सराइकी भाषा
| सराइकी | |
|---|---|
| سرائیکی | |
 शाहमुखी लिपिमा सराइकी (नस्तालिक शैली) | |
| मूलभाषी | पाकिस्तान |
| क्षेत्र | दक्षिण पन्जाब र छिमेकी क्षेत्रहरू |
| रैथाने(हरू) | सराइकी जाति |
| मातृभाषी वक्ता | २.६ करोड |
| फारसी वर्णमाला (सराइकी वर्णमाला) | |
| सरकारी दर्जा | |
| नियामक संस्था | सराइकी क्षेत्र अध्ययन केन्द्र, मुल्तान |
| भाषा सङ्केतहरू | |
| आइएसओ ६३९-३ | skr |
| ग्लोटोलग | sera1259 |
 सन् २०१७ को पाकिस्तान जनगणनाअनुसार प्रत्येक पाकिस्तानी जिल्लामा सराइकीलाई आफ्नो मातृभाषाको रूपमा प्रयोग गर्ने मानिसहरूको अनुपात। | |
सराइकी ( سرائیکی) एक आर्य भाषा हो, जसलाई मुख्यतया पाकिस्तानको पन्जाब प्रान्तको दक्षिण-पश्चिमी आधा भागमा २.६ करोड मानिसहरूले बोल्ने गरिन्छ। यसलाई पहिले यसको मुख्य बोली पछि मुल्तानी भनेर चिनिन्थ्यो।
सराइकी पन्जाबी र सिन्धी बीचको सङ्क्रमकालीन भाषा जस्तो देखिन्छ। माथिल्लो सिन्ध का साथै दक्षिणी पन्जाबमा बोलिने, यो कहिलेकाँही उच्च स्तरको पारस्परिक समझदारीको कारण सिन्धी वा पन्जाबीको बोली मानिन्छ।[१] सराइकीको मानक पन्जाबीसँग आंशिक पारस्परिक बोधगम्यता छ, र यसले यसको शब्दावली र आकारिकीको एक ठुलो भाग साझेदारी गर्दछ।[२] एकै समयमा यसको ध्वनिविज्ञानमा यो मौलिक रूपमा भिन्न छ (विशेष गरी स्वरको कमीमा, आवाज गरिएको सोष्मको संरक्षण र अस्पष्ट व्यञ्जनहरूको विकास), र दक्षिणमा बोलिने सिन्धी भाषासँग महत्त्वपूर्ण व्याकरणिक विशेषताहरू छन्। सराइकी तथापि, अन्य पश्चिमी पन्जाबी बोलीहरूसँग धेरै हदसम्म सम्बन्धित छ। पाकिस्तानमा सराइकीलाई आफ्नै क्षेत्रको प्रशासनिक भाषा घोषणा गर्न राजनीतिक आन्दोलन भइरहेको छ।[१]
सराइकी भाषाको पहिचान सन् १९६० को दशकमा उत्पन्न भयो, जसले अधिक संकीर्ण स्थानीय पहिलेको पहिचानहरू (जस्तै मुल्तानी, डेरावी वा रियासाती) लाई समेटेको थियो, र पन्जाबी जस्ता व्यापक पहिचानहरूबाट आफूलाई फरक पारेको थियो।
उर्दु, मानक पन्जाबी र अङ्ग्रेजी जस्ता पाकिस्तानी मिडियामा प्रमुख भाषाहरूको प्रभाव र अरबी र फारसीको धार्मिक प्रभावका कारण, पाकिस्तानका अन्य क्षेत्रीय प्रजातिहरू जस्तै सराइकीले ऋण शब्दहरूको साथ आफ्नो शब्दावली आधार निरन्तर विस्तार गरिरहेका छन्।
नाम[सम्पादन गर्नुहोस्]
सिराइकीको अर्थको वर्तमान सीमा हालसालैको विकास हो, र यो शब्दले सम्भवतः १९६० को दशकको राष्ट्रवादी आन्दोलनको समयमा यसको लोकप्रिय नाम प्राप्त गरेको थियो। सिन्धमा १६औँ र १९औँ शताब्दीको बीचमा बसोबास गर्ने उत्तरबाट आएका आप्रवासीहरू, मुख्यतया सिराइकी भाषी बलोच जनजातिहरूको बोलीलाई सन्दर्भित गर्न यो धेरै लामो समयदेखि प्रयोगमा आएको छ। यस सन्दर्भमा सिन्धी शब्द सिरो 'नदी माथि, उत्तर' बाट मूलतः "उत्तरको भाषा" भन्ने अर्थ भएको भनी व्याख्या गर्न सकिन्छ। यो नामले अस्पष्ट रूपमा सिन्धीको उत्तरी बोलीहरूलाई बुझाउँछ, तर आजकल यी "सिरोली" वा "सिरेली" को रूपमा चिनिन्छन्।[३]
एक वैकल्पिक परिकल्पना यो हो कि सारकीको उत्पत्ति सौवीरा वा सौवीर शब्दबाट भएको थियो, जुन एक प्राचीन राज्य थियो जुन संस्कृत महाकाव्य महाभारतमा पनि उल्लेख गरिएको थियो।
वर्गीकरण[सम्पादन गर्नुहोस्]
सराइकी भारोपेली भाषा परिवारको आर्य इरानेली शाखाको आर्य उपविभागको पश्चिमी पन्जाबी उपपरिवारको सदस्य हो।
सन् १९१९ मा, जर्ज अब्राहम ग्रियर्सनले पाकिस्तानको पन्जाब प्रान्तको दक्षिण-पश्चिममा अवस्थित बोलीहरू एक बोली क्लस्टर को गठन गर्दछ, जसलाई उनले "लहन्दा भाषा" भित्र "दक्षिणी लहन्दा" नाम दिए। त्यसपछिका आर्यवादी भाषाविद्हरूले यस बोली समूहको वास्तविकतालाई पुष्टि गरेका छन्, जबकि "दक्षिणी लहन्दा" नाम र "लहन्दा" नामको पनि अस्वीकार गरेका छन्। ग्रियर्सनले यो पनि कायम राखे कि "लहन्दा" लाहोरको उत्तर, पश्चिम र दक्षिणमा बोलिने "पश्चिमी पन्जाबी" भनिने विभिन्न बोलीहरूको लागि उनको उपन्यास पदनाम थियो। लाहोरको स्थानीय बोली पन्जाबीको माझी बोली हो, जुन लामो समयदेखि मानक साहित्यिक पन्जाबीको आधार रहेको छ। तथापि, आर्यवादी सर्कलहरू भन्दा बाहिर, "लहन्दा" को अवधारणा अझै पनि विश्वका भाषाहरूको सङ्कलनमा पाइन्छ।
भौगोलिक वितरण[सम्पादन गर्नुहोस्]
पाकिस्तान[सम्पादन गर्नुहोस्]
सराइकी मुख्यतया पन्जाब प्रान्तको दक्षिण-पश्चिमी भागमा बोलिने गरिन्छ, जुन क्षेत्र प्रस्तावित सराइकिस्तान प्रान्तको सीमासँग मिल्दोजुल्दो छ। पश्चिममा, यो सुलेमान पर्वतमालाद्वारा पश्तो र बलोची भाषी क्षेत्रहरूबाट सुरु गरिएको छ, जबकि दक्षिण-पूर्वमा थार मरुभूमिले यसलाई मारवाडी भाषाबाट विभाजित गर्दछ। यसको अन्य सीमाहरू कम राम्ररी परिभाषित छन्: पन्जाबी पूर्वमा बोलिन्छ; सिन्ध प्रान्तको सीमापछि दक्षिणमा सिन्धी पाइन्छ। उत्तरमा, नुन दायराको दक्षिणी किनारा उत्तरी प्रजातिका लहन्दा, जस्तै पोथवारीसँग मोटा विभाजन हो।
सन् २०१७ को जनगणना अनुसार पाकिस्तानमा २ करोड ५९ लाख जनसङ्ख्याको पहिलो भाषा सराइकी हो। सराइकीको व्यापकताको तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने पाकिस्तानको पहिलो राष्ट्रिय जनगणना सन् १९८१ को जनगणना थियो। त्यस वर्ष, देशव्यापी उत्तरदाताहरूको प्रतिशत सराइकीलाई उनीहरूको मातृभाषाको रूपमा रिपोर्ट गर्ने ९.८३ थियो। सन् १९९८ को जनगणनाअनुसार पाकिस्तानमा बसोबास गर्ने १३.९ मिलियन सराइकी भाषीहरूको आँकडा अनुसार यो १३.२ करोड को राष्ट्रिय जनसङ्ख्यामध्ये १०.५३% थियो। साथै सन् १९९८ को जनगणनाअनुसार तीमध्ये १ करोड २८ लाख अर्थात् ९२ प्रतिशत पन्जाब प्रान्तमा बस्थे।[४]
भारत[सम्पादन गर्नुहोस्]
सन् १९४७ मा विभाजन पछि, सराइकीका हिन्दु र सिख भाषीहरू भारतमा बसाइँ सरे, जहाँ उनीहरू हाल व्यापक रूपमा छरिएका छन्, यद्यपि पन्जाब, हरियाणा, राजस्थान, उत्तर प्रदेश, दिल्ली र जम्मू र कश्मीर राज्यहरूमा अधिक महत्त्वपूर्ण पकेटहरूको साथ। त्यहाँँ मुस्लिम पशुपालकहरूको एउटा सानो समूह पनि छ जो विभाजन भन्दा पहिले भारत, विशेष गरी आन्ध्र प्रदेशमा बसाइँ सरेका थिए।[५]
उदाहरणका लागि, सन् २०११ को जनगणनामा २९,० मानिसहरूले आफ्नो भाषालाई "बहावल पुरी" र ६२,० ले "हिन्दी मुल्तानी" भनी रिपोर्ट गरेका थिए। तथापि, यी वास्तविक सङ्ख्याहरूको प्रतिनिधित्व गर्दैनन्, किनकि वक्ताहरूले प्रायः संकुचित बोली वा क्षेत्रीय लेबलहरू प्रयोग गरेर आफ्नो भाषालाई सन्दर्भित गर्नेछन्, वा वैकल्पिक रूपमा पन्जाबी, हिन्दी वा उर्दु जस्ता ठुला भाषा समुदायहरूसँग पहिचान गर्नेछन्। यसैले, भारतमा वक्ताहरूको सङ्ख्या अज्ञात छ। पन्जाबी (विशेष गरी पन्जाब र दिल्लीमा) मा लाहन्डा प्रजातिहरू "विलय" हुनुका साथै पन्जाबी वा हिन्दीको प्रमुख भाषाहरूमा पूर्ण रूपमा स्थानान्तरण भएको अवलोकनहरू भएका छन्। सन् १९९० को दशकमा रिपोर्ट गरिएको एउटा नमुना युवा पुस्ताका सदस्यहरूले आफ्ना हजुरबा हजुरआमासँग सम्बन्धित "लहन्दा" विविधता बोल्नु थियो, जबकि सहकर्मी समूहभित्र पन्जाबीमा कुराकानी गर्नु र आफ्ना छोराछोरीसँग हिन्दीमा कुरा गर्नु थियो।[६]
सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]
- ↑ १.० १.१ Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias, सम्पादकहरू (२०१७), Handbook of comparative and historical Indo-European linguistics ; Volume 1, Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, पृ: 434–435, आइएसबिएन 9783110393248।
- ↑ Bashir, Conners & Hefright 2019; see also Rahman 1995, p. 16 and Shackle 2014b.
- ↑ Rahman 1995, p. 4; Shackle 1976, p. 2; Shackle 1977, p. 388
- ↑ "Saraiki", Ethnologue।
- ↑ "Kahan se aa gai (کہاں سے کہاں آ گئے)", मूलबाट २२ सेप्टेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ८ अप्रिल २०१२।
- ↑ "2011 Census tables: C-16, population by Native languages", Census of India Website, मूलबाट १० डिसेम्बर २०१९-मा सङ्ग्रहित।
बाह्य कडीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]
- सराइकीमा भाषिक साहित्यको समीक्षा[dead link]
- सराइकी वर्णमाला वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१७-११-३० मिति
- सराइकी अनलाइन लिपिरुपान्तर वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २२ अक्टोबर २०१४ मिति