लखनऊ

लखनऊ लखनऊ लखनावती, लखनौती, लखनपुर لکھنؤ
महानगर
सरकार
• महापौर	डा॰ दिनेश शर्मा
जनसङ्ख्या  (2006)
• जम्मा	४,८७५,८५८
वेबसाइट	lucknow.nic.in

लखनऊ (उच्चारण/ˈlʌknaʊ/; उर्दु: لکھنؤ‎, Lakhnaū, IPA: [ˈləkʰna.uː] ( ) भारतको राज्य उत्तर प्रदेशको राजधानी हो । यस शहरमा, लखनऊ जिल्ला तथा लखनऊ मण्डलको प्रशासनिक मुख्यालय पनि छ । लखनऊ शहर आफ्नो खास नजाकतर तहजीब वाला बहुसांस्कृतिक खूबीकोको लागि जानिन्छ । सन् २००६ मा यसको जनसङ्ख्या २,५४१,१०१ तथा साक्षरता दर ६८.६३% थियो । कानपुर पछि यो शहर उत्तर-प्रदेशको सबैभन्दा ठुलो शहर हो । शहरको बीचबाट गोमती नदी बहन्छ, जुन्स् लखनऊको संस्कृतिको हिस्सा हो ।

लखनऊ त्यस क्ष्रेत्रमा स्थित छ जसलाई ऐतिहासिक रूपले अवध क्षेत्रको नामले जानिन्थ्यो । लखनऊ सधै एक बहुसांस्कृतिक शहर रहेको छ । यहाँको शिया नवाबद्वारा शिष्टाचार, खूबसूरत उद्यान, कविता, सङ्गीत तथा राम्रो व्यन्जनलाई सधै संरक्षण दिएको थियो । लखनऊलाई नवाब को शहर को रूपमा पनि जानिन्छ। यसलाई पूर्वको स्वर्ण शहर (गोल्डन सिटी) तथा शिराज-ए-हिन्द को रूपमा जानिन्छ । आजको लखनऊ एक जीवन्त शहर हो जसमा एक आर्थिक विकास देखिन्छ र यो भारतको तेज बढ्ने गैर-महानगरको शीर्ष पन्द्रहमध्ये एक हो । यो हिन्दी र उर्दू साहित्यको केन्द्रमध्ये एक हो । यहाँ अधिकाङ्श मानिस हिन्दी बोल्छन् । यहाँको हिन्दीमा लखनवी अन्दाज छ, जुन विश्वप्रसिद्ध हो । यस बाहेक यहाँ उर्दू तथा अंग्रेजी पनि बोलिन्छ ।

इतिहास

लखनऊको बरा इमामबाडबाट लिइएको एक विहंगम दृष्य, १८५८ ई०

लखनऊ प्राचीन कोसल राज्यको हिस्सा थियो । यो भगवान रामको विरासत थियो जसलाई उनले आफ्नो भाइ लक्ष्मणलाई समर्पित गरिदिएका थिए । अत: यसलाई लक्ष्मणावती, लक्ष्मणपुर या लखनपुरको नामले पनि जानियो, जुन पछि नाम बदलेर लखनऊ भयो । यहाँबाट अयोध्या पनि मात्र ८० मील दूरी मा स्थित छ । एक अन्य कथा अनुसार यस शहरको नाम, 'लखन अहीर' जो 'लखन किले' को मुख्य कलाकार थिए, को नाम मा राखिएको थियो । लखनऊको वर्तमान स्वरूपको स्थापना नवाब आसफुद्दौलाले १७७५ ई. मा गरेका थिए । अवधको शासकहरूले लखनऊलाई आफ्नो राजधानी बनाएर यसलाई समृद्ध गरे । तर त्यसपछिको नवाब विलासी र निकम्मे सिद्ध भए । यी नवाबको काहिल स्वभावको परिणामस्वरूप आगोमा चलेर लर्ड डलहौजीले अवधको बिना युद्ध नै अधिग्रहण गरेर ब्रिटिश साम्राज्यमा मिलाइयो । १८५० मा अवधको अन्तिम नवाब वाजिद अली शाहले ब्रिटिश अधीनता स्वीकार गरे । लखनऊको नवाबहरूको शासन यस प्रकार समाप्त भयो।

सन् १९०२ मा नार्थ वेस्ट प्रोविन्सको नाम बदलेर यूनाइटिड प्रोविन्स अफ आगरा एण्ड अवध गरियो । साधारण बोलचालको भाषामा यसलाई यूनाइटेड प्रोविन्स या यूपी भनिन्छ । सन् १९२० मा प्रदेशको राजधानीलाई इलाहाबादबाट बदलेर लखनऊ बनाइयो । प्रदेशको उच्च न्यायालय इलाहाबाद नै बनिरहयो र लखनऊमा उच्च न्यायालयको एक खंडपीठ स्थापित गरियो । स्वतन्त्रता पछि १२ जनवरी सन् १९५० मा यस क्षेत्रको नाम बदलेर उत्तर प्रदेश राकियो र लखनऊ यसको राजधानी भयो । यस प्रकार यो अफ्नो पूर्व लघुनाम यूपीसग जोडि रहयो । गोविन्द वल्लभ पन्त यस प्रदेशको प्रथम मुख्यमन्त्री बने । अक्टोबर १९६३ मा सुचेता कृपलानी उत्तर-प्रदेश एवं भारतको प्रथम महिला मुख्यमन्त्री बनिन् ।

• 
  आसफुद्दौला
  १७७५-१७९७
• 
  सआदत खान
  १७९८-१८१४
• 
  वाजिद अली शाह
• 
  संयुक्त अवध आगरा प्रान्त नक्सा