहरूलाई उपनिषद् भनिन्छ। यस कारणले यस अवधिलाई उपनिषद काल पनि भनिन्छ।