नेपाली चिया
नेपाली चिया नेपालमा उत्पादन हुने चियाको बोटको पातबाट बनाइने पेय पदार्थ हो। नेपालमा पाइने चिया उपस्थिति, गन्ध र स्वादको लागि लोकप्रिय छन्।[१] तर दार्जिलिङको चियासँगै धेरै तरिकामा नेपालमा पाइने चिया समान छन्। नेपालको पूर्वी क्षेत्रको भूगोल दार्जिलिङसँग मिल्दोजुल्दो रहेकाले चियामा पनि यसको प्रभाव पाइन्छ।[२] तुलनात्मक रूपमा उत्पादन कम हुने भएकाले नेपालको चिया दार्जिलिङका चियाभन्दा कम परिचित छ।[३]
परम्परागत र सिटिसी गरि नेपालमा मुख्य दुई प्रकारको चियाहरू पाइन्छ।
परम्परागत चिया[सम्पादन गर्नुहोस्]
परम्परागत चिया दार्जिलिङको चियाजस्तै चिनियाँ चिया बिरुवाको विविधताबाट बनेको हो। चियालाई हातले अथवा मेसिनले रोल गारिन्छ। हरियो चिया, उलाङ चिया, सेतो चिया र ह्यान्ड रोल्ड चिया जस्ता विशेष चियाहरू परम्परागत चियाको श्रेणीमा पर्दछन्।[४] नेपालमा, परम्परागत चिया नेपालको पहाडी क्षेत्रहरूमा समुद्री सतहबाट ९०० देखि २१०० मिटरसम्मको उचाइमा उत्पादन र प्रशोधन गरिन्छ। इलाम, पाँचथर, धनकुटा, तेह्रथुम, सिन्धुपाल्चोक र कास्की गुणस्तरीय परम्परागत चिया उत्पादनका लागि प्रख्यात पूर्वी जिल्लाहरू हुन्।
सिटिसी चिया[सम्पादन गर्नुहोस्]
क्रस, टियर, कर्ल (सिटिसी) चिया असम प्रजाति (क्यामेलिया सिनेन्सिस) प्रशोधन गर्ने एक विधि हो [५] जुन नेपालको तल्लो उचाइ, तातो र आर्द्र मैदानमा, मुख्यतया झापा जिल्लामा खेती गरिन्छ। परम्परागत चियाको तुलनामा यसको उत्पादन लागत कम भएकाले यसले घरेलु खपतको झन्डै ९५% ओगटेको छ।
इतिहास[सम्पादन गर्नुहोस्]
राणा वंशको समयमा[सम्पादन गर्नुहोस्]
राणा वंशको सुरुवातसँगै नेपालको सिमाना र शासन व्यवस्था आन्तरिक र बाह्य रूपमा निरन्तर रूपमा उथलपुथलमा रहेको थियो। भारतको विपरीत, नीतिहरूले नेपाललाई बेलायती औपनिवेशिक शासनबाट आफ्नो राष्ट्रिय स्वतन्त्रता कायम राख्न मद्दत गर्दै यसलाई आधुनिकीकरण र आर्थिक विकासबाट अछुतो बनायो। यसरी सुरुवाती अवस्थामा रहेको नेपाली चिया उद्योगलाई नजिकैको दार्जिलिङ चिया उद्योगको तुलनामा प्रतिकूल असर परेको थियो, जुन बेलायती औपनिवेशिक शासनमा फस्टाएको थियो।
नेपालमा पहिलो चियाको झाडी बीउबाट उब्जाएको मानिन्छ जसलाई चिनियाँ सम्राटले नेपालका तत्कालीन प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणालाई उपहारस्वरूप दिएका थिए। नेपालको चिया उद्योग बेलायती साम्राज्यको अधीनमा रहेको विश्वको पहिलो बहुराष्ट्रिय कम्पनी इस्ट इण्डिया कम्पनीद्वारा भारतको उपनिवेशीको कारण अस्तित्वमा आएको थियो। [६] सन् १८६३ को आसपास, दार्जिलिङमा पहिलो चिया बगान स्थापना भएको १० वर्षको अन्तरालमा, चियाको बोटको ठिमाहा नेपालमा ल्याइएको थियो र नेपालको पहिलो चिया बगान, इलाम चिया बगान इलाम जिल्लामा ४,५०० को उचाइमा स्थापना भएको थियो जुन समुद्र सतहबाट ५,००० फिटको उचाइमा रहेको छ। नेपालको चिया उद्योगको भविष्यको राम्रो सम्भावनाको परिकल्पना गर्दै, दुई वर्षपछि इलाम जिल्लामा दोस्रो चिया बगानको स्थापना गरिएको थियो।[७] पछि सन् १९०० को दशकमा नेपाली चिया उत्पादकहरूले दार्जिलिङ कारखानाहरूमा आपूर्तिकर्ताको रूपमा काम गरेको थियो।[६]
तर, नेपालको प्रारम्भिक चिया उद्योगको विकास हुन सकेन। दार्जिलिङको चिया उद्योगले विश्वव्यापी व्यापारिक बजारमा निकै राम्रो काम गर्न थालेको समयमा नेपालको चिया उद्योगले घरेलु उपभोगका लागि समेत उपलब्ध गराउन सकेन। नेपालको चिया उद्योग ध्वस्त हुनुको कारण मुख्यतया राणा वंशको शासनकालको राजनीतिक उथलपुथल र त्यस अवधिको आर्थिक नीतिहरूलाई मानिएको थिए।
राणा वंश पछि[सम्पादन गर्नुहोस्]
२००७ सालमा राणा वंशको अन्त्य भएसँगै नेपालको अर्थतन्त्र विश्वका लागि खुला भएको थियो। फलस्वरूप, स्थिर चिया उद्योगमा सार्वजनिक र निजी लगानीको आगमन देखा परेको थियो। पहिलो निजी चिया बगान सन् १९५९ मा तराई क्षेत्रमा भुधकरण चिया बगानको नाममा स्थापना भएको थियो।
चिया उद्योगको विकासका लागि सन् १९६६ मा नेपाल चिया विकास निगमको स्थापना भएको थियो। मूलतः नेपालमा उत्पादन हुने चिया पात दार्जिलिङका कारखानाहरूमा बेचिन्थ्यो, दार्जिलिङका चियाका बोटहरू पुरानो भइसकेकाले प्रशोधित चिया बिग्रन थाल्यो। नेपाली चिया पातहरू दार्जिलिङ र वरपरका कारखानाहरूका लागि बहुमूल्य सामग्री थिए। अन्ततः सन् १९७८ मा चिया पात प्रशोधनका लागि नेपालको पहिलो कारखाना इलाममा स्थापना भयो र केही वर्षपछि इलाम जिल्लाको सोक्तिममा अर्को कारखाना स्थापना भयो। सन् १९७८ देखि १९९० को दशकसम्म नेपाल चिया विकास निगमले नगदे बालीको रूपमा चियाको बृद्धि र उत्पादनमा साना तथा सीमान्तकृत किसानहरूको सहभागितालाई प्रोत्साहित गर्न प्रवासी विकास प्रशासनसँग मिलेर विभिन्न प्रयासहरू गरेको थियो। फलस्वरूप, नेपालको चिया उद्योगमा साना र सीमान्त किसानहरूको बहुमत प्रतिशत हिस्सा ओगटेको छ। बिस्तारै, अस्तव्यस्त चिया उद्योगले देशको आर्थिक र सामाजिक-आर्थिक विकासलाई फाइदा पुर्याउँदै पूर्ण रूपमा व्यावसायिक उद्योगको रूपमा विकसित हुँदै गयो। चिया उद्योगको विकासमा थप सहयोग गर्न सन् १९८२ मा तत्कालीन नेपालका राजा वीरेन्द्र वीर विक्रम शाहको शासनकालमा ५ को सरकारले झापा, इलाम, पाँचथर, धनकुटा र तेह्रथुमलाई नेपालको चिया क्षेत्र घोषणा गरेको थियो।[८]
सन् १९८७ देखि १९९३ सम्म, राष्ट्रिय चिया तथा कफी विकास बोर्ड, नेपाल चिया उत्पादक सङ्घ, हिमालयन अर्थोडक्स टि प्रोड्युसर्स एसाेसियसन, नेपाल टि एसोसिएसन जस्ता पुरानो अस्तव्यस्त चिया उद्योगको विकासमा नेपाल चिया विकास निगमलाई थप सहयोग गर्न आजका केही उल्लेखनीय संस्थाहरू समावेश गरिएका थिए। सन् १९९७ मा नेपाल चिया विकास निगम अन्तर्गतका बगान र कारखानाहरूको निजीकरणसँगै नेपालको चिया उद्योगले निजीकरणतर्फ ठूलो परिवर्तन देखा परेको थियो।
सन् १९९० को दशकको अन्तदेखि र सन् २००० को प्रारम्भमा, धेरै अन्तर्राष्ट्रिय गैर-सरकारी संस्थाहरू (जस्तै - विनरक, एसएनभी, जिटिजेट आदि) नेपालको चिया उद्योगका सरोकारवालाहरूसँग संलग्न भएका थिए। गरिबी उन्मूलनमा भूमिका, विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रहरूमा जहाँ चिया बगान केन्द्रित थियो। २१औँ शताब्दीसम्ममा स्थिर चिया उद्योग पूर्ण रूपमा व्यावसायीकृत उद्योगमा परिणत भएको थियो, तर प्रभावकारी रूपमा एकीकृत उत्पादन र मार्केटिङ प्रणालीको अभावमा विश्व बजारमा यसले बलियो ब्रान्डको विकास गरेको थिएन।
तसर्थ, २००० मा राष्ट्रिय चिया तथा कफी विकास बोर्ड ऐन, १९९२ को प्रावधान अनुसार नेपाल सरकारले राष्ट्रिय चिया नीतिलाई अनुमोदन गरेको थियो।[९] राष्ट्रिय चिया नीतिले निम्न पाँच मुख्य फराकिलो विषयमा केन्द्रित छ:-
- उत्पादन र प्रशोधन
- बजार र व्यापार प्रवर्द्धन
- संस्थागत व्यवस्था
- जनशक्ति विकास
- सहायक उद्योगहरूको विकास र प्रवर्द्धन
उपस्थित[सम्पादन गर्नुहोस्]
हाल नेपालको चिया उद्योगमा निजी स्वार्थको वर्चस्व रहेको पहिलो निजी कारखाना, भुधकरण चिया प्राइभेट लिमिटेड सन् १९६० मा स्थापना भएको थियो, जबकि १९८० को दशकमा चिया उद्योगको उदारीकरण हुनुअघि चिया उद्योग सरकारी एकाधिकार थियो। सन् २००० सम्म नेपालको चिया निर्यात वार्षिक १००–१५० टन मात्रै थियो। यद्यपि, करिब एक दशकअघि अपनाएको उदारीकरणका कारण नेपालको चिया उद्योगले वार्षिक ४,०००–५,००० टन चिया निर्यातमा तीव्र वृद्धि देखाएको छ।
हाल नेपालमा १६,७१८ हेक्टर क्षेत्रफलमा वार्षिक करिब १.६२९ करोड किलोग्राम चिया उत्पादन हुन्छ। यो कुल विश्व चिया उत्पादनको ०.४% मात्रै हो। चियालाई कृषि वन अभ्यासमा आत्मनिर्भर नगद बालीको रूपमा लिइन्छ र दीर्घकालीन दिगो खेतीको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण उदाहरणको रूपमा पाइन्छ। [१०] नेपालको कूल चिया उत्पादनमा बृद्धि गर्ने लक्ष्यका साथ झापा, इलाम, पाँचथर, धनकुटा, तेह्रथुम, कास्की, दोलखा, काभ्रेपलान्चोक, सिन्धुपाल्चोक, भोजपुर, सोलुखुम्बु र नुवाकोट समावेश भएका मुख्य चिया उत्पादक क्षेत्रहरू हुन्। [११] नेपालको चिया मुख्यतया भारत, पाकिस्तान, अष्ट्रेलिया, जर्मनी, फ्रान्स, पोल्यान्ड नेदरल्यान्ड, जापान, बेल्जियम र संयुक्त राज्य अमेरिकामा निकासी हुने गरेको छ।
नेपालको परम्परागत चिया उत्पादकहरूको संस्था हिमालयन अर्थोडक्स चिया उत्पादक सङ्घले विश्व बजारमा नेपाली परम्परागत चियाको सम्भावनालाई महसुस गर्दै चियाको गुणस्तर र बजारीकरण सुधार गर्न विभिन्न उपायहरु अवलम्बन गर्दै आएको छ। सन् २००३ मा, हिमालयन चिया उत्पादक सहकारी लिमिटेड, हिमालयन अर्थोडक्स चिया उत्पादक सङ्घको मार्केटिङ शाखा, नेपाली चियाको बजारीकरणमा सहयोग गर्न स्थापना गरिएको थियो। त्यसैगरी, सन् २००६ मा हिमालयन अर्थोडक्स चिया उत्पादक सङ्घले आचारसंहिता लागू गरेको थियो। आचारसंहिताको मुख्य उद्देश्य नेपाली चियाको मापदण्डलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पुर्याउनु थियो । आचार संहिताका मुख्य सिद्धान्तहरू यस प्रकार छन्: [१२]
- प्रकृति प्रति सम्मान
- मानव प्रति सम्मान
- उत्पादन प्रणाली प्रति सम्मान
- गुणस्तर प्रति सम्मान
अहिले नेपाल कृषि मन्त्रालयले बनाएको राष्ट्रिय चिया तथा कफी विकास बोर्डले किसानलाई सहयोग गरेको छ। [१३] राष्ट्रिय चिया तथा कफी विकास बोर्डद्वारा सन् २००० मा राष्ट्रिय चिया नीति पेश गरिएको थियो जसको उद्देश्य चिया उत्पादन गर्ने किसानहरूको लागि ऋण र जग्गामा थप पहुँच सिर्जना गर्ने थियो। [१३] परम्परागत चियाले हाल नेपालका झन्डै २०,००० किसानहरूलाई दिगोपनको स्रोत प्रदान गरेको छ।
खेती[सम्पादन गर्नुहोस्]
पहाडी क्षेत्र र उच्च उचाइमा खेती गरिएको उच्च गुणस्तरको चियाको लागि उपयुक्त छ। [६] नेपालमा, पूर्वी पहाडी क्षेत्रहरूले धेरैजसो परम्परागत (क्रस, टियर र कर्लको (सिटिसी)को विपरीत) चिया बालीहरू समुद्र सतहबाट लगभग ३०००-७००० फिटको उचाइमा खेती गरिन्छ। [६] नेपालमा परम्परागत चिया उत्पादन हुने ६ जिल्लाहरूमा इलाम, धनकुटा, कास्की, तेह्रथुम, सिन्धुपाल्चोक र पाँचथर पर्दछन्।[६] यी जिल्लाहरूमा थोरै सङ्ख्यामा मध्यम देखि ठूला चिया बगानहरू छन्। चियाको बोट परिपक्व भएपछि, यसको पातहरू वर्षमा चारदेखि पाँच पटक, धेरै वर्षसम्म काट्न सकिन्छ।
मूल्य अभिवृद्धि र जैविक खेती[सम्पादन गर्नुहोस्]
संयुक्त राज्य अमेरिकाको अन्तर्राष्ट्रिय विकास विभागले हाल अधिकांश प्रशोधन कारखानाहरूले प्रयोग गर्ने पुरानो मेसिनरीहरू अद्यावधिक गरेर नेपालमा चिया खेतीको उत्पादकत्व बढाउन सिफारिस गरेको छ। [१४] प्रस्तावित अन्य हस्तक्षेपहरूमा श्रम घटाउन र समयको सन्दर्भमा उत्पादकता बढाउन मोटर चालित छाँट्ने उपकरणहरू समावेश छन्। [१४] साना कृषकहरूलाई सीमित पार्ने पछिल्लो बाधा भनेको कीटनाशक प्रयोग र जैविक प्रमाणीकरण प्राप्त गर्ने मुद्दा हो।[६] [१३] [१४] नेपालमा प्रमाणित जैविक कृषक बन्ने, महँगो र समय खपत गर्ने प्रक्रियाले नाफामा उल्लेखनीय बृद्धि हुने विश्वास रहेको छ।[१५] तर, प्रारम्भिक चरणमा अनुकूलनका क्रममा जैविक चिया उत्पादनले उत्पादन घट्छ र श्रममा उल्लेख्य वृद्धि हुन्छ।[१५] नेपालका अधिकांश चिया किसानहरूको प्रमुख समस्या भनेको उनीहरूले प्राथमिक वा माध्यमिक उद्योग ओगटेका छन्। साना चिया किसानहरूसँग प्रशोधन र प्याकेजिङ मार्फत आफ्नो चियामा मूल्य थप्ने साधन छैन; तिनीहरू आफ्नो थोक पातहरू किन्न बाहिरी एजेन्टहरूमा भर पर्छन्। [१६]
आर्थिक प्रभावहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]
निर्वाहमुखी खेतीबाट परम्परागत चियाको नगदे बाली खेतीमा सङ्क्रमणले पहाडी किसानहरूलाई आर्थिक सहयोग र आन्तरिक बजारमा संलग्नताको सन्दर्भमा लाभ प्रदान गर्दछ। [६] धेरै परम्परागत किसानहरूले निर्वाहमुखी खेती छोडेका छन् र अब केवल चिया खेतीमा विशेषज्ञ छन्। चिया बेचेर आउने नाफा घरेलु बजारमा मुख्य खाद्यान्न खरिद गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ। परम्परागत खेतीबाट नगद बालीमा परिवर्तन गर्दा चिया खेती गर्ने साना किसानहरूको गरिबी दर घटेको छ। सन् २००६ मा नेपालमा उत्पादन हुने परम्परागत चियाको ७०% साना खेतीबाट भएको थियो।[६] परम्परागत चिया एक लाभदायक बाली हो जुन पहाडी किसानहरूको लागि अद्वितीय छ। एनटिसिडिबीले गरेको प्रक्षेपणले २०२२ सम्ममा परम्परागत चिया निर्यात २ करोड ७० लाख किलो पुग्ने अनुमान गरेको छ, जुन २०१२ मा ३० लाख किलोग्राम थियो।[१३] चिया क्षेत्रमा जोडिएको वृद्धिले करिब १ लाख मानिसलाई रोजगारी दिनेछ । [१३] विदेशी बजारहरूमा संलग्नताले नेपाली चिया उत्पादकहरूलाई आफ्नो उत्पादनको उच्च गुणस्तर र मूल्यलाई आला उत्पादनको रूपमा पुँजीकरण गर्न अनुमति दिनेछ। नेपाली परम्परागत चिया भारतजस्ता सीमावर्ती मुलुकमा तोकिएको मूल्य भन्दा कममा बिक्री भइरहेको छ । नेपाली हरियो चियाको एक मेट्रिक टन मूल्य भारतमा १,१८० डलर, तर अमेरिकामा १२,००० डलर रहेको छ।
सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]
- ↑ The THEOPHILE Guide, France, अन्तिम पहुँच २०११-०९-१८।
- ↑ "Tea in Nepal", National Tea and Coffee Development Board, मूलबाट २१ फेब्रुअरी २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २ अक्टोबर २०११।
- ↑ "Is Nepali Tea same as Darjeeling Tea?", nepalvista.com, अन्तिम पहुँच ७ अक्टोबर २०११।
- ↑ Goodwin, Lindsey, "orthodox tea", coffeetea.about.com, अन्तिम पहुँच ७ अक्टोबर २०११।
- ↑ Goodwin, Lindsey, "Crush Tear Curl tea", coffeetea.about.com, अन्तिम पहुँच ७ अक्टोबर २०११।
- ↑ ६.० ६.१ ६.२ ६.३ ६.४ ६.५ ६.६ ६.७ Status of tea industry in south asia and the potential and challenges of Nepal's tea production and trade।
- ↑ Adding value to Nepal's orthodox tea industry, Kathmandu।
- ↑ Thapa, Ajit N.S., "Concept Paper on Study of Nepalese Tea Industry – Vision 2020-", Nepal Tree Crop Global Development Alliance (NTCGDA), Winrock International, मूलबाट २४ जुलाई २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ अक्टोबर २०११।
- ↑ "National Tea Policy, 2000", National Tea and Coffee Development Board, मूलबाट ९ सेप्टेम्बर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ५ अक्टोबर २०११।
- ↑ "Indigenous Tea (Camellia sinensis) Farming in Ilam district: Viable source of sustainable livelihood in the eastern hills of Nepal", Forestry Nepal, अन्तिम पहुँच १० मे २०१२।
- ↑ "Tea Plantation and Production", National Tea and Coffee Development Board, मूलबाट ९ सेप्टेम्बर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ अक्टोबर २०११।
- ↑ "Code of Conduct Regulation 2063. For orthodox tea Production, Processing and Market Promotion", Himalayan Orthodox Tea Producers Association, मूलबाट ७ अगस्ट २००८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ अक्टोबर २०११।
- ↑ १३.० १३.१ १३.२ १३.३ १३.४ NTCDB. (2013). Orthodox tea. Nepal: National Tea and Coffee Development Board. http://www.teacoffee.gov.np/
- ↑ १४.० १४.१ १४.२ Walker, D. (2011). Nepali tea assessment : Nepal, economic, agriculture, and trade activity. (No. AID-367-TO-11-00001). United States Agency for International Development. http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PA00JH33.pdf
- ↑ १५.० १५.१ Pesticide application and food safety issue in Nepal।Koirala, P.; Dhakal, S.; Tamrakar, A. S. (2009). "Pesticide application and food safety issue in Nepal" (PDF). The Journal of Agriculture and Environment. 10: 111–114. doi:10.3126/aej.v10i0.2137.
- ↑ Mohan, S. (2013). Institutions and livelihoods in Nepal’s tea value chain. Ottawa, Canada: International Development Research Centre. https://www.academia.edu/4800391/Institutions_and_Livelihoods_in_Nepals_Tea_Value_Chain_A_Policy_Paper