अकबर

अकवर
3rd Mughal Emperor of India
शासनकाल	27 January 1556 - 25 October 1605 (४९ वर्ष, २७५ दिन)
राज्याभिषेक	14 February 1556, near Kalanaur, Gurdaspur
पूर्वाधिकारी	हुमायुँ
उत्तराधिकारी	जहान्गिर
Regent	Bairam Khan (1556-1561)
जन्म	(१५४२-१०-१४)१४ अक्टोबर १५४२ Umerkot, Sind
मृत्यु	२७ अक्टोबर १६०५(1605-10-27) (उमेर ६३) Fatehpur Sikri, आगरा
Burial	सिकन्द्रा, आगरा
जीवनसाथीहरू	36 wives including Mariam-uz-Zamani
सन्तान	Jahangir, Murad, Danyal, 6 daughters others
नाम Abu'l-Fath Jalal ud-din Muhammed Akbar I
घराना	Timurid
वंश	मुगल
बाबु	हुमायुँ
आमा	हमिदा बानु बेगम
धर्म	इस्लाम

जलाल उद्दीन मोहम्मद अकबर (جلال الدین محمد اکبر ) (१५ अक्टोबर, १५४२-२७ अक्टोबर, १६०५) तैमूरी वंशावलीको मुगल वंशको तेस्रो शासक थिए। अकबरलाई अकबर-ऐ-आजम (अर्थात अकबर महान), शहंशाह अकबर, महाबली शहंशाहको नामबाट पनि जानिन्छ। सम्राट अकबर मुगल साम्राज्यको संस्थापक जहीरुद्दीन मुहम्मद बाबरको नाति र नासिरुद्दीन हुमायूं एवं हमीदा बानोको छोरा थिए। बाबरको वंश तैमूर र मंगोल नेता चंगेज खांसँग संबंधित थियो अर्थात उनको वंशज तैमूर लंगको खानदानबाट थिए र मातृपक्षको सम्बन्ध चंगेज खांसँग थियो। अकबरको शासनको अन्तसम्म १६०५मा मुगल साम्राज्यमा उत्तरी र मध्य भारतको अधिकाश भाग सम्मिलित थिए र त्यस समयको सर्वाधिक शक्तिशाली साम्राज्यहरू मध्ये एक थियो। बादशाहहरूमा अकबर नै एक यस्तो बादशाह थिए, जसलाई हिन्दू मुसलमान दुइटै वर्गहरूको बराबर प्रेम र सम्मान प्राप्त भयो। उनले हिन्दू-मुसलमान साम्प्रदाहरूको बीचको दूरीहरू कम गर्नको लागि दीन-ए-इलाही नामक धर्मको स्थापना गरे उनको दरबार सबैको लागि हर समय खुला रहन्थ्यो। उनको दरबारमा मुसलमान सरदारहरूको अपेक्षा हिन्दू सरदार धेरै थिए। अकबरले हिन्दुहरूमा लाग्ने जजिया मात्र समाप्त गरेनन्, बरु यस्ता अनेक कार्य गरे जसको कारण हिन्दू र मुसलमान दुइटै उनको प्रशंसक बने। अकबर मात्र तेरह वर्षको आयुमा आफ्नो पिता नसीरुद्दीन मुहम्मद हुमायुंको मृत्यु उपरान्त दिल्लीको राजगद्दीमा बसेका थिए। आफ्नो शासन कालमा उनले शक्तिशाली पश्तून वंशज शेरशाह सूरीको आक्रमण पुरै बन्द गरिदिएका थिए, साथै पानीपतको द्वितीय युद्धमा नवघोषित हिन्दू राजा हेमूलाई पराजित गरेका थिए। आफ्नो साम्राज्यको गठन गर्न र उत्तरी र मध्य भारतको सबै क्षेत्रहरूलाई एकछत्र अधिकारमा ल्याउन अकबरलाई दुइ दशक लागेको थियो। उनको प्रभाव लगभग पूरै भारतीय उपमहाद्वीपमा थियो र यस क्षेत्रको एक ठूलो भूभागमा सम्राटको रूपमा उनले शासन गरे। सम्राटको रूपमा अकबरले शक्तिशाली र बहुल हिन्दू राजपूत राजाहरूबाट राजनयिक सम्बन्ध बनाए र उनीहरूकोमा यहाँ विवाह पनि गरे।

अकबरको शासनको प्रभाव देशको कला एवं संस्कृतिमा पनि पर्‍यो। उनले चित्रकारी आदि ललित कलाहरूमा धेरै नै रुचि देखाए र उनको प्रासादको भित्ताहरू सुंदर चित्र र नमूनहरूबाट भरिएको थियो। मुगल चित्रकारीको विकास गर्नको साथ साथै उनले यूरोपीय शैलीको पनि स्वागत गरे। उनलाई साहित्यमा पनि रुचि थियो र उनले अनेक संस्कृत पाण्डुलिपिहरू र ग्रन्थहरूको फारसीमा तथा फारसी ग्रन्थहरूको संस्कृत र हिन्दीमा अनुवाद पनि गराए। अनेक फारसी संस्कृतिबाट जोडिएको चित्रहरूलाई आफ्नो दरबारको देवलहरूमा पनि बनाए। आफ्नो आरंभिक शासन कालमा अकबरको हिन्दुहरूको प्रति सहिष्णुता थिएन, तर समयको संग-संगै उनले आफ्नो आफुलाई बदले र हिन्दुहरू सहित अन्य धर्महरूमा धेरै रुचि देखाए। उनले हिन्दू राजपूत राजकुमारिहरूसँग वैवाहिक सम्बन्ध पनि कायम गरे। अकबरको दरबारमा अनेक हिन्दू दरबारी, सैन्य अधिकारी र सामन्त थिए। उनले धार्मिक चर्चाहरू र वाद-विवाद कार्यक्रमहरूको नौलो शृंखला आरंभ गरेका थिए, जसमा मुसलमान आलिम मानिसहरूको जैन, सिख, हिन्दु, चार्वाक, नास्तिक, यहूदी, पोर्चुगली एवं क्याथोलिक ईसाई धर्मशस्त्रिहरूसँग चर्चाहरू हुने गर्दथ्यो। उनको मनमा यी धार्मिक नेताहरूको प्रति आदर भाव थियो, जसमा उनको निजि धार्मिक भावनाहरूको किन्चित पनि प्रभाव पर्दैन्थ्यो। उनले अघि गएर एउटा नया धर्म दीन-ए-इलाहीको पनि स्थापना गरे, जसमा विश्वको सबै प्रधान धर्महरूको नीतिहरू र शिक्षाहरूको समावेश थियो। दुर्भाग्यवश यो धर्म अकबरको मृत्युको साथ नैं समाप्त भयो।

यति ठूला सम्राटको मृत्यु हुदा उनको अंत्येष्टि बिना कुनै संस्कार चाँडै नैं गरियो। परम्परानुसार किल्लामा पर्खाल तोडेर एक मार्ग बनाइयो तथा उनको शव चुपचाप सिकंदराको मकबरेमा गडियो।

जीवन परिचय

अकबरको चित्र

नाम

अकबरको जन्म पूर्णिमाको दिन भएको थियो यस कारण उनको नाम बदरुद्दीन मोहम्मद अकबर रखिएको थियो। बद्रको अर्थ हुन्छ पूर्ण चन्द्रमा र अकबर उनको हजुबुबा शेख अली अकबर जामीको नामबाट लिइएको थियो। भनिन्छ कि काबुलमा विजय प्राप्त भए पछि उनको पिता हुमायूँले नराम्रो द्ष्टीबाट बचाउनको लागि अकबरको जन्म तिथि एवं नाम बदलीएका थिए। किवदंती यो पनि छ कि भारतको जनताले उनलाई सफल एवं कुशल शासनको लागि अकबर नामबाट सम्मानित गरेका थिए। अरबी भाषामा अकबर शब्दको अर्थ "महान" वा ठूलो हुन्छ।

आरंभिक जीवन

अकबरको जन्म राजपूत शासक राणा अमरसालको महल उमेरकोट, सिंध (वर्तमान पाकिस्तान)मा २३ नोभेम्बर, १५४२ (हिजरी अनुसार रज्जब, ९४९को चौथो दिन) भएको थियो। यहाँ बादशाह हुमायुं आफ्नो हालको विवाहिता बेगम हमीदा बानो बेगमको साथ शरण लिएका थिए। यस पुत्रको नाम हुमायुंले एक पटक सपनामा सुनिए अनुसार जलालुद्दीन मोहम्मद रखा। बाबरको वंश तैमूर र मंगोल नेता चंगेज खांबाट थियो अथवा उनको वंशज तैमूर लंगको खानदानबाट थियो र मातृपक्षको सम्बन्ध चंगेज खांबाट थियो। यस प्रकार अकबरको धमनिहरूमा एशियाको दुइ प्रसिद्ध जातिहरू, तुर्क र मंगोलको रगतको सम्मिश्रण थियो।

लडकपनमा अकबर

हुमायुंलाई पश्तून नेता शेरशाह सूरीको कारण फारसमा अज्ञातवास बिताउन परिरहेको थियो। तर अकबरलाई उनले आफुसँग लिएर गएनन बरु रीवां (वर्तमान मध्य प्रदेश)को राज्यको एक ग्राम मुकुंदपुरमा छोडिदिएका थिए। अकबरको त्यहाको राजकुमार राम सिंह प्रथमसंग, जो पछि गएर रीवांको राजा बने,को सँग गहिरो मित्रता भएको थियो। उनीहरू एक साथ नैं पले र बढ़े र आजीवन मित्र रहे। कालांतरमा अकबर सफावी साम्राज्य (वर्तमान अफगानिस्तानको भाग)मा आफ्नो एक काका मिर्जा अस्कारीकोमा बस्न थाले। पहिले उनी केही दिन कंधारमा र फेरि १५४५ देखि काबुलमा रहे। हुमायूँको आफ्नो भाइहरूसँग बराबर द्वन्द रह्यो यसकारण काकाहरूका कहा अकबरको स्थिति बंदीभन्दा केही राम्रो थियो। यद्यपि सबै उनको साथ राम्रो व्यवहार गरदथे र शायद दुलार प्यार केही धेरै नैं होन्थ्यो। तर अकबर पढन लेख्न सिकेनन उनले केवल सैन्य शिक्षा लिन सके। उनको धेरै समय आखेट, दौड़ र द्वंद्व, कुश्ती आदिमा बित्यो, तथा शिक्षामा उनको रुचि थिएन। जबसम्म अकबर आठ वर्षको भए, जन्म देखि लिएर अबसम्म उनको सबै वर्ष ठूलो अस्थिरतामा निकलिएको थियो जसका कारण उनको शिक्षा-दीक्षाको सही प्रबन्ध हुन पाएन। अब हुमायूंको ध्यान यस तर्फ पनि गयो। लगभग नवम्बर, १५४७मा उनले अकबरको शिक्षा प्रारम्भ गर्नको लागि काबुलमा एक आयोजन गरे। तर ऐन मौकेमा अकबर हराएको कारण त्यो समारोह दोस्रो दिन सम्पन्न भयो। मुल्ला जादा मुल्ला असमुद्दीन अब्राहीमलाई अकबरको शिक्षक नियुक्त गरिएको। तर मुल्ला असमुद्दीन अक्षम सिद्ध भए। तब यो कार्य पहिले मौलाना बामजीदलाई सुम्फियो, तर जब तिनलाई पनि सफलता मिलेन तब मौलाना अब्दुल कादिरलाई यो काम सुम्फिएको थियो। तर कुनै पनि शिक्षक अकबरलाई शिक्षित गर्नमा सफल भएनन। बस्तवमा, पढ़ने-लेख्ने कुरामा अकबरको रुचि थिएन, उनको रुचि कबूतर बाजी, घुड़सवारी, र कुकुर पालनेमा धेरै थियो। तर ज्ञानोपार्जनमा उनको रुचि सधै नैं थियो। भनिन्छ, कि जब उनी सुत्न जान्थे, एक व्यक्ति उनलाई केही पढेर सुनाउथ्यो। समयको साथ अकबर एक परिपक्व र समझदार शासकको रूपमा अगाडी आए, जसलाई कला, स्थापत्य, संगीत र साहित्यमा गहिरो रुचि रह्यो।

राज्यारोहण

शेरशाह सूरीको छोरा इस्लाम शाहको उत्तराधिकारको विवादहरूबाट उत्पन्न अराजकताको लाभ उठाएर हुमायुंले १५५५मा दिल्लीमा पुनः अधिकार कायम गरे। यसमा उनको सेनाको एक राम्रो भाग फारसी सहयोगी ताहमस्प प्रथमको रह्यो। यसको केही महिना पछि नै ४८ वर्षको आयुमा हुमायुंको आकस्मिक निधन आफ्नो पुस्तकालयको सीढीबाट लडेको कारणबाट भयो। त्यसबेला अकबरको संरक्षक बैरम खांले साम्राज्यको हितमा यस मृत्युलाई केही समयको लागि छुपाये राखयो र अकबरलाई उत्तराधिकार हेतु तैयार गरे। १४ फेब्रुअरी, १५५६लाई अकबरको राज्यारोहण हुने/भयो। यिनीहरू सब मुगल साम्राज्यबाट दिल्लीको गद्दीमा अधिकारको फिर्ताको लागि सिकंदर शाह सूरीसँग चलिरहेको युद्धको समयमा नैं भयो। १३ वर्षीय अकबरको कलनौर, पंजाबमा सुनौलो वस्त्र तथा एक गहिरो रंगको पगडीमा एक नवनिर्मित मंचमा राज्यारोहण भयो। यिनीहरू मञ्च आज पनि कायम छ। उनलाई फारसी भाषामा सम्राटको लागि शब्द शहंशाहबाट पुकारिएको। वयस्क हुदासम्म उनको राज्य बैरम खांका संरक्षणमा चल्यो।

राज्यको विस्तार

हराएको राज्यलाई पुनः प्राप्त गर्नको लागि अकबरका पिता हुमायूँको अनवरत प्रयत्न अंततः सफल भयो र उनी सन्‌ १५५५मा हिंदुस्तान पुग्न सके तर अगिल्लो वर्ष नै सन्‌ १५५६मा राजधानी दिल्लीमा उनको मृत्यु भयो र गुरदासपुरको कलनौर नामक स्थानमा १४ वर्षको आयुमा अकबरको राज्यारोहण भयो। अकबरको संरक्षक बैराम खानलाई नियुक्त गरिएको जसको प्रभाव उनमा १५६०सम्म रह्यो तत्कालीन मुगल राज्य केवल काबुलबाट दिल्लीसम्म नैं फैलिएको थियो। यसका साथ नैं अनेक समस्याहरू पनि सिर उठाएर खडा थियों। १५६३मा शम्सुद्दीन अतका खानको हत्यामा उठेको जन आक्रोश, १५६४-६५को बीच उजबेक विद्रोह र १५६६-६७मा मिर्जा भाइहरूको विद्रोह पनि थियो, तर अकबरले बडो कुशलतासँग यो समस्याहरूलाई हल गरे। आफ्नो कल्पनाशीलताबाट उनले आफ्नो सामंतहरूको संख्या बढाए। यसै बीच १५६६मा महाम अङ्का नामक उनको धायका बनवाये मदरसा (वर्तमान पुरानो किल्ला परिसरमा)बाट सहर फर्कदै गरेका अकबर माथि तीरबाट एक ज्यानलिने हमला भयो, जसलाई अकबरले आफ्नो फुर्तीबाट बचाए, जबकी उनको बाहुमा गहिरो भयो। यस घटना पछि अकबरको प्रशसन शैलीमा केही परिवर्तन आयो जस अन्तर्गत उनले शासनको पूर्ण बागडोर आफ्नो हाथमा लिए। यसको तत्काल पछि नैं हेमुको नेतृत्वमा अफगान सेना पुनः संगठित भएर उनको सम्मुख चुनौती बनेर खडा थियो। आफ्नो शासनको आरम्भिक कालमा नैं अकबरले यो सम्झे कि सूरी वंशलाई समाप्त नगरि उनी चैनबाट शासन गर्न सक्ने छैनन। यस लागि उनी सूरी वंशको सबैभन्दा शक्तिशाली शासक सिकंदर शाह सूरीमाथि आक्रमण गर्न पंजाब लागे।

दिल्लीको सत्ता-पलट

चित्र:अकबरको साम्राज्य.png

अकबरको समय मुगल साम्राज्य

दिल्लीको शासन उनले मुग़ल सेनापति तारदी बैग खानलाई सुम्फिदिए। सिकंदर शाह सूरी अकबरका लागि धेरै ठूलो प्रतिरोध साबित भएनन। केही प्रदेशहरूमा त अकबर पुग्नु पहिले नैं उनको सेना पछडी हट्द थियो। अकबरको अनुपस्थितिमा हेमू विक्रमादित्यले दिल्ली र आगरामा आक्रमण गरेर विजय प्राप्त गरे ६ अक्टोबर १५५६लाई हेमुले स्वयंलाई भारतको महाराजा घोषित गरे। यसैको साथ दिल्ली मे हिंदू राज्यको पुनः स्थापना भयो।

सत्ताको फिर्ती

दिल्लीको पराजयको समाचार जब अकबरलाई प्राप्त भयो उनले तुरन्त नैं बैरम खानसँग परामर्श गरे र दिल्लीको तर्फ फर्कने इरादा बनयो लिए। अकबरको सलाहकारहरूले उनलाई काबुलको शरणमा जाने सल्लाह दिए। अकबर र हेमुको सेनाको बीच पानीपतमा युद्ध भयो। यो युद्ध पानीपतको द्वितीय युद्धको नामबाट प्रसिद्ध छ। संख्यामा कम हुदहुदै पनि अकबरले यस युद्धमा विजय प्राप्त गरे यस विजयबाट अकबरलाई १५०० हात्ती प्राप्त भो जुन मनकोटको हमलामा सिकंदर शाह सूरीका विरुद्ध काम आयो। सिकंदर शाह सूरीले आत्मसमर्पण गरे र अकबरले त्यसलाई प्राणदान दिए।

चहुँओर विस्तार

दिल्लीमा पुनः अधिकार जमाए पछि अकबरले आफ्नो राज्यको विस्तार गर्नु शुरू गरे र मालवालाई १५६२ मा, गुजरातलाई १५७२ मा, बंगाललाई १५७४ मा, काबुललाई १५८१ मा, कश्मीरलाई १५८६ मा, र खानदेशलाई १६०१मा मुगल साम्राज्यको अधीन ल्याए। अकबरले यी राज्यहरूमा एक एक राज्यपाल नियुक्त गरे। अकबर यो चाहदैन थिएको मुगल साम्राज्यको केन्द्र दिल्ली जस्तो टाढाको सहरमा होस; यस लागि उनले यो निर्णय लागिको मुगल राजधानीलाई फतेहपुर सीकरी लैजाने जुन साम्राज्यका मध्यमा थियो। केही नैं समयका पछि अकबरलाई राजधानी फतेहपुर सीकरीबाट हटाउनु पर्‍यो। भनिन्छ कि पानीको कमी यसको प्रमुख कारण थियो। फतेहपुर सीकरी पछि अकबरले एक चलित दरबार बनाए जुन कि साम्राज्य भरि घूमि रहन्थ्यो यस प्रकार साम्राज्यका सबै कुनामा उचित ध्यान दिन सम्भव भयो। सन १५८५मा उत्तर पश्चिमी राज्यका सुचारू राज पालनका लागि अकबरले लाहौरलाई राजधानी बनाया। आफ्नो मृत्युका पूर्व अकबरले सन १५९९मा फेरी आगरालाई राजधानी बनाए र अंतसम्म यहींबाट शासन संभाले।

प्रशासन

मुगल झण्डा

सन्‌ १५६०मा अकबरले स्वयं सत्ता संभाले र आफ्नो संरक्षक बैरम खांलाई निकालयो गरे। अब अकबरको आफ्नो हातमा सत्ता थियो तर अनेक कठिनाइयाँ पनि थियों। जस्तै - शम्सुद्दीन अतका खानको हत्यामा उठेको जन आक्रोश (१५६३), उजबेक विद्रोह (१५६४-६५) र मिर्जा भाइहरूको विद्रोह (१५६६-६७) तर अकबरले बढो कुशलतासँग यी समस्याहरूलाई हल गरे। आफ्नो कल्पनाशीलताबाट उनले आफ्नो सामंतहरूको संख्या बढाए। सन्‌ १५६२मा आमेरको शासकसँग उनले समझौता गरे - यस प्रकार राजपूत राजा पनि उनको तर्फ भए। यसै प्रकार उनले ईरानबाट आउनेहरूलाई पनि ठूलो सहायता दिए। भारतीय मुसलमानहरूलाई पनि उनले आफ्नो कुशल व्यवहारबाट आफ्नो तर्फ ताने। धार्मिक सहिष्णुताको उनले नौलो परिचय दिए - हिन्दू तीर्थ स्थानहरूमा लगाएको जजिया हटाउएएको (सन्‌ १५६३)। यसबाट पुरा राज्यवासिहरूलाई अनुभव भयो कि उनी एक परिवर्तित नीति अपनानमा सक्षम छन्। यसको अतिरिक्त उनले जबर्दस्ती युद्धबंदियोको धर्म परिवर्तन गर्न पनि बंद गरि दिए।

मुद्रा

तत्कालीन चाँदीको मुद्रा

अकबरले आफ्नो शासनकालमा ताबा, चाँदी एवं सुनको मुद्राहरू प्रचलित गरे यी मुद्राहरूका पृष्ठ भागमा सुंदर ईस्लामिक छपाई हुने गर्दथ्यो। अकबरले आफ्नो कालको मुद्रहरूमा धेरै परिवर्तन गरे। उनले एक खुली टकसाल व्यवस्थाको शुरुवात गरे जसको अन्तरगत कुनै पनि व्यक्ति यदि टकसाल शुल्क दिन सक्षम थियो तब उ कुनै अर्को मुद्रा अथवा सुनसँग अकबरको मुद्रालाई परिवर्तित गर्न सकथ्यो। अकबर चाहन्थे कि उनको पुरै साम्राज्यमा समान मुद्रा चलोस।

राजधानी स्थानांतरण

पानीपतको द्वितीय युद्ध होनेका पछि हेमूलाई मारेर दिल्लीमा अकबरले पुनः अधिकार कायम गरे। यस पछि उनले आफ्नो राज्यको विस्तार गर्नु शुरू गरे र मालवालाई १५६२ मा, गुजरातलाई १५७२ मा, बंगाललाई १५७४ मा, काबुललाई १५८१ मा, कश्मीरलाई १५८६मा र खानदेश(वर्तमान बुढहानपुर, महाराष्ट्रको भाग)लाई १६०१मा मुगल साम्राज्यको अधीन गरे। अकबरले यी राज्यहरूमा प्रशासन संभाल्ने हेतुले एक-एक राज्यपाल नियुक्त गरे। उनलाई राज्य संभाल्नको लागि दिल्ली धेरै स्थानहरूबाट टाढा लग्यो र यो प्रतीत भयो कि यसबाट प्रशासनमा समस्या आउन सक्दछ, अतः उनले निर्णय लागिको मुगल राजधानीलाई आगोराको निकट फतेहपुर सीकरी लैजाने जुन साम्राज्यको लगभग मध्यमा थियो। एक पुरानो बसेको ग्राम सीकरीमा अकबरले नया शहर बनाए जसलाई आफ्नो जीत अथवा फतहको खुशीमा फतेहाबाद वा फतेहपुर नाम दिइएको थियो। चाँडै नैं यसलाई पुरै वर्तमान नाम फतेहपुर सीकरीबाट बोलाउन थालियो। यहांको अधिकांश निर्माण ती १४ वर्षहरूका नैं हुन, जसमा अकबरले यहाँ निवास गरे। सहरमा शाही उद्यान, आरामगाहहरू, सामंतहरू र दरबारिहरूको लागि आवास तथा बच्चहरूको लागि मदरसाहरू बनाएयो। ब्लेयर र ब्लूमका अनुसार सहरका भित्री भवनहरू दुइ प्रमुख प्रकारको छं- सेवा इमारतहरू, जस्तै कारवांसेरी, टकवर्ष, निर्माणीहरू, ठूलो बजार (चहर सूक) जहाँ दक्षिण-पश्चिम/उत्तर पूर्व अक्षका लम्बवत निर्माण भएको छ, र दोस्रो शाही भाग, जसमा भारतको सबैभन्दा ठूलो सामूहिक मस्जिद छ, साथै आवासीय तथा प्रशासकीय भबन छन् जसलाई दौलतखाना भन्दछन्। यो पहाडसँग केही कोणमा स्थित छन् तथा किबलाका साथ एक कोण बना्दछं।

तर यिनीहरू निर्णय सही भएन र केही नैं समय पछि अकबरले राजधानी फतेहपुर सीकरीबाट हटाउनु पर्‍यो। यसको पछि पानिको कमी प्रमुख कारण थियो। फतेहपुर सीकरीका पछि अकबरले एक चलित दरबारको रचना गरे जुन पुरा साम्राज्यमा घुमि रहन्थ्यो र यस प्रकार साम्राज्यका सबै स्थानहरूमा उचित ध्यान देन सम्भव भयो। पछि उनले सन १५८५मा उत्तर पश्चिमी भागको लागि लाहौरलाई राजधानी बनाए। मृत्युका पूर्व अकबरले सन १५९९मा राजधानी फिर्ता आगोरा बनाए र अन्तसम्म यहींबाट शासन सम्भाले।

अमर सिंह द्वार, आगोराको किला

आगोरा सहरको नया नाम दिइएको अकबराबाद जुन साम्राज्यको सबैभन्दा ठूलो सहर बन्यो। सहरको मुख्य भाग यमुना नदीको पश्चिमी तटमा बसेको थियो। यहाँ वर्षाको पानीको निकासको राम्रो नाली-नालहरूबाट परिपूर्ण वयवस्था बनाएयो। लोधी साम्राज्यद्वारा बनाएएको गारो-माटोबाट बनेको नगरको पुरानो चहारदेवलीलाई तोडेर १५६५मा नया बलुआ पत्थरको देवल बनाएयो। अंग्रेज इतिहासकार युगल ब्लेयर एवं ब्लूमका अनुसार यस रातो देवलका कारण नैं यसको नाम लाल किला भयो। उनी अगाडी लेख्छन कि यो किल्ला पछिल्लो किल्लाको नक्सा नैं केही अर्धवृत्ताकार बनेको थियो। सहरको तर्फबाट यसलाई एक दोहरो सुरक्षा देवल घेरिएको छ, जसको बाहिर गहिरो खाडल बनेको छ। यस दोहरो देवलमा उत्तरमा दिल्ली गेट र दक्षिणमा अमर सिंह द्वार बनेको छ। यो दुइटै द्वार आफ्नो धनुषाकार मेहराब-रूपी आलहरू र बुर्जहरू तथा रातो र सफा संगमर्मरमा नीलो ग्लेज्ड टाइलहरू द्वारा अलंकरणबाट नैं चिनिन्छ। वर्तमान किल्ला अकबरका नाति शाहजहां द्वारा बनाएएको हो। यसमा दक्षिण तर्फ जहांगीरी महल र अकबर महल छन्।

नीतिहरू

विवाह सम्बन्ध

महाराणा प्रताप

आंबेरको कछवाहा राजपूत राज भारमलले अकबरका दरबारमा आफ्नो राज्य संभालेको केही समय पछि नैं प्रवेश पाएका थिए। उनले आफ्नो राजकुमारी हरखा बाईको विवाह अकबरबाट गराउन स्वीकार गरे। जोधाबाई विवाहोपरांत मुसलमान बनिन र मरियम-उज-जमानी कहलिईन। उनलाई राजपूत परिवारले सदाको लागि त्यागी दियो र विवाह पछि उनी कहिले पनि आमेर फिर्ता गईनन। उनलाई विवाहका पछि आगोरा वा दिल्लीमा कुनै महत्त्वपूर्ण स्थान पनि मिलेको थिएन, तर भरतपुर जिल्लाको एउटा सानो गाँउ प्राप्त भएको थियो। उनको मृत्यु १६२३मा भएको थियो। उनको छोरा जहांगीर द्वारा उनको सम्मानमा लाहौरमा एउटा मस्जिद बनाउन लगाएएको थियो। भारमललाई अकबरका दरबारमा ऊच्च स्थान मिलेको थियो, र उनको पछि उनको छोरा भगवंत दास र नाती मानसिंह पनि दरबारको उच्च सामन्त बनी रहे।

हिन्दू राजकुमारीहरूलाई मुसलमान राजाहरूसँग विवाहमा सम्बन्ध बनाउनेको प्रकरण अकबरको समयदेखि पूर्व धेरै भएका थिए, तर अधिकांश विवाहहरू पछि दुइटै परिवारहरूका आपसी सम्बन्ध राम्रो रहेन, र न नै राजकुमारीहरू कहिले फिर्ता घर आए। जबकी अकबरले यस मामलालाई पछिल्लो प्रकरणहरूबाट अलग रूप दिए, जहाँ ती रानीहरूका भाइहरू वा पिताहरूलाई पुत्रिहरू वा बहिनीहरूको विवाहोपरांत अकबरको मुसलमान ससुराल वालहरू जस्तो नै सम्मान मिलि रह्यो, मात्र उनीसँग खान खान र प्रार्थना गर्नेको। ती राजपूतहरूलाई अकबरका दरबारमा राम्रो स्थान प्राप्त भएको थियो। सबैले उनलाई त्यस्तै नैं अपनाएका थिए सिवाय केही रूढिवादी परिवारहरूलाई छोडेर, जसले यसलाई अपमानका रूपमा देखेको थिए।

अन्य राजपूर रजवाडहरूले पनि अकबरका सँग वैवाहिक सम्बन्ध बनाएका थिए, तर विवाह सम्बन्ध कायम गर्ने कुनै शर्त थिएन। दुइ प्रमुख राजपूत वंश, मेवाढको शिशोदिए र रणथंभोरको हाढा वंश यी संबंधहरूबाट सदा नैं पन्छिदै रहे। अकबरको एक प्रसिद्ध दरबारी राजा मानसिंहले अकबरको तर्फबाट एक हाढा राजा सुर्जन हाढाको सामु एक सम्बन्ध प्रस्ताव पनि लिएर गये, जसलाई सुर्जन सिंहले यस शर्तमा स्वीकार्य गरे कि ती आफ्नो कुनै छोरीको विवाह अकबरका सँग गर्ने छैनन। अन्ततः कुनै वैवाहिक सम्बन्ध भएन तर सुर्जनलाई गढ-कटंगको अधिभार सुम्फिएर सम्मानित गरियो। अन्य धेरै राजपूत सामंतहरूलाई पनि आफ्नो राजाहरूको छोरीहरूलाई मुगलहरूलाई विवाहका नाममा दिनु राम्रो लाग्दैनथ्यो। गढ सिवानको राठौर कल्याणदासले मोटा राजा राव उदयसिंह र जहांगीरलाई मारने धमकी पनि दिएका थिए, किनकि उदयसिंहले आफ्नो छोरी जोधाबाईको विवाह अकबरको छोरा जहांगीरबाट गर्ने निश्चय गरेका थिए। अकबरले यो थाहा भए पछि शाही फौजहरूलाई कल्याणदास माथी आक्रमण हेतु पठाएका थिए। कल्याणदास त्यस सेनासँग युद्धमा काम आयो र उनको स्त्रिहरूले जौहर गरे।

यि सम्बधहरूको राजनैतिक प्रभाव महत्त्वपूर्ण थियो। जबकी केही राजपूत स्त्रिहरूले अकबरका हरममा प्रवेश लिनमा ईस्लाम स्वीकार गरे, र पनि तिनलाई पूर्ण धार्मिक स्वतन्त्रता थियो, साथै उनीहरूके नाता गोताहरूलाई जुन हिन्दू नैं थिए; दरबारमा उच्च-स्थान पनि प्राप्त भएको थियो। यिनीहरू द्वारा जनसाधारणको ध्वनि अकबरको दरबारसम्म पुग्ने गर्दथ्यो। दरबारका हिन्दू र मुसलमान दरबारिहरूका बीच सम्पर्क बढनले आपसी विचारहरूको आदान-प्रदान भयो र दुइटै धर्महरूमा संभावको प्रगति भयो। यसबाट अघिल्लो पीढीमा दुइटै रक्तहरूको संगम थियो जसले दुइटै संप्रदाहरूका बीच सौहार्दलाई पनि बढावा दियो। परिणामस्वरूप राजपूत मुगलहरूको सर्वाधिक शक्तिशाली सहायक बने, राजपूत सैन्याधिकारिहरूले मुगल लेनामा रहेर अनेक युद्ध गरे तथा जीते। यिनमा गुजरातको १५७२को अभियान पनि थियो। अकबरको धार्मिक सहिष्णुताको नीतिले शाही प्रशासनमा सबैका लागि नौकरिहरू र रोजगारका अवसर खोली दिएका थिए। यसका कारण प्रशासन र पनि सुदृढ हुदै गयो।

कामुकता

तत्कालीन समाजमा वेश्यावृतिलाई सम्राटको संरक्षण प्रदान थियो। उनको एक धेरै ठूलो हरम थियो जसमा धेरै नैं महिलाहरू थिए। यिनमा अधिकांश स्त्रिहरूलाई बलपूर्वक अपहृत गराएर त्यहा राखीएको थियो। त्यस समयमा सती प्रथा पनि ब्यापक रूपमा थियो। तब भनिन्छ कि अकबरका केही मानिसहरू जुन सुन्दर महिलालाई सती हुदै गरेको देख्थे, बलपूर्वक गएर सती हुनबाट रोकदथे र त्यसलाई सम्राटको आज्ञा बताएन्थ्यो तथा त्यस महिलालाई हरममा हालिन्थ्यो। जबकी यस प्रकरणलाई दरबारी इतिहासकारहरूले केही यस ढंगबाट भनेका छन कि यस प्रकार बादशाह सलामतले सती प्रथाको विरोध गरे र ती अबला स्त्रिहरूलाई संरक्षण दियए। आफ्नो जीवनीमा अकबरले स्वयं लेखेका छन– यदि मलाई पहिले नैं यो बुधिमत्ता जागृत हुन् जान्थ्यो त म आफ्नो सल्तनतको कुनै पनि महिलालाई अपहरण गरेर आफ्नो हरममा ल्याउदिन थिए। यस कुराबाट यो त स्पष्ट नैं हुन जान्छ कि उनी सुन्दरिहरूको अपहरण गराउथे। यसको वाहेक अपहरण नगराउने कुराको निरर्थकता पनि यस तथ्यबाट ज्ञात हुन्छ कि न त अकबरका समयमा र न नैं उनको उतराधिकारीहरूको समयमा हरम बन्द भएको थियो।

आईने अकबरीको अनुसार अब्दुल कादिर बदायूंनी भन्दछन् कि बेगमहरू, कुलीन, दरबारियहरूको पत्नीहरू अथवा अन्य महिलाहरू जब कहिले बादशाहको सेवामा पेश हुने इच्छा गर्दछ भने उनीहरूले पहिले आफ्नो इच्छाको सूचना देकर उत्तरको प्रतीक्षा गर्नु पर्दछ; जसलाई यदि योग्य समझिन्छ तब हरममा प्रवेशको अनुमति दिईन्छ। अकबर आफ्नो प्रजालाई बाध्य गर्ने गर्दथे की उनीहरू आफ्नो घरको स्त्रिहरूको नग्न प्रदर्शन सामूहिक रूपबाट आयोजित गरुन जसलाई अकबरले खुदारोज (प्रमोद दिवस) नाम दिएका थिए। यस उत्सवका पछाडी अकबरको एकमात्र उदेश्य सुन्दरीहरूलाई आफ्नो हरमका लागि चुन्नु थियो।। गोंडवानाको रानी दुर्गावतीमा पनि अकबरको कुदृष्टि थियो। उनले रानीलाई प्राप्त गर्नका लागि उनको राज्यमा आक्रमण गरे। युद्धका समयमा वीरांगनाले अनुभव गरिन कि उनीहरूलाई मारने होईन बरु बंदी बनाउने प्रयास भैरहेको छ, तब उनीहरूले त्यही आत्महत्या गरिन। तब अकबरले उनको बहिनी र छोरा बुहारीलाई बलपूर्वक आफ्नो हरममा हालि दिए। अकबरले यो प्रथा पनि चलाएका थियो कि उनको पराजित शत्रु आफ्नो परिवार एवं परिचारिका वर्ग मध्येबाट चुनिएका महिलाहरू उनको हरममा पठाई दिने।

पोर्चुगलिहरूसँग सम्बन्ध

१५५६मा अकबरका गद्दी लिदाको समय, पोर्चुगलिहरूले महाद्वीपका पश्चिमी तटमा धेरै किल्ला र कारखाना (फैक्ट्रीहरू) लगाएका थिए, र ठूलो स्तरमा त्यस क्षेत्रमा नौवहन र सागरीय व्यापार नियंत्रित गर्न लागेका थिए। यस उपनिवेशवाद चल्दै गर्दा अन्य सबै व्यापारी संस्थाहरूलाई पोर्चुगलिहरूको शर्तहरूको अधीन नैं रहनु पर्दथ्यो, जसमा त्यस समयका शासकहरू र व्यापारिहरूलाई आपत्ति हुन लागेको थियों। मुगल साम्राज्यले अकबरका राज्यारोहण पछि पहिलो निशाना गुजरातलाई बनाए र सागर तटमा प्रथम विजय पाए १५७२ मा, तर पोर्चुगलिहरूको शक्तिलाई ध्यानमा राख्दै पहिले केही वर्षहरूसम्म उनीसित मात्र फारसको खाडी क्षेत्रमा यात्रा गर्ने हेतु कर्ताज नामक पास लागि लिएदै रह्यो। १५७२मा सूरतको अधिग्रहणको समय मुगलहरू र पोर्चुगलिहरूको प्रथम भेट भएको, र पोर्चुगलिहरूलाई मुगलहरूको असली शक्तिको अनुमान भयो र फलतः उनीहरूले युद्धको सट्टा नीतिबाट काम लिनु उचित सम्झे र पोर्चुगली राज्यपालले अकबरको निर्देशमा उनीहरूलाई एक राजदूतद्वारा सन्धि प्रस्ताव पठाए। अकबरले त्यस क्षेत्रबाट आफ्नो हरमका र अन्य मुसलमान मानिसहरू द्वारा मक्कालाई हजको यात्रालाई सुरक्षित गर्ने दृष्टिबाट प्रस्ताव स्वीकार गरे। १५७३मा अकबरले आफ्नो गुजरातका प्रशासनिक अधिकारिहरूलाई एक उर्दी जारी गरे, जसमा निकटवर्त्ती दमणमा पोर्चुगलिहरूलाई शान्तिसँग रहन दिने आदेश दिएका थिए। यसका बदलामा पोर्चुगलिहरूले अकबरको परिवारको लागि हज जाने हेतु पास जारी गरेका थिए।

तुर्कहरूसँग सम्बन्ध

चित्र:Hijaz hindi 2.png

हेजाज

१५७६मा अकबरले याह्या सलेहका नेतृत्वमा आफ्नो हरमका अनेक सदस्यहरू सहित हाजिहरूको एक ठूलो जत्था हजलाई पठाए। यो जत्था दुइ पोतहरूमा सूरतबाट जेद्दाह बंदरगाहमा १५७७मा पुग्यो र मक्का र मदीनालाई अग्रसर भयो। १५७७ देखि १५८०को बीच चार र कारवां हजलाई रवाना भयो, जसको साथ मक्का र मदीनाका मानिसहरूका लागि भेटीहरू र गरीबहरूका लागि सदके थिए। यि यात्री समाजका आर्थिक रूपबाट तल्लो वर्गका थिए, र यिनीहरू जानाले ती सहरहरूमा आर्थिक भार बढ्यो। तब तुर्क प्रशासनले उनीहरूसँग घर फर्कनको लागि निवेदन गरे, जसमा हरमको महिलाहरू तैयार भएनन। धेरै विवादपछि तिनी विवश भएर फर्कनु परो। अदनको राज्यपाललाई १५८०मा आएका यात्रिहरूको ठूलो संख्या देखेर ठूलो रोष भयो र उनले फर्कदै मुगलहरूको यथासम्भव अपमान पनि गरे। ^{[स्रोत नखुलेको]} यी प्रकरणहरूका कारण अकबरलाई हाजिहरूको यात्राहरूमा रोक लगाउनु परो। १५८४ पछि अकबरले यमनका साम्राज्यका अधीनस्थ अदनका बंदरगाहमा पोर्चुगलिहरूको मददबाट चढाई गर्ने योजना बनाए।^{[स्रोत नखुलेको]} पोर्चुगलिहरूबाट यस बारेमा योजना बनाउने हेतु एक मुगल दूत गोआमा अक्टोबर १५८४देखि स्थायी रूपबाट तैनात गरिएयो। १५८७मा एक पोर्चुगली टुकडीले यमनमा आक्रमण पनि गरे तर तुर्क नौसेना द्वारा हारको सामना गर्नु पर्‍यो। यस पछि मुगल-पोर्चुगली गठबंधनलाई पनि धक्का पुग्यो किनकि मुगल जागीरदारहरू द्वारा जंजीरामा पोर्चुगलिहरू माथि लगातार दबाव हालिरहेको थियो।

धर्म

अकबर एक मुसलमान थियो,मा दोश्रो धर्म एवं संप्रदाहरूका लागि पनि उनको मनमा आदर थियो। जस्तै-जस्तै अकबरको आयु बदती गई वैसे-वैसे उनको धर्मका प्रति रुचि बढन लगी। त्यसलाई विशेषगरेर हिंदू धर्मका प्रति आफ्नो लगावका लागि जानिन्छं। उनले आफ्नो पूर्वजोबाट विपरीत धेरै हिंदू राजकुमारिहरूबाट विवाह गरे यसका वाहेक अकबरले आफ्नो राज्यमा हिन्दुओलाई विभिन्न राजसी पदहरूमा पनि आसीन गरे जुन कि कुनै पनि भूतपूर्व मुसलमान शासकले नही गरेको थियो। उ यो जान गयो थियो कि भारतमा लामो समयसम्म राज गर्नका लागि त्यसलाई यहाँका मूल निवासिहरूलाई उचित एवं बराबरीको स्थान दिन चाहिये।

हिन्दू धर्ममा प्रभाव

अकबर इबादत-खानेमा ईसाई धर्माप्रचारकहरूका साथ, १६०५ ईस्वी

हिन्दुहरूमा लागे जजिया १५६२मा अकबरले हटाइ दिए, तर १५७५मा मुसलमान नेताहरूका विरोधका कारण फिर्ता गर्न पर्यो , हुनत उनले पछि नीतिपूर्वक फिर्ता हटा लिया। जजिया गर गरीब हिन्दुहरूलाई गरीबीबाट विवश भएर इस्लामको शरण लिनका लागि लगाइन्थ्यो। यो मुसलमान मानिसहरूमा छैन लगाइन्थ्यो। यस गरका कारण धेरै गरीब हिन्दू जनसंख्यामा बोझ पडन्थ्यो, जसबाट विवश भएर ती इस्लाम कबूल गर्थे। फिरोज शाह तुगलकले भने छ, कि कसरी जजिया द्वारा यस ्लामको प्रसार भएको थियो।

अकबरद्वारा जजिया र हिन्दू तीर्थहरूमा लागे गर हटाउनको सामयिक निर्णहरूको हिन्दुहरूमा केही खास प्रभाव छैन पडा, किनकि यसबाट तिनलाई केही खास लाभ छैन हुने/भयो, किनकि यिनीहरू केही अन्तराल पछि फिर्ता लागयो दिइयो। अकबरले धेरै हिन्दुहरूलाई उनीहरूको इच्छा विरुद्ध पनि ईस्लाम ग्रहण गराए यसका वाहेक उनले धेरै हिन्दू तीर्थ स्थानहरूका नाम पनि यस ्लामी गरे, जस्तै १५८३मा प्रयागलाई इलाहाबाद गरिएको। अकबरका शासनकालमा नैं उनको एक सिपहसालार हुसैन खान तुक्रियाले हिन्दुहरूलाई बलपूर्वक भेदभाव दर्शक बिल्ले उनको काँध र पाखुरामा लगाउन विवश गराएको थियो।

इतिहासकार दशरथ शर्मा बता्दछन्, कि हामी अकबरलाई उनको दरबारका इतिहास र वर्णनहरू जस्तै अकबरनामा, आदिका अनुसार महान भन्दछन्। यदि कुनै अन्य उल्लेखनीय कार्हरू तिर हेर्नुहोस, जस्तै दलपत विलास, तब स्पष्ट हुनेछ कि अकबर आफ्नो हिन्दू सामंतहरूबाट कति अभद्र व्यवहार गरे गर्थ्यो। अकबरका नवरत्न राजा मान सिंह द्वारा विश्वनाथ मंदिरका निर्माणलाई अकबरको अनुमतिका पछि गरेको कारण हिन्दुहरूले त्यस मंदिरमा जान बहिष्कार गरिदिए। कारण साफ थियो, कि राजा मान सिंहको परिवारसँग अकबरको वैवाहिक सम्बन्ध थियो। अकबरका हिन्दू सामन्त उनको अनुमतिका बगैर मन्दिर निर्माणसम्म छैन गरा सकन्थे। बंगालमा राजा मानसिंहले एक मंदिरको निर्माण बिना अनुमतिका आरंभ गरे, त अकबरले ठेगाना चलनेमा त्यसलाई रुकवा दिए, र १५९५मा त्यसलाई मस्जिदमा बदलने आदेश दिए।

अकबरको मकबरा, सिकंदरा

अकबरका लागि आक्रोशको हद एक घटनाबाट ठेगाना चल्दछ। हिन्दू कस ानहरूका एक नेता राजा रामले अकबरका मकबरे, सिकंदरा, आगरालाई लूटने प्रयास गरे, जसलाई स्थानीय फौजदार, मीर अबुल फजलले असफल गर दिए। यसका केही नैं समय पछि १६८८मा राजा राम सिकंदरामा दोबारा प्रकट हुने/भयो र शाइस्ता खांका आनेमा विलंबको फाइदा उठाँदै हुए, उनले मकबरेमा दोबारा सहरूध लगाए, र धेरै बहुमूल्य सामान, जस्तै सोने, चाँदी, बहुमूल्य कालीन, चिराग, इत्यादि लूट लागि, तथा जोले जा छैन सका, तिनलाई बर्बाद गर गया। राजा राम र उनको आदमिहरूले अकबरको अस्थिहरूलाई खोद गर निकाल लिया एवं जला गर भस्म गर दिए, जो कि मुसलमानहरूका लागि घोर अपमानको विषय थियो।

हिन्दू धर्मसँग लगाव

पछिको वर्षहरूमा अकबरलाई अन्य धर्महरूको प्रति पनि आकर्षण भयो। अकबरलाई हिंदू धर्म प्रति लगाव केवल मुगल साम्राज्यलाई ठोस बनाउनको लागि नै थिएन वरु उनीको हिंदू धर्ममा व्यक्तिगत रुचि थियो। हिंदू धर्मका वाहेक अकबरलाई शिया ईस्लाम एवं ईसाई धर्ममा पनि रुचि थियो। ईसाई धर्मको मूलभूत सिद्धान्त जान्नको लागि उनले एक पटक एक पोर्चुगली ईसाई धर्म प्रचारकलाई गोआबाट बोलाएका थिए। अकबरले दरबारमा एक विशेष ठाउ बनाएका थिए जसलाई इबादत-खाना (प्रार्थना-स्थल) भनिन्थ्यो, जहाँ उनी विभिन्न धर्मगुरुहरू एवं प्रचारकहरूसँग धार्मिक चर्चाहरू गर्ने गर्दथे। उनको यो दोस्रो धर्महरूको अन्वेषण केही मुसलमान कट्टरपंथी मानिसहरूका लागि असहनीय थियो। उनीहरूलाई लाग्ने लागेको थियो कि अकबर आफ्नो धर्मबाट भटकी रहेका छन्। यो कुराहरूमा केही सत्यता पनि थियो, अकबरले धेरै पटक रुढिवादी ईस्लामबाट हटेर केही फैसला लागि, यहाँ सम्म कि १५८२मा उनले एक नया सम्प्रदायको नैं शुरु गरी दिए जसलाई दीन-ए-इलाही अथवा ईश्वरको धर्म भनिएको छ।

दीन-ए-इलाही

फतेहपुर सीकरीको बुलन्द दरवाजा

मुख्य लेख: दीन ए इलाही

दीन-ए-इन्ही नामबाट अकबरले १५८२ मा एक नया धर्म बनाए जसमा सबै धर्मका मूल तत्वहरूलाई हाले, यसमा प्रमुखतः हिंदू एवं यस ्लाम धर्म थिए। यसको वाहेक पारसी, जैन एवं ईसाई धर्मको मूल विचारहरूलाई पनि सम्मिलित गरे। हुनत यस धर्मका प्रचारका लागि उनले केही धेरै उद्योग गरेनन केवल आफ्नो विश्वस्त मानिसोलाई नैं यसमा सम्मिलित गरे। भनिन्छ कि अकबरका वाहेक केवल राजा बीरबल नैं मृत्युसम्म यसको अनुयायी थिए। दबेस्तान-ए-मजहबको अनुसार अकबरका पश्चात केवल १९ मानिसहरूले यस धर्मलाई अपनाए। कालांतरमा अकबरले एक नयाँ पञ्चांगको रचना गरे जसमा उनले एक ईश्वरीय संवतलाई आरम्भ गरे जुन उनको नैं राज्याभिषेकका दिनबाट प्रारम्भ हुदथ्यो। उनले तत्कालीन सिक्कहरूका पछाडी ‘‘अल्लाह-ओ-अकबर’’ लेखाए जुन अनेकार्थी शब्द थियो। अकबरको शाब्दिक अर्थ हुन्छ "महान" र ‘‘अल्लाह-ओ-अकबर’’ शब्दका दुइ अर्थ हुन सक्तथ्यो "अल्लाह महान छन् " वा "अकबर नै अल्लाह हुन"। दीन-ए-इलाही सही अर्थमा धर्म न भएर एक आचार संहिताको समान थियो। यसमा भोग, घमण्ड, निंदा गर्नु वा दोष लगाउनु निषेध थियो एवं यसलाई पाप भनिएको छ। दया, विचारशीलता, र संयम यसका आधार स्तम्भ थिए।

अकबरको नवरत्न

बीरबल

मुख्य लेख: अकबरका नवरत्न

निरक्षर भए पनि अकबरलाई कलाकारहरू एवं बुद्धिजीवीहरूसँग विशेष प्रेम थियो। उनको यसै प्रेमका कारण अकबरका दरबारमा नौ(९) अति गुणवान दरबारी थिए जसलाई अकबरका नवरत्नको नामबाट पनि जानिन्छ।

• अबुल फजल (१५५१ - १६०२ )ले अकबरको समयलाई लिपिबद्ध गरेको थिए। उनले अकबरनामाको पनि रचना गरेका थिए। उनले नैं आइन-ए-अकबरी पनि रचेका थिए।
• फैजी (१५४७ - १५९५) अबुल फजलको भाइ थिए। उनी फारसीमा कविता लेख्दथे। राजा अकबरले उनलाई आफ्नो छोराको गणित शिक्षकको पदमा नियुक्त गरेका थिए।
• मिंया तानसेन अकबरका दरबारमा गायक थिए। उनी कविता पनि लेख्ने गर्दथे।
• बीरबल (१५२८ - १५८३) दरबारको विदूषक र अकबरका सलाहकार थिए। यिनी धेरै बुद्धिमान भनिन्छ। उनको अकबरको साथ भएको किस्सा आज पनि भनिन्छ।
• टोडरमल अकबरको अर्थ मन्त्री थिए। उनले विश्वको प्रथम भूमीको लेखा जोखा एवं मापन प्रणाली तयार गरेका थिए।
• राजा मान सिंह आम्बेर (जयपुर)को कच्छवाहा राजपूत राजा थिए। उनी अकबरको सेनाको प्रधान सेनापति थिए। उनको बहिनी जोधाबाई अकबरको पटरानी थिइन।
• अब्दुल रहीम खान-ऐ-खाना एक कवि थिए र अकबरका संरक्षक बैरम खानको छोरा थिए।
• फकीर अजिओं-दिन अकबरको सलाहकार थिए।
• मुल्लाह दुइ पिअजा अकबरको सलाहकार थिए।

चलचित्र एवं साहित्यमा

अकबरको व्यक्तित्व बहुचर्चित रहेको छ। यसको लागि भारतीय साहित्य एवं सिनेमाहरूले अकबरबाट प्रेरित धेरै पात्र रचेका छन्।

चित्र:जोधा अकबर.jpg

२००८मा प्रदर्शित चलचित्र जोधा-अकबरको पोस्टर

• २००८मा आशुतोष गोवरिकर निर्देशित चलचित्र जोधा अकबरमा अकबर एवं उनको पत्निको कहानीलाई दर्शाइएको छ। अकबर एवं जोधाबाईको पात्र क्रमशः ऋतिक रोशन एवं ऐश्वर्या रायले निभाएका छन्।
• १९६०मा बनेको चलचित्र मुगल-ए-आजम भारतीय चलचित्रको एक लोकप्रिय चलचित्र हो। यसमा अकबरको पात्र पृथ्वीराज कपूरले निभाएका थिए। यस चलचित्रमा अकबरको छोरा सलीमको प्रेम कथा र त्यस कारणबाट पिता पुत्रमा खडा भएको द्वन्दलाई दर्शाइएको छ। सलीमको भूमिका दिलीप कुमार एवं अनारकलीको भूमिका मधुबालाले निभाएको थियो।
• १९९०मा जी टीवीले अकबर-बीरबल नामबाट एक धारावाहिक प्रसारित गरेको थियो जसमा अकबरको पात्र हिन्दी अभिनेता विक्रम गोखलेले निभाएका थिए।
• नब्बेका दशकमा संजय खान कृत धारावाहिक अकबर दी ग्रेट दूरदर्शनमा प्रदर्शित गरिएको थियो।
• प्रसिद्ध अङ्ग्रेजी साहित्यकार सलमान रुशदीको उपन्यास दी एन्चैन्ट्रेस अफ फ्लोरहरूस (अंग्रेजी:The Enchantress of Florence)मा अकबर एक मुख्य पात्र छन्।

यिनलाइ पनि हेर्नुहोस

• मुगल-ए-आजम (1960 फिल्म)
• जोधा अकबर (2008 फिल्म)
• अकबरको मकबरा
• अकबरका नवरत्न
• अकबरनामा

बाहिरी कडीहरू

विकिस्रोत सन् १९११ को इन्साइक्लोपिडिया ब्रिटानिका Akbar, Jellaladin Mahommed लेख तथ्यहरू रहेका छन्।

• [[{{{2}}} language|{{{2}}}]]: {{{3}}} तीन प्रश्न – (अकबर-बीरबल) प्रयास-वर्ल्डप्रेस पर
• [[{{{2}}} language|{{{2}}}]]: {{{3}}} अकबरको इतिहास कस्बा पर
• [[{{{2}}} language|{{{2}}}]]: {{{3}}} अकबर र बीरबल लखनवी ब्लग मा
• [[{{{2}}} language|{{{2}}}]]: {{{3}}} अकबर र बीरबल वर्ल्डप्रेस मा
• [[{{{2}}} language|{{{2}}}]]: {{{3}}} जोधा-अकबर (फिल्म) अकबरका उत्थानको कहानी
• [[{{{2}}} language|{{{2}}}]]: {{{3}}} अकबर महान पुस्तक हेर्नुहोस
• [[{{{2}}} language|{{{2}}}]]: {{{3}}} अकबरको इतिहास कस्बा मा

अकबर मुगल वंश जन्म: १५ अक्टोबर १५४२ मृत्यु: २७ अक्टोबर १६०५
राजकीय पद
पूर्वाधिकारी हुमायुं	मुगल सम्राट १५५६-१६०५	पछिल्लो जहांगीर