पुराण, वैदिक कालका काफी पछिका ग्रन्थ छन्, जुन स्मृति विभागमा आउँछन्। भारतीय जीवन-धारामा जस ग्रन्थहरूका महत्वपूर्ण स्थान छ तीमा पुराण भक्ति-ग्रन्थहरूका रूपमा धेरै महत्वपूर्ण माले जान्छन्। अठारह पुराणहरूमा अलग-अलग देवी-देवताहरूलाई केन्द्र मानेर पाप र पुण्य, धर्म र अधर्म, गर्म, र अकर्मको गाथाहरू भन्ीएको छन्। केही पुराणहरूमा सृष्टिका आरम्भबाट अन्तसम्मको विवरण गरिएको छ। इनमा हिन्दू देवी-देवताहरूको र पौराणिक मिथकहरूका धेरै राम्रो वर्णन छ।
कर्मकांड (वेद) बाट ज्ञान (उपनिषद्)तर्फ आउँदै भारतीय मानसमा पुराणहरूका माध्यमबाट भक्तिको अविरल धारा प्रवाहित भए छ। विकासको यसी प्रक्रियामा बहुदेववाद र निर्गुण ब्रह्मको स्वरूपात्मक व्याख्या बाट विस्तारो-विस्तारो मानस अवतारवाद वा सगुण भक्तितर्फ प्रेरित भयो।
पुराणको शाब्दिक अर्थ -‘पुराना’ अथवा ‘प्राचीन’ हुन्छ। ‘पुरा’ शब्दको अर्थ छ - अनागत एवं अतीत। ‘अण’ शब्दको अर्थ हुन्छ -भन्नु वा बतल्याउन। रघुवंशमा पुराण शब्दको अर्थ छ "पुराण पत्रापग मागन्नतरम्" एवं वैदिक वाग्ङयमा "प्राचीन: वृत्तान्त:" दिइएको छ। सांस्कृतिक अर्थबाट हिन्दू संस्कृतिका ती विशिष्ट धर्मग्रन्थ जिनमा सृष्टि बाट लिएर प्रलयसम्मको इतिहास-वर्णन शब्दहरूबाट गरिएको छ, पुराण कहे जान्छन् पुराण शब्दको उल्लेख वैदिक युगका वेद सहित आदितम साहित्यमा पनि पाइन्छ अत: यो सबबाट पुरातन (पुराण) मान्न सकिन्छ। अथर्ववेदका अनुसार "ऋच: सामानि छन्दांसि पुराणं यजुषा सह ११.७.२") अर्थात् पुराणहरूका आविर्भाव ऋक्, साम, यजुस् औद छन्द सहित नैं भएको थियो। शतपथ ब्राह्मण (१४.३.३.१३)मा त पुराणवाग्ङमयलाई वेद नैं भनिएको छ। छान्दोग्य उपनिषद् (इतिहास पुराणं पञ्चम वेदानांवेदम् ७.१.२)ले पनि पुराणलाई वेद भन्एको छ। बृहदारण्य कोपनिषद् तथा महाभारतमा भनिएको छ कि "इतिहास पुराणाभ्यां वेदार्थ मुपर्बंहयेत्" अर्थात् वेदको अर्थविस्तार पुराणद्वारा गर्ना चाहिये। इनबाट यो स्पष्ट छ कि वैदिक कालमा पुराण तथा इतिहासलाई समान स्तरमा राखयो गए छ। अमरकोषादि प्राचीन कोशहरूमा पुराणका सर्ग (सृष्टि), प्रतिसर्ग (प्रलय, पुनर्जन्म), वंश (देवता तथा ऋषि सूचियां), मन्वन्तर (चौदह मनुका काल), र वंशानुचरित (सूर्य चंद्रादि वंशीय चरित) यो पांच लक्षण मानिएका छन्। मानिन्छ कि सृष्टिका रचनाएर्ता ब्रह्माजीले सर्वप्रथम जस प्राचीनतम धर्मग्रन्थको रचना गर्यो, उबाट पुराणका नामबाट जान जान्छ।
प्राचीनकालबाट पुराण देवताहरू, ऋषियहरू, मनुष्यहरू- सबैको मार्गदर्शन गरि रहे छन्।पुराण मनुष्यलाई धर्म एवं नैतिका अनुसार जीवन व्यतीत गर्ले शिक्षा दे्दछन्। पुराण मनुष्यका गर्महरूका विश्लेषण गरेर ती्हहरू दुष्कर्म गर्ले बाट रुँक्दछन्। पुराण वस्तुतः वेदहरूका विस्तार हुन्। वेद धेरै नैं जटिल तथा शुष्क भाषा-शैलीमा लेखहरू गए छन्। वेदव्यास जीले पुराणहरूको रचना र पुनर्रचना गरयो। भन्यो जान्छ, ‘‘पूर्णात पुराण ’’ जसको अर्थ छ, जुन वेदहरूका पूरक छ, अर्थात् पुराण ( जुन वेदहरूको सियो हुन् )। वेदहरूको जटिल भाषामा भन्ीएको कुराहरूको पुराणहरूमा सरल भाषामा समझाइएको छन्। पुराण-साहित्यमा अवतारवादलाई प्रतिष्ठित गरिएको छ। निर्गुण निराकारको सत्तालाई मानदै सगुण साकारको उपासना गर्ना यी ग्रन्थहरूका विषय छ। पुराणहरूमा अलग-अलग देवी-देवताहरूलाई केन्द्रमा राखएर पाप-पुण्य, धर्म-अधर्म र गर्म-अकर्मको भनेनिहरू छन्। प्रेम, भक्ति, त्याग,बाट वा, सहनशील्दै ऐबाट मानवीय गुण छन्, जसका अभावमा ती्नत समाजको कल्पना नंको जानसकती। पुराणहरूमा देवी-देवताहरूका अनेक स्वरूपहरूको लिएर एक विस्तृत विवरण मिल्दछ। पुराणहरूमा सत्यलाई प्रतिष्ठितमा दुष्कर्मको विस्तृत चित्रण पुराणकारहरूले गरिएको छ। पुराणकारहरूले देवताहरूको दुष्प्रवृत्तीहरूको व्यापक विवरण गरिएको छ लिकिन मूल उद्देश्य सद्भावनाको विकास र सत्यको प्रतिष्ठा नैं छ।
