आर्य भाषा परिवार
| आर्य | |
|---|---|
| भारतीय | |
| भौगोलिक वितरण | दक्षिण एसिया |
| भाषिक वर्गीकरण | भारोपेली भाषा परिवार
|
| मूल-भाषा | आदिम आर्य भाषा |
| आइएसओ ६३९-२ / ५ | inc |
| प्रयोगशाला | 59= (फाइलोजोन) |
| ग्लोटोलग | indo1321[१] |
 प्रमुख आर्य भाषा समूहहरूको वर्तमान-दिनको भौगोलिक वितरण। नक्सा नक्साको दायरा भन्दा बाहिर छ।
पसाई (दार्दी)
खोवर (दार्दी)
शिना (दार्दी)
कोहिस्तानी (दार्दी)
कश्मीरी (दार्दी)
पन्जाबी (उत्तरपश्चिमी)
सिन्धी (उत्तरपश्चिमी)
राजस्थानी (पश्चिमी)
गुजराती (पश्चिमी)
भिली (पश्चिमी)
पश्चिमी पहाडी (उत्तरी)
मध्य पहाडी (उत्तरी)
नेपाली (उत्तरी)
पश्चिमी हिन्दी (केन्द्रीय)
पूर्वी हिन्दी (केन्द्रीय)
बङ्गाली असमिया (पूर्वी)
बिहारी (पूर्वी)
उडिया (पूर्वी)
हल्बी (पूर्वी)
मराठी कोङ्कणी (दक्षिणी)
सिन्हाली (दक्षिणी)
माल्दिभियन (दक्षिणी)
(देखाइएको छैन: कुनार (दार्दी), चिनाली-लहुली) | |
आर्य भाषा परिवार (वा कहिलेकाहीँ भारतीय भाषा परिवार) भारोपेली भाषा परिवारमा आर्य इरानेली भाषा परिवारको शाखा हो।[२] आर्य भाषा परिवारसँग ८० करोड भन्दा बढी वक्ताहरू छन्, मुख्य रूपमा भारत, पाकिस्तान, श्रीलङ्का, बङ्गलादेश, नेपाल र माल्दिभ्समा केन्द्रित छन्।[३] यसबाहेक, भारतीय उपमहाद्वीप बाहेक, ठुला आप्रवासी र प्रवासी आर्य भाषी समुदायहरू उत्तरपश्चिमी युरोप, पश्चिमी एसिया, उत्तर अमेरिका, क्यारिबियन, दक्षिणपूर्वी अफ्रिका, पोलीनेसिया र अष्ट्रेलियामा बस्छन्, साथै रोमानी भाषाका लाखौं भाषीहरू मुख्य रूप दक्षिणपूर्वी यूरोपमा केन्द्रित छन्। २०० भन्दा बढी ज्ञात आर्य भाषाहरू छन्।[४]
आधुनिक आर्य भाषाहरू पुरानो आर्य भाषाहरू जस्तै प्रारम्भिक वैदिक संस्कृत, मध्य आर्य भाषाहरू (वा प्राकृत) बाट आएका हुन्। पहिलो वक्ताहरूको हिसाबले सबैभन्दा ठुलो भाषाहरू हिन्दी–उर्दु (c. ३२.९ करोड), बङ्गाली (२४.२ करोड), पन्जाबी (लगभग १२ करोड), मराठी (११.२ करोड), गुजराती (६ करोड), राजस्थानी (५.८ करोड), भोजपुरी (५ करोड १० लाख), उडिया (३ करोड ५० लाख), मैथिली (करिब ३ करोड ४० लाख), सिन्धी (२ करोड ५० लाख), नेपाली (१ करोड ६० लाख), असमिया (१ करोड ५० लाख), छत्तीसगढी (१ करोड ८० लाख), सिंहला (१ करोड ७० लाख) , र रोमानी (c. 3.5 मिलियन) हुन्।
वर्गीकरण[सम्पादन गर्नुहोस्]
यस भाषा परिवारलाई ७ क्षेत्रिय शाखामा विभाजन गरिन्छ।
दार्दी[सम्पादन गर्नुहोस्]
दर्दी भाषाहरू (दरदु वा पिसाका) उत्तरी पाकिस्तान, उत्तरपश्चिम भारत र उत्तरपूर्वी अफगानिस्तानका केही भागहरूमा बोलिने धेरै हिन्द-आर्य भाषाहरूको समूह हो यी भाषा बोल्नेहरूबीच न जातीय एकता छ न त भाषाहरू एउटै पुर्खाको रूपमा पत्ता लगाउन सकिँदैन।[५]
- कश्मीरी: कश्मीरी, किश्तवारी, पोगली;
- शीना: ब्रोक्स्काद, कुण्डलशाही, शीना, उशोजो, कलकोटी, पालूल, सावी;
- चात्राली: कलश, खोवार;
- कोहिस्थानी: बटेरी, चीलीस्सो, गोवरो, सिन्धुकोहिस्थानी, कालामी, तीराही, तोरवाली, वोटापुरी-कटारकलै
- पाशायी भाषा
- कुनर: दामेली, ग्वार-बती, नङ्गलामी, शुमश्ती
उत्तरी क्षेत्र[सम्पादन गर्नुहोस्]
उत्तरी आर्य भाषाहरू, जसलाई पहारी ('पहाडी') भाषाहरू पनि भनिन्छ, उपमहाद्वीपको हिमालय क्षेत्रहरूमा बोलिन्छ।
- पूर्वी पहाडी: नेपाली, जुम्ली नेपाली, डोटेली;
- मध्य पहारी: गढवाली, कुमाउँनी;
- पश्चिमी पहाडी (हिमाचली): डोगरी, काँगडी, भद्रवाही, चुराही, भटियाली, बिलासपुरी, चम्बयाली, गदी, पङ्गवाली, मण्डियाली, महासुई, जौनसारी, कुलुई, ओरास, हन्दुरी, साराजी, सिरमौरी
उत्तरपश्चिमी क्षेत्र[सम्पादन गर्नुहोस्]
उत्तरपश्चिमी आर्य भाषाहरू भारत र पूर्वी पाकिस्तानको उत्तरपश्चिमी क्षेत्रमा बोलिन्छन्। यी भाषाहरू मध्य पूर्वी भाषाहरू, अरबी र फारसी (अधिकतर फारसी) बाट धेरै प्रभावित भएका छन्। पन्जाबी मुख्यतया पन्जाब क्षेत्रमा बोलिन्छ र उत्तरी भारतीय राज्य पन्जाबको आधिकारिक भाषा हो। दक्षिणमा, सिन्धी र यसका रूपहरू बोलिन्छन्; मुख्यतया सिन्धमा। उत्तरपश्चिमी भाषाहरू अन्ततः शौरसेनी प्राकृतबाट उत्पन्न भएको मानिन्छ।
पश्चिमी क्षेत्र[सम्पादन गर्नुहोस्]
पश्चिमी आर्य भाषाहरू, भारत भित्रको मध्य र पश्चिमी क्षेत्रहरूमा बोलिन्छ, जस्तै मध्य प्रदेश र राजस्थान, पाकिस्तानका निकटवर्ती क्षेत्रहरू बाहेक। गुजराती गुजरातको आधिकारिक भाषा हो, र ५ करोड भन्दा बढी मानिसहरूले बोल्छन्। युरोपमा, विभिन्न रोमानी भाषाहरू रोमानी मानिसहरूले बोल्छन्, एक यात्रा गर्ने समुदाय जो ऐतिहासिक रूपमा भारतबाट बसाइँ सरेका थिएँँ। पश्चिमी आर्य भाषाहरू उनीहरूको उत्तरपश्चिमी समकक्षहरूबाट अलग भएको मानिन्छ, यद्यपि तिनीहरूको शौरसेनी प्राकृतमा एक सामान्य पूर्ववर्ती छ।
- राजस्थानी: मानक राजस्थानी, बागरी, मारवाडी, मेवाती, ढूण्ढारी, हाडौती, मेवाडी, शेखावाटी, धाटकी, मालवी, निमाडी, गुजरी, गोआरिया, लोआरकी, भोयरी, कञ्जरी, ओदकी;
- गुजराती: गुजराती, जन्दाव्रा, सौराष्ट्र, ऐर्, वाघरी, पारकरी कोली, कच्छी कोली, वादीयारा कोली;
- भीली: कल्तो, वसवी, वगदी, गामीत, वाग्री भूल;
- उत्तरभील - बौरिया, भिलौरी, मगरी;
- केन्द्रीयभील - भीली, भिलाली, चौद्री, धोदिया, धनकी, दुबली;
- बरेली - पाल्य बरेली, पौरी बरेली, राठवी बरेली, परधी;
- खान्देशी
- बञ्जारा भाषा
- डोमाकी
- डोमरी
- रोमानी: कार्पेथीय रोमानी, बाल्कन रोमन, व्लाक्ष रोमानी;
- उत्तर रोमानी - सिन्ते रोमानी, फान्निश-कलो, बाल्तिक रोमानी
केन्द्रीय क्षेत्र[सम्पादन गर्नुहोस्]
भारत भित्र, केन्द्रीय आर्य भाषाहरू मुख्यतया हिन्दी इलाका क्षेत्रहरू र दिल्ली र वरपरका क्षेत्रहरू सहित गङ्गाको मैदानहरूमा बोलिन्छन्। ब्रज र अवधी सहित यी धेरै भाषाहरूमा समृद्ध साहित्यिक र काव्य परम्पराहरू छन्। उर्दु, कौरवी बोलीको फारसी व्युत्पन्न, पाकिस्तानको आधिकारिक भाषा हो र यसको भारतसँग पनि कडा ऐतिहासिक सम्बन्ध छ, जहाँ यसलाई आधिकारिक दर्जा दिइएको छ। हिन्दी, कौरवी बोलीको एक मानकीकृत र संस्कृतीकृत दर्ता, भारत सरकारको आधिकारिक भाषा हो।
- पश्चिमी केन्द्रीय: हिन्दुस्तानी (मानक हिन्दी र मानक उर्दु सहित), कौरवी बोली, ब्रज, हरियाणवी, बुन्देली, कन्नौजी, पर्या;
- पूर्वी केन्द्रीय: बघेली, छत्तीसगढी, सरगुजिया; अवधी - फिजी हिन्दी; क्यारिबियन हिन्दुस्तानी;
पूर्वी क्षेत्र[सम्पादन गर्नुहोस्]
पूर्वी आर्य भाषाहरू, जसलाई मगधन भाषाहरू पनि भनिन्छ, ओडिशा र बिहार सहित, उत्तरपश्चिमी हिमालय वरपरका अन्य क्षेत्रहरू सहित पूर्वी उपमहाद्वीपमा बोलिन्छ। बङ्गाली संसारमा सातौं सबैभन्दा धेरै बोलिने भाषा हो, र एक बलियो साहित्यिक परम्परा छ; भारत र बङ्गलादेशको राष्ट्रिय गान बङ्गालीमा लेखिएको छ। असमिया र उडिया क्रमशः असम र ओडिशाका आधिकारिक भाषाहरू हुन्। पूर्वी आर्य भाषाहरू मगधन अपभ्रंश र अन्ततः मगधी प्राकृतबाट आएका हुन्।[६]
- बिहारी:
- हल्बिक - हल्बी, कमर, भुञ्जीया, नाहरी;
- उडिया - बालेश्वरी, कटकी, गन्जामी, सुन्दरगढी, सम्बलपुरी, देशिआ;
- बड परजा, भतरी (भत्री), रेलि, कुपिआ;
- बाङ्गला असमिया - बिष्णुप्रिया मणिपुरी, हाजङ, चटगाँवी, चक्मा, नोयाखाली, तञ्चङ्ग्या, रोहिङ्ग्या, सिलेटी,;
दक्षिणी क्षेत्र[सम्पादन गर्नुहोस्]
मराठी-कोङ्कणी भाषाहरू अन्ततः महाराष्ट्री प्राकृतबाट आएका हुन्, जबकि इन्सुलर आर्य भाषाहरू इलु प्राकृतबाट आएका हुन् र धेरै विशेषताहरू छन् जसले तिनीहरूलाई मुख्य भूमि आर्य समकक्षहरूबाट स्पष्ट रूपमा फरक पार्छ।
- मराठी-कोङ्कणी
द्वीपीय आर्य[सम्पादन गर्नुहोस्]
द्वीपीय आर्य भाषाहरू (श्रीलङ्का र माल्दिभ्सका) स्वतन्त्र रूपमा विकसित हुन थाले र लगभग ५औँ शताब्दी ईपूर्वदेखि द्वीपीय आर्य भाषाहरूबाट अलग हुँदै गए।
अवर्गीकृत[सम्पादन गर्नुहोस्]
निम्न भाषाहरू अन्यथा आर्य भाषाहरू भित्र अवर्गीकृत छन्:[८]
- चिनली-लहुल लोहर: चिनली, लहुल लोहर।
- बदेशी
सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]
- ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, सम्पादकहरू (२०१७), "Indo-Aryan", Glottolog 3.0, Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History।
- ↑ Munshi, S (२००९), "Indo-Aryan languages", in Keith Brown; Sarah Ogilvie, Concise Encyclopedia of Language of the World, Amsterdam: Elsevier, पृ: ५२२-५२८।
- ↑ "Overview of Indo-Aryan languages". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/topic/Indo-Aryan-languages. अन्तिम पहुँच मिति: 8 July 2018.
- ↑ Various counts depend on where the line is drawn between a "dialect" and a "language". Glottolog 4.1 lists 224 languages.
- ↑ "Dards, Dardistan, and Dardic: an Ethnographic, Geographic, and Linguistic Conundrum", www.mockandoneil.com, अन्तिम पहुँच २५ फेब्रुअरी २०२२।
- ↑ Ray, Tapas S. (२००७), "Eleven: "Oriya"", in Jain, Danesh; Cardona, George, The Indo-Aryan Languages, Routledge, पृ: 445, आइएसबिएन 978-1-135-79711-9।
- ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, सम्पादकहरू (२०१७), "Tharuic", Glottolog 3.0, Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History।
- ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, सम्पादकहरू (२०१७), "Chinali–Lahul Lohar", Glottolog 3.0, Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History।