कन्नड़ भाषा

कन्नड़
ಕನ್ನಡ kannaḍa
कन्नड़ एवं अंग्रेजीमा एउटा द्विभाषी संकेतपट्ट
बोलिन्छ	कर्णाटक, भारत, संयुक्त राज्य, अस्ट्रेलिया, सिंगापुर, संयुक्त राजशाही, संयुक्त अरब अमीरातका समुदाय
क्षेत्र	कर्णाटक, केरल, महाराष्ट्र, आन्ध्र प्रदेश, गोआ, तमिल नाडु .
कुल बोलिने	६ करोड़ निवासी (२००१, मात्र भारतमा), ९० लाखको द्वितीय भाषा
श्रेणी	२७
भाषा परिवार	Dravidian द्रविड़ भाषाहरू प्रोटो-कन्नड़ कन्नड़
आधिकारिक स्तर
आधिकारिक भाषा घोषित	India (कर्णाटक)
नियामक	कर्णाटक सरकारको विभिन्न संस्थाहरू
भाषा कूट
ISO 639-1	kn
ISO 639-2	kan
ISO 639-3	kan
भारतमा निवासी कन्नड़ भाषी
Language name
Spoken in	—
Region	—
Total speakers	—
Language family	— {{{name}}}
Language codes
ISO 639-1	None
ISO 639-2	–
ISO 639-3	–

कन्नड़ (ಕನ್ನಡ Kannaḍa, ढाँचा:IPA-kn) वा कैनड़ीज भारतको कर्नाटक राज्यमा बोलिने भाषा हो र कर्नाटकको राजभाषा हो। यो भारतका सबैभन्दा अधिक प्रयोग गरिने भाषाहरू मध्येको एउटा हो। ४.५० करोड़ मानिस कन्नड भाषा प्रयोग गर्दछन्। यी भाषा एन्कार्टाका अनुसार विश्वको सर्वाधिक बोलिने ३० भाषाहरूको सूचीमा २७वहरू स्थानमा आउँछ। यी द्रविड़ भाषा-परिवारमा आउँछ तर यसमा संस्कृतदेखि पनि धेरै शब्द छन्। कन्नड भाषा प्रयोग गर्ने यसलाई विश्वासदेखि 'सिरिगन्नड' भन्दछन्। कन्नड भाषा केही २५०० सालदेखि उपयोगमा छ कन्नड लिपि केही १९०० सालदेखि उपयोगमा छ कन्नड अन्य द्रविड़ भाषाहरूको प्रकार हो। तेलुगु, तमिल र मलयालम यस भाषादेखि मिल्दा जुल्दा छन्। संस्कृत भाषासित धेरै प्रभावित भएको यो भाषामा संस्कृतसित धेरि अधिक शब्द त्यही अर्थदेखि उपयोग गरिन्छ। कन्नड भारतको २२ आधिकारिक भाषाहरू मध्येको एउटा हो।

कन्नड तथा कर्नाटक शब्दहरूको व्युत्पत्ति

कन्नड तथा कर्नाटक शब्दहरूको व्युत्पत्तिका सम्बन्धमा यदि कुनै विद्वान्को यो मत छ कि "कंरिदुअनाडु" अर्थात् "काली माटोको देश"देखि कन्नड शब्द बनाएको छ त अर्का विद्वान्का अनुसार "कपितु नाडु" अर्थात् "सुगंधित देश"देखि "कन्नाडु" र "कन्नाडु"देखि "कन्नड"को व्युत्पत्ति भएको हो। कन्नड साहित्यका इतिहासकार आर.नरसिंहाचारले यस मतलाई स्वीकार गरेकोछ। केही वैयाकरणहरूको कथन छ कि कन्नड़ संस्कृत शब्द "कर्नाट"को तद्भूव रूप हो। यो पनि भनिन्छ कि "कर्णयो अटति इति कर्नाटक" अर्थात जो कानहरूमा गूँज्दछ त्यो कर्नाटक हो।

प्राचीन ग्रन्थहरूमा कन्नड, कर्नाट, कर्नाटक शब्द समानार्थमा प्रयुक्त भए छन्। महाभारतमा कर्नाट शब्दको प्रयोग अनेक बार भयो छ (कर्नाटकश्च कुटाश्च पद्मजाला: सतीनरा:, सभापर्व, 78, 94; कर्नाटका महिषिका विकल्पा मूषकास्तथा, भीष्मपर्व 58-59)। अर्को शताब्दीमा लिखे भए तमिल "शिलप्पदिकारम्" नामक काव्यमा कन्नड भाषा बोलनेवालहरूको नाम "करुनाडर" बताइएको हो। वराहमिहिरका बृहत्संहिता, सोमदेवका कथासरित्सागर गुणाढयको पैशाची "बृहत्कथा" आदि ग्रन्थहरूमा पनि कर्नाट शब्दको बराबर उल्लेख मिल्दछ।

अंग्रेजीमा कर्नाटक शब्द विकृत भएर कर्नाटिक (Karnatic) अथवा केनरा (Canara), फेरि केनरादेखि केनारीज (Canarese) बनेका हो। उत्तरी भारतको हिंदी तथा अन्य भाषाहरूमा कन्नड़ शब्दका लागि कनाडी, कन्नडी, केनारा, कनारीको प्रयोग मिल्दछ।

अचेल कर्नाटक तथा कन्नड शब्दहरूको निश्चित अर्थमा प्रयोग हुन्छ – कर्नाटक प्रदेशको नाम हो र "कन्नड" भाषाको।

कन्नड भाषा तथा लिपि

प्राचीन कन्नड़ शिलालेख, ५७८ ई. बादामी-चालुक्य वंश काळीन, जो बादामीका गुफा चित्र सं० ३मा मिले छन्।

द्रविड़ भाषा परिवारको भाषाहरू पंचद्राविड़ भाषाहरू कहलाउँछन्। कुनै समय यी पंचद्राविड भाषाहरूमा कन्नड, तमिल, तेलुगु, गुजराती तथा मराठी भाषाहरू सम्मिलित थिए। परन्तु अचेल पंचद्राविड़ भाषाहरूका अन्तर्गत कन्नड़, तमिल, तेलुगु, मलयालम तथा तुलु मानिन्छन्। वस्तुत: तुलु कन्नडको नैं एउटा पुष्ट बोली छ जो दक्षिण कन्नड जिल्लाहरूमा बोली जान्छ। तुलुका अतिरिक्त कन्नडको अन्य बोलीहरू छन्–कोडगु, तोड, कोट तथा बडग। कोडगु कुर्गमा बोली जान्छ र बाकी तीनहरूको नीलगिरि जिल्लाहरूमा प्रचलन हो। नीलगिरि जिल्ला तमिलनाडु राज्यका अन्तर्गत हो।

रामायण-महाभारत-कालमा पनि कन्नड बोली जाती थियो, त पनि ईसाका पूर्व कन्नडको कुनै लिखित रूप छैन मिलता। प्रारम्भिक कन्नडको लिखित रूप शिलालेखहरूमा मिल्दछ। यी शिलालेखहरूमा हल्मिडि नामक स्थानदेखि प्राप्त शिलालेख सबैभन्दा प्राचीन छ, जसको रचनाकाल 450 ई. हो। सातौं शताब्दीमा लेखिएका शिलालेखहरूमा बादामि र श्रवण बेलगोलका शिलालेख महत्वपूर्ण छन्। प्राय: आठौं शताब्दीका पूर्वका शिलालेखहरूमा गद्यको नैं प्रयोग भयो छ र त्यसको पछिका शिलालेखहरूमा काव्यलक्षणहरूदेखि युक्त पद्यका उत्तम नमूने प्राप्त हुन्छन्। यी शिलालेखहरूको भाषा जहाँ सुगठित तथा प्रौढ़ छ वहाँ त्यसमा संस्कृतको गहिरो प्रभाव देखिाई दिन्छ। यस प्रकार यद्यपि आठवी शताब्दी तकका शिलालेखहरूका आधारमा कन्नडमा गद्य-पद्य-रचनाको प्रमाण मिल्दछ त पनि कन्नडका उपलब्ध सर्वप्रथम ग्रन्थको नाम "कविराजमार्ग"का उपरान्त कन्नडमा ग्रन्थनिर्माणको कार्य उत्तरोत्तर बढ़ा र भाषा निरंतर विकसित होती गई। कन्नड भाषाका विकासक्रमको चार अवस्थाहरू मानी गई छन् जो यस प्रकार छ :

1. अतिप्राचीन कन्नड (आठौं शताब्दीका अंत सम्मको अवस्था),
2. हळ कन्नड–प्राचीन कन्नड (९औं शताब्दीका आरम्भदेखि १२ौं शताब्दीका मध्य-काल सम्मको अवस्था),
3. नडु गन्नड मध्ययुगीन कन्नड (१२ौं शताब्दीका उत्तरार्धदेखि १९औं शताब्दीका पूर्वार्ध सम्मको अवस्था), और
4. होस गन्नड–आधुनिक कन्नड (१९औं शताब्दीका उत्तरार्धदेखि अब सम्मको अवस्था)।

चारहरू द्राविड भाषाहरूको आफ्नो पृथक-पृथक लिपीहरू छन्। डा.एम.एच. कृष्णका अनुसार यी चारहरू लिपिहरूको विकास प्राचीन अंशकालीन ब्राह्मी लिपिको दक्षिणी शाखादेखि भयो हो। बनावटको दृष्टिदेखि कन्नड र तेलुगुमा तथा तमिल र मलयालममा साम्य हो। 13ौं शताब्दीका पूर्व लेखिएका तेलुगु शिलालेखहरूका आधारमा यो बताइन्छ कि प्राचीन कालमा तेलुगु र कन्नडको लिपीहरू एउटा नैं थियो। वर्तमान कन्नडको लिपि बनावटको दृष्टिदेखि देवनागरी लिपि भन्दा भिन्न देखिाई दिन्छन्, परन्तु दुइटैका ध्वनिसमूहमा अधिक अंतर छैन। अंतर यति नैं छ कि कन्नडमा स्वरहरूका अतंर्गत "ए" र "ओ"का ह्रस्व रूप तथा व्यंजनहरूका अंतर्गत वत्स्य "ल"का साथ-साथ मूर्धन्य "ल" वर्ण पनि पाइन्छन्। प्राचीन कन्नडमा "र" र "ळ" प्रत्येकका एक-एक मूर्धन्य रूपको प्रचलन थियो, परन्तु आधुनिक कन्नडमा यी दुइटै वर्णोको प्रयोग लुप्त भयो हो। बाकी ध्वनिसमूह संस्कृतका समान हो। कन्नडको वर्णमालामा कुल 47 वर्ण छन्। अचेल इनकी संख्या बावनसम्म बढ़ा दिएको हो।

ढाँचा:कन्नड़ यूनिकोड सारणी

यो पनि हेर्नुहोस्

• कन्नड़ लिपि
• कन्नड साहित्य

बाह्य कडीहरू

• कन्नडका प्रकार-प्रकारका शब्दकोश
• कन्नड र नेपालीको पारस्परिक सम्बन्ध