नेपाल अङ्ग्रेज युद्ध
| नेपाल अङ्ग्रेज युद्ध | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 भक्ति थापा (पहेँलो) नेपाली गोर्खाली सेनाको नेतृत्व गर्दै बेलायती सेना विरुद्ध | |||||||||
| |||||||||
| योद्धा | |||||||||
 नेपाल अधिराज्य | |||||||||
| सेनापतिहरू | |||||||||
 फ्रान्सिस रडन-हेस्टिङ्स
| |||||||||
| शक्ति | |||||||||
| ११,००० भन्दा अलि बढी | |||||||||
| मृत्यु र क्षति | |||||||||
| अज्ञात | अज्ञात | ||||||||
नेपाल अङ्ग्रेज युद्ध (वि.सं. १८ कात्तिक १८७१ – २४ फागुन १८७२) नेपाल अधिराज्यको गोर्खाली सेना र इस्ट इन्डिया कम्पनीका ब्रिटिस सेनाहरू बीच लडिएको थियो। दुवै पक्षले भारतीय उपमहाद्वीपको पहाडी उत्तरको लागि महत्वाकांक्षी विस्तार योजनाहरू थिए। वि.सं. १८७२ मा भएको सुगौली सन्धिमा हस्ताक्षरसँगै युद्धको अन्त्य भयो, जसले नेपाली नियन्त्रित केही भूभाग इस्ट इन्डिया कम्पनीलाई सुम्पनु परेको थियो।
ब्रिटिस युद्ध प्रयासको नेतृत्व इस्ट इन्डिया कम्पनीले गरेको थियो र नेपाल अधिराज्यको बिरूद्ध देशी राज्यहरू (गढवाल राज्य, पटियाला राज्य र सिक्किम राज्य) को गठबन्धनले समर्थन गरेको थियो। नेपाल अधिराज्यको अधिकांश युद्ध प्रयास दुई थापा परिवार: थापा वंश र अमरसिंह थापाको परिवारले नेतृत्व गरेको थियो।
पृष्ठभूमि[सम्पादन गर्नुहोस्]
नेपालको शाह राजा पृथ्वीनारायण शाहले मल्ल सङ्घको राजधानी रहेको काठमाडौँ उपत्यकामा आक्रमण गरेपछि सुरु भएको थियो। महासङ्घले इस्ट इण्डिया कम्पनीसँग मद्दतको लागि अनुरोध गर्यो, र १७६७ मा क्याप्टेन किन्लकको नेतृत्वमा २,५०० नम्बरको एक असुरक्षित र असुरक्षित अभियानको नेतृत्व गरिएको थियो। यो अभियान एक विपत्ति थियो र गोर्खाली सेनाले सजिलै पराजित गर्यो। प्रभावहीन ब्रिटिस सेनाले गोर्खालीहरूलाई बन्दुकहरू प्रदान गर्यो र गोर्खाहरूलाई आत्मविश्वासले भरिदियो, जसले सम्भवतः उनीहरूलाई भविष्यका युद्धहरूमा आफ्ना विरोधीहरूलाई कम मूल्याङ्कन गर्न बाध्य तुल्यायो।
कीर्तिपुरको युद्धबाट सुरु भएको पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौँ उपत्यकाको विजय र कब्जा गरेपछि उनको राज्यको राजधानी गोरखाबाट काठमाडौँ सारिएको थियो र त्यसपछि उनले र उनका सन्तानहरूले बनाएको नेपालको नामले चिनिन थाल्यो। साथै, धनी काठमाडौँ उपत्यकाको आक्रमणले गोरखा सेनालाई यस क्षेत्रमा आफ्नो मार्शल महत्वाकांक्षालाई अगाडि बढाउन आर्थिक सहयोग प्रदान गर्यो।
तिब्बत मामिलाले गढवाल राज्यमा नियोजित आक्रमण स्थगित गरेको थियो, तर सन् १८०३ सम्म, गढवालका राजा प्रद्युमन शाह पनि पराजित भएका थिए। सन् १८०४ को जनवरीमा उनी सङ्घर्षमा मारिए र उनको सम्पूर्ण जग्गा कब्जा गरियो। यसभन्दा अगाडि, सेनापति अमरसिंह थापाले पहाडी क्षेत्रको सबैभन्दा बलियो किल्ला कांगडा, हिमाचल प्रदेशसम्मको भूमि ओगटेर त्यसलाई घेरा हालेका थिए। यद्यपि, पन्जाबको सिख राज्यका शासक महाराजा रणजित सिंहले हस्तक्षेप गरेर सन् १८०९ सम्ममा नेपाली सेनालाई सतलज नदीको पूर्वतिर धकेलेका थिए।
कारण[सम्पादन गर्नुहोस्]
युद्धको अघिल्लो वर्षहरूमा, ब्रिटिसहरूले आफ्नो प्रभावको क्षेत्र विस्तार गर्दै थिए। नेपालीहरूले पूर्वमा सिक्किम, पश्चिममा कुमाऊँ र गढवाल र दक्षिणमा अवधसम्म आफ्नो साम्राज्य विस्तार गरिरहँदा ब्रिटिस इस्ट इन्डिया कम्पनीले कलकत्ता, मद्रास र बम्बईको मुख्य आधारहरूबाट भारतमा आफ्नो स्थिति बलियो बनाएको थियो। यो ब्रिटिस विस्तारलाई भारतमा पहिले नै प्रतिरोध गरिएको थियो, तीन अङ्ग्रेज मराठा युद्धहरू साथै पन्जाबमा जहाँ रणजित सिंह र सिख साम्राज्यको आफ्नै आकांक्षाहरू थिए।
व्यापार[सम्पादन गर्नुहोस्]
नेपालसँगको द्वन्द्वको प्रमुख कारण आर्थिक कारण हो। बेलायतीहरूले नेपाल हुँदै तिब्बतसम्म व्यापार गर्न नेपाल सरकारलाई मनाउन लगातार प्रयास गरेका थिए। प्रमुख भारतीय निर्यात कपासका सामानहरू थिए, र घरमा उत्पादित कपडाहरूले बेलायती बजार कब्जा गरेपछि यसको माग घट्दै गइरहेको थियो।[५] त्यसैले कम्पनीले आफ्नो सम्पत्ति अर्को, थप जटिल र महँगो तरिकामा स्थानान्तरण गर्नुपरेको थियो। यसले आफ्नो भारतीय कपडाहरू क्यान्टनमा पठाउनु पर्ने थियो; तिनीहरूलाई चिनियाँ बजारमा बेच्ने; आय संग चिया किन्न; त्यसपछि बेलायतमा बिक्रीको लागि चिया पठाइयो (यस समयमा सबै चिया चीनबाट आएको हो। यो सन् १८४० सम्म भारतमा उब्जाइएको थिएन)।[५] अङ्ग्रेजहरूले चाँडै थाहा पाए कि कुमाऊँले तिब्बतसँग व्यापारको लागि राम्रो सुविधा प्रदान गरेको छ। तसर्थ, यी दुई क्षेत्रहरूको विलय तिनीहरूको रणनीतिक उद्देश्यको हिस्सा बन्यो।
राजनैतिक सुरक्षा[सम्पादन गर्नुहोस्]
जबकि व्यापार वास्तवमा कम्पनीको एक प्रमुख उद्देश्य थियो, यसबाट "राजनीतिक सुरक्षा" को अवधारणा बढ्यो, जसको अर्थ निरुत्साहित गर्ने रणनीति र पेशाको ठुलो क्षेत्र हो। हेस्टिङ्सले व्यापारिक कारणले मात्र नेपालमाथि आक्रमण गरेको दाबीलाई प्रमाणले समर्थन गर्दैन। यो एक रणनीतिक निर्णय थियो। उनी हिन्दु पुनरुत्थान र क्षय हुँदै गएको मुगल साम्राज्यको बीचमा मराठा, सिख र गोर्खाहरूबीचको एकताप्रति सचेत थिए। उसले मध्य भारतमा मराठाहरू विरुद्ध विजय हासिल गर्ने पूर्व-एम्प्टिभ योजनाहरू ह्याच गरिरहेको थियो, र दुई मोर्चामा लड्नबाट बच्नको लागि उसले पहिले नेपाललाई अपाङ्ग गर्नु आवश्यक थियो।
सिमाना विवाद[सम्पादन गर्नुहोस्]
ब्रिटिस ईस्ट इण्डिया कम्पनी द्वारा अवधको जग्गाको नवाबको अधिग्रहणले गोरखपुर क्षेत्रलाई पाल्पाका राजाको निकटतामा ल्यायो - नेपालको मुटु भित्रको अन्तिम बाँकी रहेको स्वतन्त्र सहर पाल्पा र बुटवल मूलतः दुई अलग राज्य थिए; तिनीहरू पछि एक स्वतन्त्र राजपूत राजकुमारको अधीनमा एकताबद्ध भए, जसले बुटवललाई जितेर पाल्पाको आफ्नो वंशानुगत सम्पत्तिमा थप्यो। बुटवलका जमिनहरू, जिते र कब्जा गरिए पनि, पहिले अवधलाई र त्यसपछि ब्रिटिसलाई हस्तान्तरण गरेर, जमिनमा राखिएको थियो वा वार्षिक रकम तिरेको थियो। सन् १८०६ देखि १८३७ सम्मका नेपालका प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाले आफ्नै बुबालाई पाल्पाको गभर्नर बनाएर दुई शक्तिबीच गम्भीर सीमा विवाद निम्त्यायो। सन् १८०४ देखि १८१२ सम्म ब्रिटिसको संरक्षणमा रहेका नेपालीहरूले बुटवलको तराई कब्जा गर्नु नै सन् १८१४ मा नेपाल अङ्ग्रेज युद्धको तत्कालिन कारण थियो।
नेपालको पहाडी देशलाई भारतबाट अलग गर्ने उर्वर भूमिको धेरै बहुमूल्य पट्टी, तराईको समतल भूमिमा नेपालीहरूले आक्रमण गरेको विश्वासले तनाव बढायो - अङ्ग्रेजहरूले यस क्षेत्रमा आफ्नो शक्ति र कलकत्ता र उत्तरपश्चिम बीचको सञ्चारको कमजोर लाइन महसुस गरे। धम्कीमा थिए। कुनै स्पष्ट सीमाना नभएकोले, दुई शक्तिहरू बीचको टकराव "आवश्यक र अपरिहार्य" थियो। वि.सं. १८ कात्तिक १८७१ मा बेलायतले नेपालविरुद्ध औपचारिक रूपमा युद्धको घोषणा गरेको थियो।
पहिलो अभियान[सम्पादन गर्नुहोस्]
प्रारम्भिक ब्रिटिस अभियान सतलज देखि कोशी सम्म १,५०० किलोमिटर (९३० माइल) भन्दा बढी सीमामा दुई मोर्चाहरूमा आक्रमण थियो। पूर्वी मोर्चामा, मेजर-जनरल बेनेट मार्ली र मेजर-जनरल जोन सुलिभान वुडले तराई पारी काठमाडौँ उपत्यकाको मुटु तर्फ आ-आफ्नो स्तम्भहरूको नेतृत्व गरे। मेजर-जनरल रोलो गिलेस्पी र कर्नल डेभिड ओक्टरलोनीले पश्चिमी मोर्चामा स्तम्भहरू कमान्ड गरे। यी स्तम्भहरू अमरसिंह थापाको कमान्डमा नेपाली सेनासँग सामना गरिएको थियो।
मकवानपुर गढीको लडाइँ[सम्पादन गर्नुहोस्]
भीमसेन थापाका भाइ कर्णेल रणवीरसिंह थापा मकवानपुर–हरिहरपुर एक्सिसको सेक्टर कमाण्डर हुने भएका छन्। उनलाई एक धेरै ठुलो किल्ला र पुरानो राइफल र केही तोपका टुक्राहरू सहित लगभग ४,००० सेना दिइएको थियो। तर अङ्ग्रेजहरू सिमानाबाट अगाडि बढ्न सकेनन्। कर्णेल रणवीरसिंह थापाले आफ्नो चुनिएको हत्या क्षेत्रमा शत्रुहरूलाई लोभ्याउने प्रयास गरिरहेका थिए। तर मेजर जनरल वुडले बारा गढीबाट अगाडि बढ्न सकेनन् र उनी अन्ततः बेतियामा फर्किए।
जितगढीको लडाइँ[सम्पादन गर्नुहोस्]
एक अपदस्थ पाल्पाली राजाको सहयोगमा, मेजर जनरल वुडले बुटवल प्रतिरक्षालाई बाइपास गर्न, धुरीमा रहेको सानो विरोधलाई हटाउन र कम सुरक्षाको भागबाट पाल्पालाई आक्रमण गर्ने उद्देश्यले सिउराज, जित गढी र नुवाकोटमा मार्च गर्ने योजना बनाए। नेपाली कर्णेल उजिरसिंह थापाले आफ्ना १२ सय सेनालाई जित गढी, नुवाकोट गढी, काठे गढीलगायत धेरै रक्षात्मक स्थानमा तैनाथ गरेका थिए। कर्णेल उजिरको नेतृत्वमा सेनाहरू धेरै अनुशासित थिए र उनी आफैं एक समर्पित र सक्षम कमाण्डर थिए। उनी पुरुष, भौतिक, प्राकृतिक स्रोतसाधनमा फाइदा उठाउने र पहाडको रणनीतिमा निपुण थिए। नेपाली लुट्ने आक्रमणले जनरललाई गोरखपुर फर्किन बाध्य बनायो। नुवाकोट पाखेगढीमा करिब ७० नेपालीले ज्यान गुमाएका थिए यसैबीच, ३०० भन्दा बढी शत्रुहरू मारिए।
नालापानीको लडाइँ[सम्पादन गर्नुहोस्]
नालापानीको लडाइँ नेपाल अङ्ग्रेज युद्धको पहिलो लडाइँ थियो। यो लडाइँ देहरादून नजिकैको नालापानी किल्लाको वरिपरि भएको थियो, जसलाई अक्टोबर ३१ र ३० नोभेम्बर १८१४ को बीचमा अङ्ग्रेजहरूले घेराबन्दीमा राखेको थियो। किल्लाको ग्यारिसनको कमान्ड क्याप्टेन बलभद्र कुँवरले गरेका थिए, जबकि मेजर-जनरल रोलो गिलेस्पी, जसले पहिले युद्ध गरेका थिए। जाभाको युद्ध, आक्रमणकारी ब्रिटिस सेनाको जिम्मा थियो। गिलेस्पीलाई घेराबन्दीको पहिलो दिन आफ्ना मानिसहरूलाई भेला गर्ने क्रममा मारिएको थियो र पर्याप्त बाधाहरूको बावजुद, सङ्ख्या र फायरपावर दुवैको हिसाबले, बलभद्र र उनको ६००-बलियो ग्यारिसन, जसमा बहादुर महिलाहरू पनि थिए जसले कथित रूपमा गोली र तोपको गोलालाई ढाल गरे। शवहरू, एक महिना भन्दा बढीको लागि ५,०००भन्दा बढी ब्रिटिस सेनाहरू विरुद्ध सफलतापूर्वक आयोजित।
जैथकको लडाइँ[सम्पादन गर्नुहोस्]
मेजर जनरल मार्टिन्डेलले अब सेनामा सामेल भए र कमाण्ड लिए। उनले २७ डिसेम्बरमा नाहान सहर कब्जा गरे र जयथकको किल्लामा आक्रमण सुरु गरे। किल्लामा अमरसिंह थापाका छोरा रणजोरसिंह थापाको कमाण्डमा २००० सैनिकको ग्यारेसन थियो। पहिलो आक्रमण विपत्तिमा समाप्त भयो, नेपालीहरूले सफलतापूर्वक बेलायती आक्रमणबाट जोगाए।
दोस्रो अभियान[सम्पादन गर्नुहोस्]
विस्तारित नेपाली सेना पश्चिमी मोर्चा अर्थात् गढवाल र कुमाउ क्षेत्रमा पराजित भयो। ओक्टरलोनीले अन्ततः बडाकाजी अमरसिंह थापालाई पराजय गरे। पहिलो नेपाल-कम्पनी अभियानमा उनी एकमात्र सफल ब्रिटिस कमाण्डर थिए। अचम्मको कुरा होइन, भगवान मोइराले उनलाई भरतपुर-मकवानपुर-हरिहरपुर मोर्चामा १७,००० बलियो आक्रमण बलको दोस्रो आक्रमणमा मुख्य अपरेशनल कमाण्डरको रूपमा नियुक्त गरे, तर फेरि, तिनीहरूमध्ये अधिकांश भारतीय सिपाहीहरू थिए।
बेलायतले २८ नोभेम्बरमा सन्धि अनुमोदन गर्न नेपाललाई १५ दिनको अल्टिमेटम दिएको थियो। तर सन्धिका बुँदाहरू नेपालीलाई छिट्टै अनुमोदन गर्न निकै गाह्रो थियो। ढिलाइले अङ्ग्रेजहरूलाई राज्य विरुद्ध दोस्रो सैन्य अभियान सुरु गर्न बहाना प्रदान गर्यो। भीमसेन थापाका अर्का भाइ कर्णेल भक्तवरसिंह थापालाई पहिलो अभियानमा विजयपुरदेखि सिन्धुली गढीसम्मको क्षेत्रमा रक्षात्मक लडाइँका लागि सेक्टर कमाण्डर नियुक्त गरिएको थियो। यस दोस्रो अभियानमा बडाकाजी अमरसिंह थापावासले सिन्धुली गढी र पूर्वी मोर्चाका लागि सेक्टर कमाण्डरको रूपमा विस्तृत जानकारी दिए। कर्णेल भक्तवरसिंह थापाले आफ्नो मुख्यालय मकवानपुर गढीमा राखेका थिए। उपरदाङगढी, सिन्च्याङ गढी, कान्द्राङ गढी, मकवानपुर गढी र हरिहरपुर गढी लगायतका मोर्चेमा आक्रमण गर्न १७,००० ब्रिटिस सेना लिएर नेपाल विरुद्धको समग्र कमाण्डर मेजर जनरल डेभिड ओक्टरलोनी थिए। यो युद्ध सुगौली सन्धिबाट समाप्त भयो, जसलाई असमान सन्धिका रूपमा लिइन्छ जसले नेपालले आफ्नो एक तिहाइ भूभाग गुमाएको थियो। मेची नदी नेपालको नयाँ पूर्वी सिमाना र महाकाली नेपालको पश्चिमी सिमाना बनेको छ।
परिणाम[सम्पादन गर्नुहोस्]
सुगौली सन्धि[सम्पादन गर्नुहोस्]
सुगौली सन्धि २४ फागुन १८७२ मा अनुमोदन भएको थियो। सन्धि अनुसार नेपालले सबै सिक्किम (दार्जिलिङ सहित), कुमाऊँ र गढवाल र पश्चिमी तराईका क्षेत्रहरू गुमाए। मेची नदी राज्यको नयाँ पूर्वी सिमाना र महाकाली नदी राज्यको पश्चिम सिमाना बनेको छ। तराई क्षेत्रको आम्दानीको नोक्सानीको क्षतिपूर्ति गर्न ब्रिटिस ईस्ट इन्डिया कम्पनीले वार्षिक दुई लाख रुपैयाँ तिर्ने थियो। बेलायतीहरूले आवासीय दुत स्थापना गरे। काठमाडौँमा बेलायती बासिन्दा हुने डर अन्ततः निराधार साबित भयो, किनकि नेपालका शासकहरूले त्यहाँका बासिन्दालाई भर्चुअल नजरबन्दमा राख्ने हदसम्म अलग्याउन सफल भए।
तराई भूमिहरू, तथापि, अङ्ग्रेजहरूलाई शासन गर्न गाह्रो साबित भयो र तिनीहरूमध्ये केहीलाई पछि सन् १८१६ मा राज्यमा फिर्ता गरियो र तदनुसार वार्षिक भुक्तानीहरू खारेज गरियो। तर, नेपाल अङ्ग्रेज युद्ध सकिएपछि पनि दुई राज्यबीचको सीमा विवाद समाधान हुन सकेको छैन। नेपाल र अवध बीचको सिमाना सन् १८३० सम्म समायोजन हुन सकेन र नेपाल र बेलायती भूभागबीचको विवाद धेरै वर्षसम्म दुई सरकारबीच छलफलको विषय बनेको थियो।
गोरखा भर्ती[सम्पादन गर्नुहोस्]
डेभिड ओक्टरलोनी र राजनीतिक एजेन्ट विलियम फ्रेजरले बेलायती सेवामा रहेका नेपाली सैनिकहरूको क्षमतालाई तुरुन्तै बुझेका थिए। युद्धको समयमा अङ्ग्रेजहरू नेपाली सेनाबाट भाग्नेहरूलाई प्रयोग गर्न र अनियमित सेनाको रूपमा प्रयोग गर्न इच्छुक थिए। उनीहरूको वफादारीमा उनको विश्वास यस्तो थियो कि अप्रिल सन् १८१५ मा उनले तिनीहरूलाई लेफ्टिनेन्ट रसको नेतृत्वमा नासिरी रेजिमेन्ट भनिने बटालियनमा गठन गर्ने प्रस्ताव गरे।
सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]
- ↑ "Britisch-Nepalischer Krieg 1814-1816", www.bilder-aus-nepal.de।
- ↑ Pradhan 2012, पृष्ठ 50.
- ↑ Historical Dictionary of the British Empire: A-J, Volume 1; Volume 6, pp. 493
- ↑ The Victorians at war, pp.155
- ↑ ५.० ५.१ Cowan, Sam (नोभेम्बर ३०, २०२२), "The battle for the ear of the emperor - The Record", The Record (Englishमा), अन्तिम पहुँच २०२२-११-३०।