सरस्वती

सरस्वती
सरस्वतीको मूर्ती
देवनागरी	सरस्वती
संस्कृत	सरस्वती
वर्ग:	देवी
मन्त्र:	ॐ ऐं सरस्वत्यै नमः
वाहन:	राजहाँस

सरस्वती हिन्दू धर्म परम्परा अनुसार विद्याकी देवी हुन् । हिन्दू धर्ममा विद्या आर्जनको कुरालाई सरस्वतीसँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । सरस्वती माताले नै हामीलाई विद्या, विवेक दिने मान्यता रहेकाले, साना बाबुनानीहरूको अक्षराम्भ सरस्वती पुजाको दिनमा गर्ने गरिन्छ ।

विद्यार्थीले पढ्नुभन्दा अघि, सङ्गीत साधकहरूले वाद्यवादन बजाउनु अघि तथा शिल्पकारहरूले कलाकौशल निर्माण गर्नुभन्दा पहिला सरस्वतीको प्रार्थना र वन्दना गर्दछन्। अझ कतिपय पूर्वीय काव्यशास्त्रीहरूले त आफ्ना रचना निर्बाध रूपमा सम्पन्न होस् भनेर सरस्वती माताप्रति श्रद्धा भक्तिपूर्वक निकै मीठो नम्र, शुभ्र गीत कविता स्तवनको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्।

सरस्वतीको स्वरुप

सरस्वतीका प्रार्थना र स्तुतिहरूमा उनको दिव्य रूपको वर्णन, उनले हातमा लिएका उपकरणहरूको नाम, तथा उनको वाहनको उल्लेख गरिएको छ। उनको स्तुतिगानमा गाइएका पद्यहरूले सेतो हाँसलाई आफ्नो सवारी साधन बनाएर दिव्य ज्ञानले सिञ्चित मानिस, राजहाँस जस्तै दूधको दूध पानीको पानी छुट्याउन सक्ने विवेकी बन्न सक्छ भन्ने सङ्केत गरेको छ भने, उनको सेतो वस्त्रले सौम्य विचारको जागरण र वैज्ञानिक दृष्टिले सूर्यबाट आउने परावैजनी किरणबाट सुरक्षा गर्ने जानकारी दिइएको छ। उनले लगाउने मालाले ध्यान र एकाग्रताको सङ्केत गरेको छ भने, हातमा लिने कमलको फूलले सृष्टि रचनाको आदिम(सुरुवातको) समयलाई सङ्केत गरेको छ ।

सरस्वतीका श्लोकहरू

वास्तवमा यह ईहलोक(पृथ्वी)लाई उपभोग गर्न सक्ने र परलोकलाई उज्ज्वल बनाउने पुरुषार्थ सरस्वतीकै असीम कृपा हो। भनिएको पनि छ :-

सुवर्ण पुष्पितां पृथ्वी, विचिन्वन्ति नराःस्त्रय ।
शूरश्च कृत विद्यश्च यश्च जानाति सेवितुम् ॥

- अर्थात् विशाल पृथ्वीमा फुलेको सुनौला फूल तीन जनाले मात्र टिप्न सक्छन् ।
ती हुन् :-
१. शूरवीर मनुष्य
२. आध्यात्म एवं भौतिक विद्या पढेको ज्ञानी मनुष्य
३. सेवा नै धर्म हो भनेर समाज सेवामा सरिक हुने मनुष्य ।

शौर्य वा पराक्रम आर्जन गर्न ज्ञान नभई सम्भव छैन, परा-अपरा विद्यामा सरस्वतीको दृष्टि अनिवार्य छ । सेवाको भाव जगाउन "परोपकार पुण्याय पापाय परपीडनम्"को शारदावाणीलाई अनुसरण गर्नुपर्ने हुँदा सरस्वतीभन्दा महान् कोही छैन।

बिहान उठ्नेबित्तिकै विद्याभ्यासी सात्विकजनहरू हात हेर्दैै भन्ने गर्छन्:

कराग्रे वसते लक्ष्मी, करमध्ये सरस्वती ।
करमूले स्थितो ब्रहृमा प्रभाते करदर्शनम् ॥

- अर्थात्, हातको अधिल्लो भागमा लक्ष्मी माता, मध्यभागमा सरस्वती माता र मूल भागमा ब्रहृमा देवको निवास छ। अतः यही कर्मवादी हातलाई ब्रहृमाको सिर्जनाशीलता, लक्ष्मीको सम्पन्नतालाई जोड्ने र गतिशील संसारलाई मोड्न मध्यभागमा सरस्वतीलाई राखेर सम्मान गर्ने परम्परा रहि आएको छ।

मन्त्र

सरस्वती माया दृष्टा वीणापुस्तकधारिणी।

हंसवाहनसंयुक्ता विद्यादानं करोतु मे॥१।।

प्रथमं भारती नाम द्वितीयं च सरस्वती।

तृतीयं शारदा देवी चतुर्थं हंसवाहिनी॥२।।

पञ्चमं तु जगन्माता षष्ठं वागीश्वरी तथा।

सप्तमं चैव कौमारी चा‌‌‍‍‍‌ऽष्टमं वरदायिनी॥३।।‌‍‌‌

नवमं बुद्धिदात्री च दशमं ब्रह्मचारणी।

एकादशं चन्द्रघण्टा द्वादशं भुवनेश्वरी॥४।।

द्वादशैतानि नामानि त्रिसन्ध्यं यः पठेन् नरः।

जिह्वाग्रे वसते तस्य ब्रह्मरूपा सरस्वती॥५।।

अन्य मन्त्रहरू

या कुन्देन्दुतुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता।

या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना ॥

या ब्रह्माच्युत शंकरप्रभृतिभिर्देवैः सदा वन्दिता ।

सा माम् पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा ॥१।।

नेपाली अनुवाद: जो कुन्दको फूल, चन्द्रमा, हिउँ र मोतीको हार जस्तो श्वेत(सेतो) वर्णको हुनुहुन्छ र जो श्वेत(सेतो) वस्त्र धारण गर्नुहुन्छ, जसको हातमा वीणा-दण्ड शोभायमान छ, जसले सेतो कमलमा आसन ग्रहण गर्नुभएको छ, तथा ब्रह्मा, विष्णु एवं शङ्कर आदि देवताहरूद्वारा पनि जो सदा पूजित हुनूहुन्छ, उनै सम्पूर्ण जडतत्व र अज्ञानलाई दूर गर्ने माता सरस्वतीलाई नमस्कार छ ।

शुक्लां ब्रह्मविचारसारपरमाद्यां जगद्व्यापिनीं ।

वीणा-पुस्तक-धारिणीमभयदां जाड्यांधकारपहाम् ।।

हस्ते स्फाटिकमालिकां विदधतीं पद्मासने संस्थितां ।

वन्दे तां परमेश्वरीं भगवतीं बुद्धिप्रदां शारदाम् ।।२।।

नेपाली अनुवाद: शुक्ल(सेतो)वर्ण धारण गर्ने, सम्पूर्ण चराचर जगत्‌मा व्याप्त, आदिशक्ति, परब्रह्मको विषयमा गरिएको विचार एवं चिन्तनको सार रूप परम उत्कर्षको धारण गर्ने, सबै भयहरूबाट भयदान दिने, अज्ञान र अँध्यारोलाई मेटाउने, हातमा वीणा, पुस्तक र स्फटिकको माला धारण गर्ने र पद्मासनमा विराजमान्‌ बुद्धि प्रदान गर्ने, सर्वोच्च ऐश्वर्यले अलङ्कृत, शारदा भगवती (देवी सरस्वती)लाई म वन्दना(पुजा) गर्दछु ।