महाभारत

महाभारत
महाभारतम्
कुरुक्षेत्र युद्धको पाण्डुलिपि चित्रण
विबरण
धर्म	हिन्दु धर्म
लेखक	व्यास
भाषा	संस्कृत
अध्यायहरू	१८ पर्व
पद्य	२००,०००
पूर्ण पाठ
महाभारतम् नेपाली विकिस्रोतमा

महाभारत हिन्दुहरूको एक प्रमुख काव्य ग्रन्थ हो, जसलाई स्मृति वर्गको ग्रन्थ मानिन्छ। यस ग्रन्थ भारतीय संस्कृतिको अनुपम धार्मिक, पौराणिक, ऐतिहासिक तथा दार्शनिक ग्रन्थ मानिन्छ।

महाभारतको प्रथम अध्याय अनुसार यो महाकाव्य ऋषि वेद व्यास (जो स्वयं यस महाकाव्यका एक प्रमुख पात्र हुन) द्वारा बोलेर, भगवान गणेशद्वारा लेखाइएको हो। व्यासले यो ग्रन्थ आफैले लेख्दा धेरै समय लाग्ने तथा आफ्नो जीवनमा पूर्ण गर्न पनि नसकिने जस्तो देखिए पछि भगवान गणेश, जो छिटो लेख्नको लागि प्रख्यात छन्,को सामुन्ने यो प्रस्ताव राखेका थिएँ। गणेश तत्काल तयार भए तर आफू रोकी-रोकी लेख्न नसक्ने हुनाले एक शर्त राखे कि व्यासले कथा वाचन गर्दा खेरिको समयमा एकछिन पनि आराम गर्नको लागि रोकिन पाउने छैनन्।

यस महाकाव्यको शुरुवात एउटा सानो रचना जयबाट भएको थियो भन्ने मान्यता छ। यसको रचनाको कुनै निश्चित तिथि थाहा छैन तर यसलाई सामान्यतया वैदिक युगमा लगभग १४०० ईसा पूर्वको समयको मानिन्छ। विद्वानहरूले यसको तिथि निर्धारित गर्नका लागि यसमा वर्णित सूर्य ग्रहण र चन्द्र ग्रहणहरूको बारेमा अध्ययन गरेका छन् र यसलाई ३१औँ शताब्दी इसा पूर्वको मान्दछन् भने पौराणिकहरू ५०७८ वर्ष पूर्व लेखनकार्य प्रारम्भ गरी ५०८१ पूर्व लेखनकार्य सम्पन्न भएको मान्दछन् ,तर मतभेद भने अझै पनि जारी छ।

शल्य, जो महाभारतमा कौरवहरूको तर्फबाट लडेका थिएँ, उनलाई रामायणमा वर्णित लव र कुश पछिको ५०औँ पुस्ताको मानिन्छ। यसै आधारमा केही विद्वानहरू महाभारतको समय रामायण भन्दा १००० वर्ष पछिको मान्दछन्। तिथिहरू चाहे जे सुकै भएपनि यहि काव्यहरूको आधारमा वैदिक धर्मको आधार टिकेको छ जो पछि हिन्दु धर्मको आधुनिक आधार बनेको छ।

परिचय

कम्बोडियाका अङ्कोर वटमा वेदव्यास एवम् गणेश जीलाई महाभारतको रचना गर्दै चित्रित गरिरहेको एक शिलाचित्र

विभिन्न नाम

यो महाकाव्य, जय, भारत र महभारत नामहरूद्वारा प्रसिद्ध छ। यसमा वेदव्यासले भारतवंशिहरूका चरित्रहरूका साथ साथ अन्य धेरै महान ऋषिहरू, चन्द्रवंश-सूर्यवंश राजाहरूका उपाख्यानहरू सहित धेरै अन्य धार्मिक उपाख्यान पनि राखेका थिएँ। यसपछि वेदव्यासले २४,००० श्लोकको बिना कुनै अन्य ऋषिहरू, चन्द्रवंश-सूर्यवंश राजाहरूका उपाख्यानहरूको केवल भारतवंशिहरूलाई केन्द्रित गरेर "भारत" काव्य बनाएका थिएँ। यी दुइटै रचनाहरूमा धर्मको अधर्ममा विजय हुनको कारण यो "जय" भनेर पनि चिनिन लागिएको थियो।

मूल काव्य रचना इतिहास

सूत जी द्वारा महाभारत ऋषि मुनिहरूलाई सुनाउदै

वेदव्यासलाई महाभारत पूरा रचनमा ३ वर्ष लागेको थियो, यसको कारण यो हुन सक्छ कि त्यस समयमा लेखन लिपि कलाको यति विकास भएको थिएँन, त्यस कालमा ऋषिहरूद्वारा वैदिक ग्रन्थहरूलाई एक पुस्ता देखि अर्को पुस्तासम्म परम्परागत मौखिक रूपदेखि याद गरेर सुरक्षित रखिन्थ्यो। त्यस समय संस्कृत ऋषिहरूको भाषा थियो र ब्राह्मी सामान्य बोलचालको भाषा थियो। यस प्रकार ऋषिहरूद्वारा सम्पूर्ण वैदिक साहित्य मौखिक रूपदेखि याद गर्न पीढी दर पीढी सहस्त्रहरू वर्षहरूसम्म याद राखिएको छ। फेरि बिस्तारै जब समयका प्रभावदेखि वैदिक युगका पतनका साथै ऋषिहरूको वैदिक साहित्यलाई याद राख्ने शैली लुप्त हुँदै गयो तबदेखि वैदिक साहित्यलाई पाण्डुलिपिहरूमा लेखेर सुरक्षित राख्ने प्रचलन भएको थियो। यो सर्वमान्य छ कि महाभारतको आधुनिक रूप धेरै अवस्थाहरूदेखि गुजर गर्न बनाएको छ। विद्वानहरूद्वारा यसको रचनाको चार प्रारम्भिक अवस्थाहरू पहचान गरिएका छन्। यी अवस्थाहरू संभावित रचना काल क्रममा निम्न लिखित छन्:

प्रारम्भिक चार अवस्थाहरू

जनमेजयका सर्प यज्ञ समारोहमा वैशम्पायन जी ऋषि मुनिहरूलाई महाभारत सुनाउदै

१) सर्वप्रथम वेदव्यास द्वारा १०० पर्वहरूका रूपमा एक लाख श्लोकहरूको रचित भारत महाकाव्य, जो पछि महाभारतका नामले प्रसिद्ध भयो।

२) अर्को पटक व्यासको भनाइमा तिनको शिष्य वैशम्पायन जी द्वारा पुनः यसै "भारत" महाकाव्यलाई जनमेजयका यज्ञ समारोहमा ऋषि-मुनिहरूलाई सुनाउनु।

२००० ईसा पूर्व

३) तेस्रो पटक फेरी पनि ‍वैशम्पायन र ऋषि-मुनिहरूको यस वार्ताका रूपमा भनियो "महाभारत"लाई सूतद्वारा पुनः १८ पर्वहरूका रूपमा सुव्यवस्थित गरेर समस्त ऋषिमुनिहरूलाई सुनाउनु।

१२००-६०० ईसा पूर्व

४) सूतजी र ऋषिमुनिहरूको यस वार्ताका रूपमा भनिएको "महाभारत"को लेखन कलाका विकसित भएमा सर्वप्रथम ब्राह्मी वा संस्कृतमा हस्तलिखित पाण्डुलिपिहरूका रूपमा लिपिबद्ध गर्नु।

भण्डारकर संस्थान द्वारा

यस पछि पनि धेरै विद्वानहरूद्वारा यसमा बदली भएको रीतिका अनुसार बदलाव गरिएको, जसका कारण उपलब्ध प्राचीन हस्तलिखित पाण्डुलिपिहरूमा धेरै भिन्न भिन्न श्लोक पाइन्छन, यस समस्याका निदानका लागि पुनामा स्थित भण्डारकर प्राच्य शोध संस्थान ले पूरा दक्षिण एसियामा उपलब्ध महाभारतको सबै पाण्डुलिपिहरू (लगभग १०, ०००)को शोध र अनुसन्धान गरेर ती सबैमा एक नैं समान पाइने लगभग ७५,००० श्लोकहरूलाई खोजेर तिनको सटिप्पण एवं समीक्षात्मक संस्करण प्रकाशित गरे, धेरै खण्डहरू भएका १३,००० पृष्ठहरूका यस ग्रन्थको सार संसारका सुयोग्य विद्वानहरूले स्वागत गरे।

ऐतिहासिक एवम् भाषा सम्बन्धी प्रमाण

१००० ईसा पूर्व

महाभारतमा गुप्त र मौर्य कालीन राजाहरू तथा जैन(१०००-७०० ईसा पूर्व) र बौद्ध धर्म(७००-२०० ईसा पूर्व)को पनि वर्णन आउँदैन। साथै शतपथ ब्राह्मण (११०० ईसा पूर्व) एवं छांदोग्य-उपनिषद(१००० ईसा पूर्व)मा पनि महाभारतका पात्रहरूको वर्णन मिल्दछन्। अत: यो निश्चित रूपमा १००० ईसा पूर्वदेखि पहिला रचना गरिएको हुनुपर्छ।

६००-४०० ईसा पूर्व

पाणिनि द्वारा रचित अष्टाध्यायी(६००-४०० ईसा पूर्व)मा महाभारत र भारत दुवैको गाथा उल्लेख छन् तथा यसका साथ साथ श्रीकृष्ण एवं अर्जुनको पनि सन्दर्भ आउँछ अत: यो निश्चित छ कि महाभारत र भारत पाणिनिका कालका धेरै पहिलादेखि नैं अस्तित्वमा रहोका थिएँ।

प्रथम शताब्दी

युनानका पहिलो शताब्दीका राजदूत डियो क्ररायसोसटम यो बताउँछकी दक्षिण-भारतिहरूका नजिकएक लाख श्लोकहरूको एक ग्रन्थ छ

संस्कृतको सबैभन्दा प्राचीन पहिलो शताब्दीको एमएस स्पित्जर पाण्डुलिपिमा पनि महाभारतका १८ पर्वहरूको अनुक्रमणिका दिएको छ, जसदेखि यो थाह लाग्छ कि यस कालसम्म महाभारत १८ पर्वहरूका रूपमा प्रसिद्ध थियो, यद्यपि १०० पर्वहरूको अनुक्रमणिका धेरै प्राचीन कालमा प्रसिद्ध रहेको थियो किनभनें वेदव्यास जीले महाभारतको रचना सर्वप्रथम १०० पर्वहरूमाको थियो, जसलाई पछि सूत जीले १८ पर्वहरूका रूपमा व्यवस्थित गरेर ऋषिहरूलाई सुनाएका थिएँ।

५औँ शताब्दी

महाराजा शरवन्थका ५औँ शताब्दीका तामाको स्लेटमा पाइएको अभिलेखमा महाभारतलाई एक लाख श्लोकहरूको संहिता भनिएको छ। त्यो अभिलेख निम्नलिखित छ।

पुरातत्त्व प्रमाण (१९०० ई.पूदेखि पहिला)

महाभारत कालीन सरस्वती नदी(हरियो रङ्गमा)

सरस्वती नदी

प्राचीन वैदिक सरस्वती नदीको महाभारतमा धेरै पटक वर्णन आउँछ, बलराम जी द्वारा यसका तटका समान्तर प्लक्ष वृक्ष (प्लक्षप्रस्त्रवण, यमुनोत्रीका नजीक) देखि प्रभास क्षेत्र (वर्तमान कच्छको रण) सम्म तीर्थयात्राको वर्णन पनि महाभारतमा आउँछ।

धेरै भू-विज्ञानी मान्दछन् कि वर्तमानमा सुख्खा भएको घागर-हकरा नदी नै प्राचीन सरस्वती नदी थियो, जो ५०००-३००० ईसा पूर्व पूरा प्रवाहसहित बग्दथ्यो र लगभग १९०० ईसा पूर्वमा भौगर्भिक परिवर्तनहरूका कारण सुकेको थियो। ऋग्वेदमा वर्णित प्राचीन वैदिक कालमा सरस्वती नदीलाई नदीतमाको उपाधि दिइएको थियो। उनीहरूको सभ्यतामा सरस्वती नदीनै सबैभन्दा ठुलो र मुख्य नदी थियो, गङ्गा हैन।

भौगर्भिक परिवर्तनहरूका कारण सरस्वती नदीको पानी गङ्गा नदीमा मिसिएको धेरै विद्वान मान्दछन्। यस घटनालाई पछिका वैदिक साहित्यहरूमा वर्णित हस्तिनापुरलाई गङ्गाद्वारा बगाएर लगेको सन्दर्भ पनि जोडिन्छ किनभने पुराणहरूमा आउँछ कि परीक्षितका २८ पीँढिहरू पछि गङ्गामा बाढी आएका कारण सम्पूर्ण हस्तिनापुरलाई पानीले बगाएको र पछिको पीँढिहरूले कौशम्भीलाई आफ्नो राजधानी बनाएको प्रसङ्गले पुष्टि गर्दछ।

महाभारतमा सरस्वती नदीका विनाश्न नामक तीर्थमा सुक्ने सन्दर्भ आउँछ जसका अनुसार म्लेच्छहरूसंग द्वेष हुनुको कारण सरस्वती नदीले मलेच्छ (सिन्ध नजीकको) प्रदेशमा जान बन्द गरिदिइन्।

द्वारका

भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागले गुजरातको पश्चिमी तटमा अवस्थित समुन्द्रमा लगभग ४०००-३५०० वर्ष पुरानो सहर भएको खोज निकालेको छ। यो महाभारतमा वर्णित द्वारका सन्दर्भहरूसंग जोडिएको छ। प्रोएसआर रावले धेरै तर्क दिएर यस नगरीलाई द्वारका सिद्ध गरेका छन्। यद्यपि अहिले यसका बारेमा मतभेद जारी छ किनभने गुजरातको पश्चिमी तटमा ७५०० वर्ष पुरानो अर्को सहर पनि पत्ता लागेको थियो।

पृष्ठभूमि र इतिहास

महाभारत कालीन भारतको मानचित्र

मुख्य लेख: कुरुक्षेत्र युद्ध

महाभारतमा चन्द्रवंशीहरूका दुई परिवारहरू कौरव र पाण्डवका बीच भएको युद्धको वृत्तान्त छ। १०० कौरव भाइहरू र ५ पाण्डव भाइहरूका बीच राज्य वा भूमिका लागि जुन सङ्घर्ष भयो त्यही कारण अन्तत: महाभारत युद्धको सृजना भयो। यस युद्धको भारतीय र पश्चिमी विद्वानहरूद्वारा भिन्न भिन्न निर्धारण गरिएका तिथिहरू निम्नलिखित छन्-

• विश्व विख्यात भारतीय गणितज्ञ एवं खगोलज्ञ वराह मिहिरका अनुसार महाभारत युद्ध २४४९ ईसा पूर्व भएको थियो।
• विश्व विख्यात भारतीय गणितज्ञ एवं खगोलज्ञ आर्यभटका अनुसार महाभारत युद्ध १८ फरवरी ३१०२ ईसा पूर्वमा भएको थियो।
• चालुक्य राजवंशका सबैभन्दा महान सम्राट पुलकेसि २ का ५औँ शताब्दीका ऐहोल अभिलेखमा यो बताइएको छ कि भारत युद्ध भएको ३,७३५ वर्ष भैसकेको छ, यस दृष्टिकोणबाट हेर्दा महाभारतको युद्ध ३१०० ईसा पूर्व अघि लडिएको हुनसक्छ।

महाभारतका पर्व,उपपर्व, अध्याय र श्लोक सङ्ख्या

१ आदिपर्व

विषय– परिचय, भरतवंशको वर्णन, कुरु राजकुमारको जन्म र युवा अवस्थाका घटनाहरूको विवरण।

अध्याय सङ्ख्या २२७, श्लोक सङ्ख्या ७९००

उपपर्व

१. अनुक्रमणिका

२. पर्वसङ्ग्रह

३. पुष्य

४.पौलोम

५.आस्तीक

६.अंशावतार

७.सम्भाव

८.जतुगृह

९.हिडिम्बवध

१०.बकवध

११.चैतरथ

१२.स्वयंवर पर्व

१३.वैवाहिक

१४.विदुरागमन राज्यलम्भ

१५.अर्जुनवनवास

१६.सुभद्राहरण

१७.हरणाहरण

१८.खाण्डवदाह

१९.मयदर्शन

२ सभापर्व

विषय– इन्द्रप्रस्थमा विशेष वास्तुको सभा भवनको निर्माण, हस्तिनापुरमा जुआ, पाण्डवहरूको बनवास

अध्याय सङ्ख्या ७८, श्लोक सङ्ख्या २५११

उपपर्व

२०. सभाक्रिया

२१. लोकपालसभाख्यान

२२.राजसूयारम्भ

२३.जरासन्धवध

२४.दिग्विजय

२५.राजसूय

२६ अर्घाभिहरण

२७ शिशुपालवध

२८ द्यूत

२९ अनुद्यूत

३ वनपर्व

विषय– पाण्डवहरूको वनवासका विविध घटनाहरू

अध्याय सङ्ख्या २६९, श्लोक सङ्ख्या ११६६४

उपपर्व

२९ अरण्य

३० किर्मीरवध

३१ अर्जुनाभिगमन

३२ कैरात

३३ इन्द्रलोकाभिगमन

३४ नलोपाख्यान

३५ तीर्थयात्रा

३६ जटासुरवध

३७ यक्षयुद्ध

३८.निवातकवचयुद्ध

३९.अजगर

४० मार्कण्डेयसमस्या

४१.द्रौपदीसत्यभामा

४२.घोषयात्रा

४३.मृगस्वप्नोद्भव

४४.ब्रीहिद्रौणिक

४५.द्रौपदीहरण

४६.जयद्रथविमोक्ष

४७.रामोपाख्यान

४८.पतिव्रतामाहात्म्य

४९.कुण्डलाहरण

५०.आरणेय

४ विराटपर्व

विषय– राजा विराटको राज्यमा अज्ञातवासको रहस्यपूर्ण बसाईं

अध्याय सङ्ख्या ६७,श्लोक सङ्ख्या२०५०

उपपर्व

५१. पाण्डवप्रवेश

५२. मयपालन पर्व

५३. कीचक वध पर्व

५४.गोहरण पर्व

५५.वैवाहिक पर्व

५ उद्योगपर्व

विषय– शान्तिका सबै प्रयास विफल र युद्धको तयारीका अनेक प्रसङ्ग

अध्याय सङ्ख्या १८६, श्लोक सङ्ख्या६६९८  

उपपर्व

५६ सेनोद्योग

५७ सञ्जययान

५८ प्रजागर

५९ सनत्सुजात

६० यानसन्धि

६१ भगवद् यान

६२ सैन्यनिर्याण

६३ उलूकदूतागमन

६४ रथातिरथसङ्ख्या

६५ अम्बोपाख्यान  

६ भीष्मपर्व

विषय– महाभारत युद्धको सुरुआत, कर्णलाई युद्ध भूमिमा प्रवेश निषेधको शर्तमा भीष्म कौरव पक्षको सेनापति नियुक्त, गीता उपदेश, भीष्म शर शैयामा।  

अध्याय सङ्ख्या ११७, श्लोक सङ्ख्या ५८८४

उपपर्व

६६ जम्बूखण्डविनिर्माण

६७ भूमि

६८ श्रीमद्भगवद्गीता

६९ भीष्मवध

७ द्रोणपर्व

विषय– युद्धको निरन्तरता, द्रोणलाई सेनापति नियुक्त, सबभन्दा भीषण युद्ध र द्रोणसहित ठुला योद्धाहरूको मृत्युका घटना

अध्याय सङ्ख्या १७०, श्लोक सङ्ख्या ८९०९

उपपर्व

७० द्रोणाभिषेक

७१ संशप्तकवध

७२ अभिमन्यु वध

७३ प्रतिज्ञा

७४ जयद्रथ वध

७५ घटोत्कच वध

७६ द्रोणवध

७७ नारायणास्त्रमोक्ष  

८ कर्णपर्व

विषय– युद्धको निरन्तरता दुर्योधनलाई कर्णलाई सेनापति नियुक्त, कर्ण वध

अध्याय सङ्ख्या ७९, श्लोक ४९६४

उपपर्व

७८ कर्ण  

९ शल्यपर्व

विषय युद्ध को अंतिम भाग, कर्णका सारथी रहेका शल्य सेनापति नियुक्त, शल्य वध

अध्याय सङ्ख्या ५९, श्लोक३२२०

उपपर्व

७९ ह्रदप्रवेश

८० गदा

१० सौप्तिक पर्व

विषय– अश्वत्थामाद्वारा पाण्डव सेना बांकी जीवित र पांच पाण्डव पुत्रहरूको वध केवल १० जना युद्धबाट जीवित। कौरव पक्षका तीन जना घाइते अश्वत्थामा र कृपका साथ कृतवर्मा तथा पाण्डव पक्षका सात जना जीवित।

अध्याय सङ्ख्या १८ श्लोक ८७०

उपपर्व

८१ ऐषीक  

११ स्त्रीपर्व

विषय– कौरव पाण्डव सेनाका मृत सैनिकका विधवास्त्रीहरू तथा गान्धारीद्वारा आफ्ना १०० जना पुत्रहरूका लागि शोक

अध्याय सङ्ख्या २७, श्लोक ७७५

उपपर्व

८२ जलप्रादानिक

८३ विलाप

८४ श्राद्ध  

१२ शान्तिपर्व

विषय– युधिष्ठिर को राज्याभिषेक र भीष्मद्वारा राजधर्मको उपदेश

अध्याय सङ्ख्या ३३९ श्लोक १४७३२

उपपर्व

८५ राजधर्मानुशासन

८६ आपद्धर्म

८७ मोक्षधर्म  

१३ अनुशासनपर्व

विषय–भीष्मद्वारा अंतिम उपदेश

अध्याय सङ्ख्या १८६, श्लोक ८०००

उपपर्व

८८ दान धर्म

८९ भीष्मस्वर्गारोहण  

१४ अश्वमेधिकपर्व

विषय–  युधिष्ठिर द्वारा अश्वमेध को आयोजना, कलियुगको प्रवेश

अध्याय सङ्ख्या १०३, श्लोक ३३२०

उपपर्व

९० अश्वमेध

९१ अनुगीता

९२ वैष्णव  

१५ आश्रमवासिकापर्व

विषय– व्यासको आदेश अनुसार धृतराष्ट्र, गान्धारी र कुन्तीको वनका आश्रमतर्फ प्रस्थान

अध्याय सङ्ख्या ८२, श्लोक १५०६

उपपर्व

९३ आश्रमवास

९४ पुत्रदर्शन

९५ नारदागमन

१६ मौसुलपर्व

विषय– साम्बको उटुङ्यापनले गर्दा मुसलको जन्म, ऋषिको शाप, परस्पर युद्ध गरेर यदुकुलको विनाश।

अध्याय सङ्ख्या ८ श्लोक ३२०

उपपर्व

९६ मौसुल

१७ महाप्रस्थानिकपर्व

विषय–  युधिष्ठिर भीम आदि पाण्डवहरूको स्वर्ग गमनको विवरण प्रथम भाग

अध्याय सङ्ख्या ३, श्लोक १२३

उपपर्व

९७ महाप्रस्थानिक

१८ स्वर्गारोहण पर्व

विषय– पाण्डवहरूको स्वर्गतिर प्रस्थान

अध्याय सङ्ख्या ५, श्लोक २०७

उपपर्व

९८ स्वर्गारोहण

खिलभाग हरिवंश

विषय– महाभारतको परिशिष्ट,  श्रीकृष्णको वंश र चरित्र

अध्याय सङ्ख्या २, श्लोक १२०००

उपपर्व

९९ विष्णुपर्व

१०० भविष्यपर्व

जम्मा पर्व १८, जम्मा उपपर्व १००, जम्मा अध्याय २५८१,जम्मा श्लोक एक लाख १० हजार

महाभारतका पात्र

मुख्य उल्लेख :महाभारतका पात्र

• युद्धिष्ठिर : यमराजद्वारा कुन्ती एवं पाडुका पुत्र। आदर्शवादी एवं सत्यवादी राजा। जसलाई धर्मराज भनेर चिनिन्छ। अज्ञातवासमा रहदा उनको नाम कंक थियो।
• भीमसेन : पवनदेवद्वारा कुन्ती एवं पान्डुका पुत्र। युध्दकलामा निपुण जसमा १० हजार हात्तीको बल थियो। अज्ञातवासमा रहदा उनको नाम बल्लभ थियो।
• अभिमन्यु : अर्जुनका वीर पुत्र जसले कुरुक्षेत्र युद्धमा वीरगति प्राप्त गरे।
• अम्बा : शिखन्डी पूर्व जन्ममा अम्बा नामक राजकुमारी थियो।
• अम्बिका : विचित्रवीर्यकी पत्नी, अम्बा र अम्बालिकाकी बहिनी।
• अम्बालिका: विचित्रवीर्यकी पत्नी, अम्बा र अम्बिकाकी बहिनी।
• अर्जुन : देवराज इन्द्रद्वारा कुन्ती एवं पान्डुका पुत्र। एक अतुलनीय धनुर्धर जसलाई श्री कृष्णले श्रीमद् भगवद्गीताको उपदेश दिएको थिएँ।
• बभ्रुवाहन : अर्जुन एवं चित्रांगदाको पुत्र।
• बकासुर : महाभारत काव्यको एक असुर पात्र जसलाई भीमले मारेर एक गाउँका वासिहरूको रक्षा गरेको थियो।
• भीष्म : भीष्मको नामकरण देवव्रतका नामले भएको थियो। ती शान्तनु एवं गङ्गाका पुत्र थिएँ। जब देवव्रतले आफ्नो पिताको प्रसन्नताका लागि आजीवन ब्रह्मचारी रहने प्रण लिए, तबदेखि तिनको नाम भीष्म भयो।
• द्रौपदी : द्रूपदकी पुत्री जो अग्निबाट प्रकट भएकी थिइन्। उनी पाँच पांड्वहरूकी अर्धांगिनी थिइन् उनलाई प्राचीनतम नारीवादीहरूमा एक मानिन्छ।
• द्रोण : हस्तिनापुरका राजकुमारहरूलाई शस्त्र विद्या दिने ब्राह्मण गुरु। अश्वत्थामाका पिता। यिनी विश्वका प्रथम "टेस्ट-टयुब बेबी" थिएँ। द्रोण एक प्रकारको पात्र हुन्छ।
• द्रूपद : पाञ्चालका राजा र द्रौपदी एवमं धृष्टद्युम्नका पिता। द्रूपद र द्रोण बाल्यकालका मित्र थिएँ !
• दुर्योधन : कौरवहरूमा ज्येष्ठ। धृतराष्ट्र एवं गान्धारीका १०० पुत्रहरूमा सबैभन्दा ठुला।
• दुःशासन : दुर्योधन भन्दा सानो भाइ जसले द्रौपदीलाई हस्तिनपुरको राजसभामा कपालमा समाएर घिस्याउँदै लिएर गएका थिएँ। कुरुक्षेत्रको युद्धमा भीमले दुःशासनको छातीको रक्त पिएको थियो।
• एकलव्य : द्रोणको एक महान शिष्य जो सँग गुरूदक्षिणामा द्रोणले त्यसका अङ्गूठा मागेका थिएँ।
• गांडीव : अर्जुनको धनुष। [जो, धेरै मान्यताहरूका अनुसार, उनको अग्नि-देवले दिएको थियो।]
• गान्धारी : गन्धारका राजाको पुत्री र धृतराष्ट्रकी पत्नी।
• जयद्रथ : सिन्धुका राजा र धृतराष्ट्रका जुवाईं। कुरुक्षेत्र युद्धमा अर्जुनले जयद्रथको शीश काट गर्न वध गरेको थियो।
• कर्ण : सूर्यदेव एवमं कुन्तीका पुत्र र पाण्डवहरूका सबैभन्दा ठुला भाइ। कर्णलाई दानवीर-कर्णका नामले पनि जानिन्छ। कर्ण कवच एवं कुंडल पहिरिइ पैदा भएका थिएँ र तिनको दान इंद्रलाई गरेको थियो।
• कृपाचार्य : हस्तिनापुरका ब्राह्मण गुरू। यिनको बहिनी 'कृपि'को विवाह द्रोणका साथ भएको थियो।
• कृष्ण : देवकीको आठौँ सन्तान जसले आफ्नो मामा कंसको वध गरेको थियो। भगवान कृष्णले अर्जुनलाई कुरुक्षेत्र युद्धका प्रारम्भमा गीता उपदेश दिएको थिएँ। श्री कृष्ण, भगवान विष्णुका आठौँ अवतार थिएँ।
• कुरुक्षेत्र : त्यो क्षेत्र जहाँ महाभारतको महान युद्ध भएको थियो। यो क्षेत्र आजका भारतमा हरियाणामा स्थित छ।
• पाण्डव : पाण्डुको कुन्ती र माद्रीबाट जन्मेका सन्तानहरू। यी पाँच भाइ थिएँ: युद्धिष्ठिर, भीम, अर्जुन, नकुल र सहदेव।
• परशुराम : अर्थात् परशु भएका राम। ती द्रोण, भीष्म र गर्ण जस्तै महारथिहरूका गुरू थिएँ। ती भगवान विष्णुको षष्ठम अवतार थिएँ।
• शल्य : नकुल र सहदेवको माता माद्रीका भाइ।
• उत्तरा : राजा विराटको पुत्री।अभिमन्यु कि धर्म्पत्नी।
• महर्षि व्यास : महाभारत महाकाव्यका लेखक। पाराशर र सत्यवतीका पुत्र। यी कृष्ण द्वैपायनका नामले पनि जानिन्छ किनभनें ती कृष्णवर्णका थिएँ तथा तिनको जन्म एक द्वीपमा भएको थियो।

महाभारत: अनुपम काव्य

अठारहको सङ्ख्या

महाभारतको मूल अभिकल्पनामा अठारहको सङ्ख्याको विशिष्ट योग छन्। कौरव र पाण्डव पक्षहरूका बिच भएको युद्धको अवधि अठारह दिन थियो। दुइटै पक्षहरूको सेनाहरूको सम्मिलित सङ्ख्याबल पनि अठारह अक्षौहिणी थियो। यस युद्धका प्रमुख सूत्रधार पनि अठारह छन्। महाभारतको प्रबन्ध योजनामा सम्पूर्ण ग्रन्थलाई अठारह पर्वहरूमा विभक्त गरिएका हुन् र महाभारतमा भीष्म पर्वका अन्तर्गत वर्णित श्रीमद्भगवद्गीतामा पनि अठारह अध्याय छन्। सम्पूर्ण महाभारत अठारह पर्वहरूमा विभक्त छन्।

आद्य भारत

महाभारतका आदिपर्वका अनुसार वेदव्यास जीले सर्वप्रथम पुण्यनगरमा मानवहरूका उपाख्यानहरू सहित एक लाख श्लोकहरूको आद्य भारत ग्रन्थ बनाए। त्यसपछि उपाख्यानहरूलाई छोडेर चौबीस हजार श्लोकहरूको भारत संहिता बनाए। तत्पश्चात व्यास जीले साठी लाख श्लोकहरूको एक अर्को संहिता बनाए, जसका तीस लाख श्लोकहरू देवलोकमा, पन्द्रह लाख पितृलोकमा तथा चौध लाख श्लोकहरू गन्धर्वलोकमा समाहित भए। मनुष्यलोकमा एक लाख श्लोकहरूको आद्य भारत प्रतिष्ठित भयो।

पृथ्वीका भौगोलिक सन्दर्भ

महाभारतमा भारतका अतिरिक्त विश्वका धेरै अन्य भौगोलिक स्थानहरूको सन्दर्भ पनि आउँछ जस्तै चीनको गोबी मरुस्थल , मिस्रको नील नदी , लाल सागर तथा यसका अतिरिक्त महाभारतका भीष्म पर्वका जम्बूखण्ड-विनिर्माण पर्वमा सम्पूर्ण पृथ्वीको मानचित्र पनि बताइएको छ, जो निम्नलिखित छ-:

सुदर्शनं प्रवक्ष्यामि द्वीपं तु कुरुनन्दन। परिमण्डलो महाराज द्वीपोऽसौ चक्रसंस्थितः॥

यथा हि पुरुषः पश्येदादर्शे मुखमात्मनः। एवं सुदर्शनद्वीपो दृश्य्दै चन्द्रमण्डले॥

द्विरंशे पिप्पलस्तत्र द्विरंशे च शशो महान्।

— वेद व्यास, भीष्म पर्व, महाभारत

अर्थात: हे कुरुनन्दन ! सुदर्शन नामक यो द्वीप चक्रको भाँति गोलाकार स्थित छ, जस्तै पुरुष दर्पणमा आफ्नो मुख देख्दछ, त्यसै प्रकार यो द्वीप चन्द्रमण्डलमा देखिायी दिन्छ। यसका दुइ अंशोमा पिप्पल र दुइ अंशोमा महान शश(खरगोश) देखिायी दिन्छ। अब यदि माथिोक्त संरचनालाई कागजमा बनाएर व्यवस्थित गरे त हाम्रो पृथ्वीको मानचित्र बन्न जान्छ, जो हाम्रो पृथ्वीका वास्तविक मानचित्रसित धेरै समानता देखिन्छ:

• एक खरगोश र दुइ पत्तोको चित्र
  एक खरगोश र दुइ पत्तोको चित्र
• चित्रलाई उल्टा गर्नमा बनाएको पृथ्वीको मानचित्र
  चित्रलाई उल्टा गर्नमा बनाएको पृथ्वीको मानचित्र
• माथिोक्त मानचित्र ग्लोब मा
  माथिोक्त मानचित्र ग्लोब मा

सञ्चार माध्यमहरूमा

• १९८० का लगभग बी आर चोपडा निर्मित महाभारत धारबाहीक: भारतमा दूरदर्शनमा पहिलो पल्ट धारावाहिक रूपमा प्रसारित भयो।
• १९८९ मा पीटर ब्रुक द्वारा पहिलो पल्ट यो फिल्म अङ्ग्रेजीमा बन्यो।
• महाभारत (निरालाको रचना) नामले सूर्यकान्त त्रिपाठी निरालाको पनि साहित्यिक कृति छ।
• कथाहरू हाम्रो महाभारतको टीवी धारावाहिक: कथाहरू हाम्रो महाभारतका नामले एकता कपूरले पनि एक दूरदर्शन धारावाहिक बनाएको थियो, जसको प्रसारण २००७मा ९एक्स च्यानलमा गरिन्थ्यो।
• एक अर्को महाभारत: भारतीय रेलका अधिकारीहरू तथा विभिन्न कर्मचारीहरू द्वारा कथा सङ्ग्रह।
• कुरुक्षेत्रमा एक महाभारत दीर्घा कुरुक्षेत्रको निर्माण हुँदैछ, जसमा तबका केही दृश्हरूलाई जीवंत भएको देख्न सकिनेछ।
• १००० महाभारत प्रश्नोत्तरी नामक पुस्तकमा महाभारतका गहन ज्ञानमा गुप्त १००० प्रश्न छन्।

बाह्य कडीहरू

• चालिसे,चकृपाणि

• महाभारत वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१३-०७-०४ मिति
• भारतको इतिहास महाभारत
• स्वर्गारोहण - महाभारतको प्रमुख कथाहरू अनि पात्रहरूको विवरण (गुजरातीमा) वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०२-२१ मिति
• इन्टरनेट सैक्रेड टेक्स्ट आर्काइवमा महाभारत
• महर्षि वेद विश्वविद्यालय वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००८-०९-२९ मिति

चलचित्र

• इन्टरनेट चलचित्र डेटाबेसमा द महाभारता सन् १९८९ को चलचित्र पिटर ब्रुकद्वारा निर्देशित
• इन्टरनेट चलचित्र डेटाबेसमा कलयुग सन् १९८० चलचित्र