बङ्गाली संस्कृति

बङ्गाली संस्कृति वा बङ्गालको संस्कृति दक्षिण एसियाली क्षेत्रमा बङ्गालीहरूद्वारा स्थापित गरिएको संस्कृति हो जसमध्ये बङ्गलादेशमा बङ्गाली एक मात्र राष्ट्रिय र राज्यभाषा हो भने भारतीय राज्यहरू पश्चिम बङ्गाल, त्रिपुरा र आसामको पनि बङ्गाली भाषा प्रमुख र आधिकारिक भाषा हो। बङ्गालीहरूको लगभग १ हजार ४ सय वर्षको समृद्ध इतिहास र संस्कृति छ। दक्षिण एसियामा, बङ्गाल क्षेत्रको आफ्नै सम्पदा र विशिष्ट संस्कृति छ। त्यतिबेला बङ्गाल सबैभन्दा धनी क्षेत्र थियो। बङ्गाल क्षेत्र त्यस समयको उपमहाद्वीपीय राजनीतिक र सांस्कृतिक केन्द्र थियो। बङ्गालले अझै पनि दक्षिण एसियाली संस्कृतिको प्रतिनिधित्व गर्दछ र बङ्गाली संस्कृतिका उत्सवहरू विश्वव्यापी रूपमा मनाउने गरिन्छ। बङ्गाली संस्कृति धार्मिक र राष्ट्रिय दृष्टिकोणबाट पूर्णतया भिन्न छ।

बङ्गाली प्रमुख जातीय भाषिक समूह हो। ढाका मुगल बङ्गालको राजधानी र मुगल भारतको व्यापारिक राजधानी (सन् १६१०-१७५७) बनेको थियो। ढाका विश्वको सबैभन्दा ठूलो र धनी बङ्गाली वृहत् सहर हो भने मुम्बई र दिल्ली पछि भारतीय उपमहाद्वीपमा तेस्रो सबैभन्दा ठूलो र धनी वृहत् सहर पनि हो। बङ्गाल प्रदेशको एक भागको रूपमा बङ्गालले ब्रिटिस शासनको समयमा यस क्षेत्रको सबैभन्दा उन्नत राजनीतिक र सांस्कृतिक केन्द्रको रूपमा चर्चा पाएको थियो। विभाजन पछि, बङ्गलादेशी संस्कृति मूलधारको बङ्गाली संस्कृतिबाट छुट्टिएको भने यसरी उनीहरूको संस्कृति पनि फरक तरिकाले विकसित भएको थियो। अझै पनि बङ्गलादेशी संस्कृति र पश्चिम बङ्गाली संस्कृतिमा धेरै समानताहरू छन् जसले उनीहरू दुवैलाई बङ्गाली संस्कृतिको रूपमा एकसाथ जोड्दछ।

साहित्य

बङ्किमचन्द्र चट्टोपाध्याय

रवीन्द्रनाथ ठाकुर

काजी नजरुल इसलाम

बेगम रोकेया

मीर मशर्रफ हुसेन

शरतचन्द्र चट्टोपाध्याय

उपेन्द्रकिशोर रायचौधुरी

जीवनानन्द दास

सुनील गङ्गोपाध्याय

हुमायुन आहमेद

बङ्गाली भाषामा लेखिएका साहित्यिक कृतिहरूलाई बङ्गाली साहित्य भनिन्छ। ७औँ शताब्दीको बीचतिर बङ्गाली भाषामा साहित्य लेखन सुरु भएको अनुमान गरिएको छ। १० र १२औँ शताब्दीको बीचमा लेखिएको बौद्ध दोहा-सङ्कलन चार्यपद बङ्गाली साहित्यको सबैभन्दा पुरानो नमुनाहरूमध्ये एक हो। मध्यकालीन बङ्गाली साहित्य कविताप्रमुख थिए। बङ्गाली साहित्य एसियाको सबैभन्दा विकसित साहित्यिक परम्पराहरू मध्ये एक हो। प्राचीन संस्कृत र मगधी प्राकृतको वंशको रूपमा बङ्गाली भाषाको विकास लगभग १०००-१२०० ईस्वीमा पाल साम्राज्य र सेन वंशको अधीनमा भएको थियो। यो बङ्गाल सल्तनतको आधिकारिक दरबारी भाषा बन्दै यसले अरबी र फारसीको प्रभावलाई अवशोषित गरेको थियो। मध्ययुगीन बङ्गालीहरूले १६औँ र १७औँ शताब्दीमा धर्मनिरपेक्ष साहित्यको विकास गराएका थिए। यो भाषा अराकानमा पनि बोलिने गरिन्थ्यो। कलकत्तामा बङ्गाली पुनर्जागरणले १९औँ शताब्दीको अन्त्य र २०औँ शताब्दीको सुरुमा भाषाको आधुनिक मानकीकृत रूपको विकास गरेको थियो। रवीन्द्रनाथ ठाकुर सन् १९१३ मा साहित्यमा नोबेल पुरस्कार प्राप्त गर्ने प्रथम बङ्गाली लेखक बनेका थिए भने उनी प्रथम गैर-युरोपेली नोबेल पुरस्कार विजेता पनि थिए। काजी नजरुल इसलाम ब्रिटिस भारतको विद्रोही कविको रूपमा चिनिन्छन्। बङ्गालको विभाजन पछि पूर्वी बङ्गालमा एक विशिष्ट साहित्यिक संस्कृतिको विकास हुन पुगेको थियो भने तत्कालीन पूर्वी पाकिस्तान पछि गएर स्वतन्त्र बङ्गलादेश बनेको थियो।

प्राचीन युग

बङ्गाली साहित्यको प्राचीन युग इस्वी संवत् ६५० देखि १२०० बीच रहेको छ । यस अवधिमा बङ्गाली भाषा फस्टाएको गइरहेको थियो भने बङ्गाली साहित्यमा पहिला उदाहरणहरू लेखिएका थिए। प्राचीन बङ्गाली साहित्यका मुख्य कृतिहरू यस प्रकार छन्:

• लोक साहित्य: यस साहित्यमा कविता, गीत, कथा, नाटक आदि समावेश छन्। बङ्गाल सल्तनतद्वारा पहिलो एकीकृत, सांस्कृतिक बङ्गाली पहिचानको गठन गरिएको भएसँगै १३औँ शताब्दीको उत्तरार्धमा बङ्गालीलाई पहिलो पटक अदालतले आधिकारिक भाषाको रूपमा मान्यता दिएको थियो।

• बौद्ध धार्मिक साहित्य: यी साहित्यहरूमा त्रिपिटक, महावंश, जातक, गीता, महाभारत, रामायण आदि समावेश छन्।

• हिन्दू धार्मिक साहित्य: यी साहित्यहरूमा पुराण, उपनिषद्, ब्रह्म सूत्र, तन्त्र आदि समावेश छन्।

मध्ययुग

बङ्गाली साहित्यको मध्ययुगीन काल सन् १२०० देखि १८०० बीच रहेको छ। बङ्गाली साहित्य यस अवधिमा आफ्नो स्वर्णयुगबाट गुज्रिएको थियो। मध्यकालीन बङ्गाली साहित्यका मुख्य कृतिहरू यस प्रकार छन्:

• धार्मिक साहित्य: यी साहित्यहरूमा वैष्णव शब्द, शाक्त शब्द, सूफीवादी शब्द आदि समावेश छन्।

• लोक साहित्य: यस साहित्यमा रामायण, महाभारत, पुराण, उपनिषद्, ब्रह्म सूत्र, तन्त्र आदि समावेश छन्।

• गद्य साहित्य: यी साहित्यहरूमा बङ्ग साहित्य परिचय, चैतन्य चरित्रमृत, बृहतकोश, रामायण, महाभारत आदि समावेश छन्।

आधुनिक युग

बङ्गाली साहित्यको आधुनिक युग सन् १८०० देखि हालसम्म रहेको छ। यस अवधिमा बङ्गाली साहित्य विश्व साहित्यसँग जोडिँदै आधुनिकतातर्फ अघि बढेको थियो। यस युगका अग्रणी कविहरूमा रवीन्द्रनाथ ठाकुर, काजी नजरुल इसलाम, जसिमुद्दीन, जीवनानन्द दास आदि पर्दछन्। भने कथाकारहरूमा शरतचन्द्र चट्टोपाध्याय, ताराशङ्कर बन्दोपाध्याय, विभूतिभूषण बन्दोपाध्याय, माणिक बन्दोपाध्याय, सत्यजीत राय, अद्वैत मल्लबर्मन, प्रमथनाथ बरुआ, आशापूर्णा देवी आदि पर्दछन् यस्तै गरि उपन्यासकारहरूमा रवीन्द्रनाथ ठाकुर, विभूतिभूषण बन्दोपाध्याय, माणिक बन्दोपाध्याय, सत्यजीत राय, शरतचन्द्र चट्टोपाध्याय, ताराशङ्कर बन्दोपाध्याय, अद्वैत मल्लबर्मन, समरेश मजुमदार आदि पर्दछन्। यस्तै गरि नाटककारहरूमा रवीन्द्रनाथ ठाकुर, द्विजेन्द्रलाल राय, बङ्किम चट्टोपाध्याय, माइकल मधुसूदन दत्त, शरतचन्द्र चट्टोपाध्याय, अतुल प्रसाद सेन, सत्यजीत राय र निबन्धकारहरूमा रवीन्द्रनाथ ठाकुर, प्रमथ चौधरी, शरतचन्द्र चट्टोपाध्याय, रवीन्द्रनाथ त्रिवेदी, विधान चन्द्र राय आदि पर्दछन्।

बङ्गाली साहित्यमा इस्लामको प्रभाव

बङ्गाली साहित्यमा इस्लामको प्रभाव व्यापक छ। मध्ययुगकालीन बङ्गालमा इस्लामको विकास भयो र यसको आदर्श र मूल्यहरू बङ्गाली साहित्यमा प्रतिबिम्बित भएका थिए। इस्लामको प्रभाव बङ्गाली साहित्यको मध्ययुगीन कविता, गद्य, नाटक, लोक साहित्य आदिमा देख्न सकिन्छ। बङ्गाली साहित्यको मध्ययुगीन कालमा धार्मिक साहित्य फस्टाएको थियो। यस अवधिमा वैष्णव, शाक्त र सूफीवादी श्लोकहरूको रचना गरिएको थियो। यी पदहरूले इस्लामको आदर्श र मूल्यहरू प्रतिबिम्बित गर्दछन्। उदाहरणका लागि, वैष्णव श्लोकले अल्लाहलाई भगवान विष्णुको रूपमा वर्णन गर्दछ जबकि सूफीवादी श्लोकहरूले अल्लाहको प्रेम र भक्तिको बारेमा बताउँदछ।

बङ्गाली साहित्यमा इस्लामको प्रभावलाई निम्नानुसार विश्लेषण गर्न सकिन्छ:

• भाषिक प्रभाव: इस्लामको प्रभावमा बङ्गाली भाषाको व्याकरण र शब्दावलीहरूमा केही परिवर्तनहरू भएका थिए। उदाहरणका लागि, बङ्गाली भाषामा थुप्रै अरबी र फारसी शब्दहरू प्रयोग गरिएका छन्।

• विषयगत प्रभाव: इस्लामको प्रभावमा बङ्गाली साहित्यको विषयवस्तुमा केही परिवर्तनहरू भएका थिए। उदाहरणका लागि, मध्ययुगमा बङ्गाली साहित्यले इस्लामको धार्मिक र नैतिक शिक्षालाई जोड दिएको थियो।

• धार्मिक र सामाजिक प्रभाव: इस्लामको प्रभावमा बङ्गाली साहित्यको धार्मिक र सामाजिक दृष्टिकोणमा केही परिवर्तनहरू भएका थिए। उदाहरणका लागि, मध्ययुगीन कालमा बङ्गाली साहित्यले इस्लामको आदर्श र मूल्यहरूलाई प्रतिबिम्बित गरेको थियो।

• बङ्गाली साहित्यमा इस्लामको प्रभावले बङ्गाली साहित्यको विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। इस्लामको प्रभावमा बङ्गाली साहित्य समृद्ध र विविध भएको छ।

खेलकुद

शेरे बाङ्ला राष्ट्रिय क्रिकेट रङ्गशालामा बङ्गलादेश राष्ट्रिय क्रिकेट टोलीका समर्थकहरू

शेरे बाङ्ला राष्ट्रिय क्रिकेट रङ्गशालाको एक दृश्य

बङ्गाली संस्कृतिमा खेलकुद एक समृद्ध र विविध सम्पदा हो। बङ्गालीहरूले युगौँदेखि विभिन्न खेलहरूमा भाग लिँदै आइरहेका छन्। यी खेलहरू बङ्गालीहरूको संस्कृति र जीवनशैलीको एक प्रमुख भाग बनिसकेको छ।

बङ्गालको परम्परागत खेलहरूमा निम्न समावेश छन्:

• कबड्डी: एक लोकप्रिय खेल हो जुन बङ्गालीहरू बीच सबैभन्दा लोकप्रिय छ। यस खेलमा दुई टोलीले एकअर्कासँग प्रतिस्पर्धा गर्छन्। एक टोलीका खेलाडीहरू अर्को टोलीको क्षेत्रमा प्रवेश गर्छन् र आफ्नो टोलीका सदस्यहरूलाई बोलाउँछन्। अन्य टोलीका खेलाडीको काम विपक्षी टोलीका सदस्यलाई समात्नु हो।

• लुडो: वा सामान्य भाषामा पोट, एक लोकप्रिय बोर्ड खोल हो जुन बङ्गालीहरू बीच लोकप्रिय छ। यस खेलमा चार खेलाडीले एकअर्कासँग प्रतिस्पर्धा गर्छन्। खेलाडीहरूले विभिन्न रङ्गका घरहरूमा आफ्ना गोटीहरू सार्दै खेल खेल्छन्।

• बुद्धिचाल: एक रणनीतिक बोर्ड खेल हो जुन बङ्गालीहरू बीच लोकप्रिय छ। यस खेलमा दुई खेलाडीले एकअर्काविरुद्ध प्रतिस्पर्धा गर्छन्। खेलाडीहरूले आफ्नो कालो र सेतो गोटीहरू विभिन्न रङ्गका घरहरूमा सारेर खेल खेल्छन्।

• डण्डीबियो: (बङ्गाली: ডাংগুলি) (डाङ्गुली) केटाहरूले खेल्ने एक परम्परागत खल हो जुन बङ्गालीहरू बीच निकै लोकप्रिय छ। यो खेलमा दुई वा दुईभन्दा बढी खेलाडीहरू मिलेर खेल्ने गर्छन्। खेलाडीहरूले एक विशिष्ट ढाँचामा बियोहरू राख्छन् डण्डीले हिर्काउँदै खेल्ने गर्छन्।

बङ्गाल क्षेत्रमा खेलिने आधुनिक खेलहरूमा निम्नानुसार छन्:

• क्रिकेट: बङ्गालीहरूको बीचमा सबैभन्दा लोकप्रिय आधुनिक खेल हो। बङ्गलादेश राष्ट्रिय क्रिकेट टोली अन्तर्राष्ट्रिय क्रिकेटको जगतको निकै सफल मानिन्छ।

• फुटबल: बङ्गालीहरू बीच दोस्रो सबैभन्दा लोकप्रिय आधुनिक खेल हो। बङ्गलादेश राष्ट्रिय फुटबल टोलीले अन्तर्राष्ट्रिय फुटबलको जगतमा फड्को मार्दै छ।

• टेनिस: टेनिस बङ्गालीहरू बीच एक लोकप्रिय आधुनिक खेल हो।

• ब्याडमिन्टन: बङ्गालीहरूमाझ एक लोकप्रिय आधुनिक खेल हो।

• हकी: बङ्गालीहरू बीच एक लोकप्रिय आधुनिक खेल हो।

टाङ्गाइलमा आयोजित लठ्ठी खेल।

वर्षाको समयमा आयोजना गरिने डुङ्गा खियाउँदै खेलिने डुङ्गा दौड प्रतियोगिता।

परम्परागत बङ्गाली खेलहरूमा विभिन्न मार्सल कला र दौड खेलहरू समावेश रहेतापनि बेलायतीहरूद्वारा खेल्न सुरु गरिएका खेल, क्रिकेट र फुटबल हाल बङ्गालीहरू बीच सबैभन्दा लोकप्रिय छ। ऐतिहासिकरूपमा लठ्ठी खेल आफ्नो जमिन र सम्पत्तिको रक्षा गर्न वा अरूको जमिन र सम्पत्ति हडप्न एक तरिका थियो। बङ्गालका जमिनदारहरूले तालिम प्राप्त लठ्ठी खेलाडीहरूलाई हिरासतमा राखी भाडादारहरूबाट जबर्जस्ती कर उठाउने साधनको रूपमा नियुक्त गर्ने गरेका थिए। राष्ट्रव्यापी लठ्ठी खेल प्रतियोगिता सन् १९८९ सम्म कुष्टिया जिल्लामा हरेक वर्ष आयोजना गरिने गरिन्थ्यो यद्यपि यसको अभ्यास घट्दै गइरहेको छ हाल यो खेल केही चाडपर्व र उत्सवहरूमा मात्र सीमित छ। कुस्ती अर्को लोकप्रिय रक्षात्मक र आफ्नो प्रतिद्वन्द्वीलाई पछार्ने खेल हो जसका धेरै क्षेत्रीय रूपहरू छन्। जस्तै; सन् १८८९ मा चट्टोग्रामका जमिनदार कादिर बख्सले बलीखेला नामक कुस्ती खेलको सुुरुवात गरेका थिए। अब्दुल जब्बार भनिने एक व्यापारीले सन् १९०७ मा बङ्गालीहरूलाई ब्रिटिस आक्रमणकारीहरूसँग लड्न तयार पार्ने खेलको विकास गर्ने उद्देश्यले कुस्ती खेलको रूपान्तरण गरेका थिए। हाल यसलाई जब्बारको कस्ती खेलको नामले चिनिन्छ। सन् १९७२ मा लोकप्रिय कबड्डी खेललाई बङ्गलादेशको राष्ट्रिय खेल बनाइएको थियो। यो कबड्डी खेलको एक नियन्त्रित संस्करण थियो जसमा कुनै विशिष्ट नियम थिएन। बङ्गलादेश कबड्डी महासङ्घको स्थापना सन् १९७३ मा भएको थियो।

बङ्गलादेश राष्ट्रिय क्रिकेट टोलीका खेलाडी साकिब आल हासान

मोहम्मद सलिम, विदेशी क्लबबाट खेल्ने प्रथम दक्षिण एसियाली फुटबल खेलाडी हुन्। खाली खुट्टा फुटबल खेलेका कारण सन् १९३६ मा जिमी म्याकमेनीले उनको खुट्टामा पट्टि लगाउँदै गरेको दृश्य।

सञ्चारमाध्यम

दैनिक प्रथोम आलो पत्रिकाको प्रथम संस्करण, ९ नोभेम्बर १९९८

बङ्गाली सञ्चारमाध्यम बङ्गाली भाषी मानिसहरूलाई सूचना, संस्कृति, मनोरञ्जन आदि प्रदान गर्ने माध्यम हो। यो टेलिभिजन, रेडियो, पत्रपत्रिका, अनलाइन सञ्चार आदि सहित विभिन्न माध्यमहरू मिलेर बनेको छ। बङ्गलादेशमा लगभग १०० वटा निजी टेलिभिजन च्यानलहरू रहेका छन्। यसबाहेक त्यहाँ सरकारी स्वामित्वको बङ्गलादेश टेलिभिजन र बङ्गलादेश बेतार रहेको छ। बङ्गलादेशमा लगभग १०० वटा दैनिक समाचारपत्रहरू रहेका छन्। यसबाहेक साप्ताहिक, मासिक र त्रैमासिक पत्रिकाहरू पनि छन्। हाल बङ्गलादेशमा लगभग १०० वटा लोकप्रिय अनलाइन सञ्चारमाध्यमहरू रहेका छन्। यी माध्यमहरूले विभिन्न प्रकारका समाचार, राय, विश्लेषण र मनोरञ्जनका सामग्रीहरू प्रदान गर्दछ।

सूचना तथा प्रसारण मन्त्रालय अन्तर्गतको चलचित्र तथा प्रकाशन विभागको पञ्जीकरण शाखाबाट पत्रपत्रिकाको दर्ता उपलब्ध गराइन्छ। चलचित्र तथा प्रकाशन विभागले प्रकाशित गरेको प्रतिवेदनअनुसार सन् २०१८ को जुन महिनामा ३ हजार ६१ वटा पत्रपत्रिका दर्ता भएका थिए। सन् २०२० डिसेम्बर ३१ सम्म बङ्गलादेशमा दर्ता भएका समाचारपत्रहरूको सङ्ख्या ३,२१० (अनलाइन सञ्चारमाध्यमहरू बाहेक) रहेको छ जसमध्ये १,३५७ ढाकाबाट र १,८५३ अन्य जिल्लाहरूबाट प्रकाशित भएका छन्। यसमा १,३०९ दैनिक समाचारपत्र, ३ अर्ध-साप्ताहिक, १,२१४ साप्ताहिक, २१६ पन्ध्र दिने, ४२५ मासिक, ८ द्वैमासिक, ३० त्रैमासिक, १ त्रैमासिक, २ अर्ध-मासिक र २ वार्षिक समाचारपत्रहरू समावेश छन्।

प्रथोम आलो बङ्गलादेशमा सबैभन्दा धेरै पढिने र व्यापक रूपमा हेरिने बङ्गाली पत्रिका हो। आनन्दबजार पत्रिका भारतको सबैभन्दा धेरै प्रसारित हुने बङ्गाली समाचारपत्र हो। वर्तमान, प्रतिदिन, इत्तेफाक, जनकण्ठ आदि पनि व्यापक रूपमा पढिने गरिन्छ। द डेली स्टार, न्यु एज, ढाका ट्रिब्युन आदि प्रसिद्ध अङ्ग्रेजी समाचार पत्र हो। द स्टेट्सम्यान बङ्गाल क्षेत्रको सबैभन्दा पुरानो अङ्ग्रेजी दैनिक हो जुन कलकत्ताबाट प्रकाशित हुन्छ।

बङ्गलादेशमा लोकतन्त्र र समाजको विकासमा बङ्गाली सञ्चारमाध्यमले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। यसले मानिसहरूलाई सूचना प्रदान गर्दै उनीहरूमा जागरूकता बढाउने र समाजमा परिवर्तन ल्याउन मद्दत गर्दछ।